Nguyễn Công hoan và "cái nạn mừng tuổi" - Vương Trí Nhàn

Rating:	★★★★★
Category:	Books
Genre:	Biographies & Memoirs
Author:	Vương Trí Nhàn

Nguyễn Công hoan
và "cái nạn mừng tuổi"

Nghi thức ra đời và tồn tại cùng với các mối quan hệ trong xã hội. Đằng sau những quy định đôi khi rườm rà, cổ nhân cốt lưu ý con cháu rằng đây là một hành động thiêng liêng trọng đại. Bởi vậy mọi việc phải được làm một cách cung kính. Trong cuốn sách viết về Khổng Tử, từ con mắt nhìn của con người hiện đại, Nguyễn Hiến Lê cũng nhấn mạnh “các nghi thức mà ngày nay chúng ta cho là phiền phức chính là có mục đích phát dương những tình cảm đôn hậu của ta”.
Tuy nhiên, là một sản phẩm của lịch sử, nghi thức cũng dễ bị tha hoá, tức là hình thức không đi kèm với nội dung, để rồi khi mà sự cảm động chân thành thiếu đi thì càng cầu kỳ càng trở nên vô nghĩa.
Nghi thức trong những ngày tết cũng không tránh khỏi sự biến dạng đó. Mặc dù xuất phát từ những dụng ý tốt, song một số phong tục trong dịp tết dễ bị đẩy lên thành cực đoan, bị tuyệt đối hoá, bị mang ra áp đặt và biến thành một gánh nặng đối với con người. Chẳng hạn như việc mừng tuổi. Nhân dịp năm mới, một vài lời chào hỏi chúc tụng nhau, cần thiết lắm chứ. Song mọi việc lôi thôi bắt đầu từ chỗ thực hiện. Khi không tạo được cảm giác thiêng liêng, ta đóng kịch, ta lấy lòng nhau, quanh đi quẩn lại với những lời trống rỗng, hoặc, nói thô tục một chút, phải rặn ra mà nói. Tóm lại, nó bị làm hỏng và trong nhiều trường hợp, bảo rằng giả dối cũng không phải là quá…
Không biết bạn đọc có chia sẻ không, nhưng riêng tôi với việc đi mừng tuổi, thường được nghĩ vậy. ác một nỗi là ngay khi có cái ý nghĩ chán chường ấy thì trong đầu óc lại đã nảy sinh một thằng người khác phản bác lại: Này hãy dè chừng cái mồm. Anh định đóng vai lập dị hả? Ai cho phép anh được nói chán?
Đang đắn đo dằng xé thì bỗng ngẫu nhiên một lần, tôi tìm thấy một người cũng đã nói những ý nghĩ thật về việc đi chào hỏi ngày tết, mà đây lại là một ông kễnh trong giới cầm bút, cụ Nguyễn Công Hoan (1903-1977).
Tác giả Kép Tư Bền vốn nhạy cảm với những gì là phi tự nhiên, éo le, kỳ cục. Đã một vài lần ông nói về những trường hợp đón tết oái oăm, như Người ngựa và ngựa người, Cái tết của các nhà đại văn hào. Trường hợp tôi nói dưới đây là thiên truyện mang tên Năm mới tôi mừng ông. Trong cái tác phẩm chỉ mới in một lần trong một tập sách tết 1943, và đến nay chưa một lần được in lại này, Nguyễn Công Hoan kể chuyện đúng mồng một tết, ông tới thăm nhà một đồng nghiệp dạy học tên là Định. Người này với ông không thật thân, nên không mấy khi ông đến chơi. Mà ông lại không nhớ số nhà, chỉ ang áng quãng ấy quãng ấy. Vào cửa, ông được con sen trong nhà tưởng là khách quen nên mời ngay lên gác để gặp chủ và trong khi đang lên cầu thang, ông được chủ mời làm một chân tổ tôm. Nghe tiếng, đã hơi ngờ ngợ, đến lúc chủ nhà ngẩng mặt lên, mới biết đã vào nhầm nhà, đành xin lỗi quay ra. Lúc ông xuống thang còn nghe chủ nhà mắng đầy tớ:
- Con ranh con, cửa cứ mở toang, ông Hoan đấy chứ, giá là kẻ gian thì có chết không?
Ai quen thuộc với ngôn ngữ giao tiếp ở đồng bằng Bắc bộ đều biết đây là một lối nói xỏ xiên, một lời mắng khéo. Đến nước này, tác giả Bước đường cùng cảm thấy… cùng đường thật. Nghĩa là ông bẽ bàng vô hạn: “Như bị một phát đạn nữa, tôi vội vàng trút trả miếng trầu và điếu thuốc lá, cút thẳng một mạch”.Kể ra đây cũng là một tình thế trớ trêu, mà người ta ai cũng có thể gặp, nhất là những khi sơ ý.
Có điều, đằng sau câu chuyện mua vui, cái dụng ý của Nguyễn Công Hoan trong thiên truyện này đặt ở chỗ khác.
Mặc dù là một người ghét lý luận, lại càng ghét sự dông dài trong khi thuật truyện, song trước khi kể lại cái “kỷ niệm để đời” nói trên, Nguyễn Công Hoan vẫn để ra một đoạn dài gọi là trữ tình ngoài đề mà chúng tôi muốn chép lại đầy đủ như sau:

(Xem tiếp bên cột 2)

“Tối ba mươi tết năm ấy, tôi cố xong tất cả các công việc để đến hôm sau, chịu cái tai nạn nó làm mất cả ngày: nạn tiếp bạn đến mừng tuổi và nạn mừng tuổi bạn.
Sự đi mừng tuổi nhau hôm mùng một đầu năm thật là một cái nạn. Còn gì khổ cho bằng phải tiếp những người hoặc đi đến nhà những người quanh năm chẳng gặp nhau lần nào, trừ tết nguyên đán. Chuyện đã chẳng có gì để nói, mà cứ phải cười gượng, nịnh nhau sằng, rồi mắt trước mắt sau chỉ muốn chuồn cho mau đến nhà khác để cũng làm cái công việc nhạt nhẽo ấy. Còn gì dơ dáng cho bằng mình vừa ở nhà một ông bạn chẳng thân gì, đã không có chuyện để nói, mà độ nửa giờ sau, ông bạn ấy đã lại nghễu nghện đến nhà mình cũng chẳng để nói một chuyện gì hơn là để mình khỏi trách là xử quỵt.
Cho nên, ngày mồng một tết, ở nhà nhưng nói dối là đi vắng, tức là đã làm một việc nghĩa rất to tát. Nhiều ông chỉ cần dò xem mình không có nhà lúc nào là đến tót ngay, để quẳng lại trên bàn tấm danh thiếp rồi đi cho mau, để lại quẳng vào nhà khác tấm danh thiếp. Đến nhà người ta mừng tuổi mà được chủ đi vắng, nhiều người cho là một sự may.
Vậy mà lối giao thiệp giả dối này lại rất cần cho những chỗ bè bạn sơ sơ. Vì quanh năm chẳng đến nhà nhau, hôm mồng một tết cũng chẳng đoái hoài đến nhau nốt, ấy là tình bằng hữu đi đứt”.
Xin được nói thêm mấy câu về chỗ tạm gọi là gặp nhau giữa bọn hậu sinh chúng tôi và một tác giả thuộc những thập kỷ đầu tiên của thế kỷ XX.
Không chỉ các nhà nghiên cứu mà trước tiên, bản thân Nguyễn Công Hoan đã chú ý tới một nét tiểu sử nó quy định tính cách con người ông. Ấy là ông xuất thân từ một gia đình phong kiến có nền nếp, thứ phong kiến thanh đạm, biết giữ đạo trung dung, và thường khá bảo thủ trong cách nhìn nhận sự đời. Nói như nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Mạnh, thì gần như đã thành một quy luật ở ông: “Nếu có quan hệ đối lập giữa nam và nữ thì ông đứng về phía nam. Giữa bố mẹ và con cái thì ông đứng về phía bố mẹ. Giữa vợ cả và vợ lẽ thì đứng về phía vợ cả”.
Thế thì giải thích làm sao cái trường hợp phá cách nói trên, nghĩa là thái độ ngán ngầm ra mặt của ông với một nghi lễ thiêng liêng và phổ biến trong ngày tết? Ở đây, chúng ta phải đối chiếu giữa nghi thức và cái cách người ta thường tiến hành nó để cùng nhận chân ra một sự thực: mừng tuổi trở thành cái nạn.
Trong Nguyễn Công Hoan, không chỉ có con người trọng lễ giáo mà còn có con người thực sự cầu thị, chán ghét mọi chuyện phi tự nhiên, giả dối, cho nên ông đã lên tiếng. Mà khi đã nói, thì ông nói khá phũ, đến mức như là hơi trắng trợn nữa. Năm mới tôi mừng ông được viết theo tinh thần đó.
Với lối nói có phần cực đoan của mình, Nguyễn Công Hoan còn kể là ông chia bạn bè ra làm bốn loại:
“Hạng nhất là các bạn quen xoàng hoặc hay giận
Hạng nhì là các bạn quen xoàng nhưng đại lượng.
Hạng ba là các bạn thân vừa.
Hạng bét là các bạn thân”.
Và mỗi năm ngày mùng một tết ông cư xử như sau:
”Tôi chỉ cần đi chúc tết các bạn hạng nhất, còn từ hạng nhì trở đi, không tết năm nào tôi xử lại sòng phẳng”.Chép đoạn văn này ra đây, không phải để... khuyên bạn đọc làm theo, mà là để bạn đọc tham khảo và tìm ra cách đi chúc tết tốt nhất và phù hợp nhất. Riêng bản thân người viết bài này thì xin nói thực là đã thử vận dụng, và trong hoàn cảnh hiện nay thấy có vẻ như thế là thực tế và do đó cũng là chân thành hơn cả.