Trong tác phẩm “
Bước đường cùng” Nguyễn Công Hoan đã xây dựng lên những tính cách điển hình trong những hoàn cảnh điển hình. Phác họa nên một bức tranh chân thực với ánh nhìn đa chiều về sự bóc lột tàn nhẫn của địa chủ, sự bất công, áp bức của quan lại tham nhũng chốn hương thôn ở Việt Nam trước Cách mạng Tháng Tám… Tất cả đã đẩy người nông dân vào đường cùng, buộc họ phải vùng lên phản kháng.
Dự đoán được kết quả
Cho ra đời tác phẩm “
Bước đường cùng”, Nguyễn Công Hoan cũng đã đoán trước được hậu quả mà nó mang lại. Thế nào sách cũng bị bọn nó cấm không cho dân ta đọc, và rất có thể chính ông còn bị truy tố nữa. Thế nhưng ông cũng chả sợ mà nghĩ rằng, kết tội ông nặng lắm cũng chỉ từ một đến năm năm là cùng. Rồi ông cũng lại về quê và viết tiếp, ông nào biết sợ. Phải nói đây là do ông bướng hay dòng máu Lạc Hồng khiến ông không kìm nổi được lòng mà phải lên án cho tất cả mọi người cùng biết, vạch trần bộ mặt xấu xa của chúng ra.
Và đúng như những gì ông dự đoán, sau khi sách ra mắt, phía Mặt trận Dân chủ ngợi ca ông bao nhiêu thì chính quyền thực dân lại tá hỏa bấy nhiêu. Nhưng ông cũng không để thua bọn nó, nắm trước được tình hình Nguyễn Công Hoan và nhà xuất bản đã tương kế tựu kế. Sách phải được bán đầu tiên ở Bắc, đến khi cấm ở Bắc thì cho vào Trung, Trung cũng cấm thì chuyển vào Nam.
Cuối cùng, ông cũng bán đi sạch hết năm nghìn cuốn “Bước đường cùng” làm cho bọn thực dân vô cùng nóng giận.
Phác họa đôi nét về hoàn cảnh anh Pha
Tác phẩm “
Bước đường cùng” kể về một anh nông dân nghèo có tên Pha. Cuộc đời anh không có gì đau đớn hơn khi bị đẩy vào tuyệt lộ vì những thói hư tật xấu của bọn quan lại và đế quốc. Vợ chồng anh thất học nên không hiểu biết nhiều, bị địa chủ giở trò cướp hết đất đai, nhà cửa phải quay về với đôi bàn tay trắng. Tên địa chủ Nghị Lại đại gian ác đã gây ra thảm cảnh đó. Hắn bày ra hàng trăm mưu kế để vơ vét của cải, tiền bạc của dân lành. Gã dụ dân vay tiền lúc họ túng thiếu, nhưng nhất quyết không cho trả nợ sớm phải để lãi mẹ đẻ lãi con đến khi người dân không trả nổi thì thôi.
Quan lại thì cấu kết, móc nối với bọn thực dân để hành hạ dân đen thấp cổ bé họng. Từ quan to trên cao cho tới cai tù phía dưới, tên nào cũng giở trò để hiếp đáp những người dân nghèo bất hạnh. Lúc đầu, những người dân sống riêng lẻ cũng vì chưa hiểu rõ mà chỉ biết ghen ghét, kèn cựa lẫn nhau. Như vợ chồng Pha với Trương Thi đã cãi nhau vì chúng nó lấy tên bố của vợ chồng anh mà đặt cho con nó. Về sau, khi đã bị bọn địa chủ phong kiến, thú đội lốt người bóc lột đến cạn kiệt họ mới biết hợp sức để chống lại đế quốc.
Cuộc đấu tranh thất bại
Nhưng dù có hợp sức đến đâu có đông đủ cách mấy thì tiếng nói của người dân thấp cổ bé họng cũng chỉ là hạt muối bỏ vào bể nước bè phái của bọn địa chủ phong kiến. Khi nào đế quốc còn tồn tại, khi ấy cuộc đấu tranh của nông dân còn bị đàn áp, người dân vẫn phải chịu khổ đau, sống trong một cuộc sống không công bằng và thiếu đi công lý. Cuối truyện, nhân vật Pha đã vùng dậy phang vào đầu Nghị Lại với tất cả sự thù hận và uất ức. Pha bị trói lập tức, nghiến răng, nhắm chặt mắt mặc cho dòng lệ nóng tuôn trào. Đây cũng là cái kết dành cho những ai phản lại chúng nó, hoàn toàn đau đớn và uất nghẹn.