Đời viết văn của tôi

Nguyễn Công Hoan

GIỚI THIỆU SÁCH

Có thể nói đây là một tác phẩm tổng kết, nhìn lại quá trình sáng tác, và là sự chia sẻ kinh nghiệm, giãi bày tâm sự của nhà văn Nguyễn Công Hoan - một thế hệ nhà văn đi trước truyền đạt lại cho thế hệ sau - những cây bút trẻ của thời đại ngày nay, từ phương pháp sách tác như: lập ý, tìm chi tiết, chọn hình thức, bố cục, dàn truyện, viết và đọc lại đến cái tâm của người viết hướng đến người đọc. Theo ông, “Viết là nghệ thuật. Một tiếng rất quen dùng, là ta vẫn gọi những người đọc của ta là bạn đọc. Bạn đọc chứ không phải học trò đọc. Thế thì nghệ thuật tốt nhất, là tác giả phải biết bạn mình là ai, để nói cho người ta hiểu và thích. Nhưng bất cứ ai, thì tác giả đối với độc giả, cũng chỉ nên đóng vai một người bạn cũ và thân, tầm thường, giản dị, vui vẻ, chớ có cầu kỳ, kiểu cách, cao xa và lên mặt…”, và “chẳng ai tự nhiên mà có thiên tài viết văn đâu. Chỉ có tích lũy, tích lũy không ngừng những tài năng về trí tuệ của nhân dân, thì nhà văn mới dùng nghệ thuật mà làm thành tác phẩm được”.

Đọc ĐỜI VIẾT VĂN, bạn sẽ thấy nhiều điều thú vị và hấp dẫn trong cuộc đời đi và viết của Nguyễn Công Hoan, cũng như thấy được phong cách, bút pháp, văn phong của một nhà văn hiện thực xuất sắc của văn học Việt Nam ở thế kỷ 20.

Thông tin chi tiết

Đời Viết Văn Của Tôi

Tác giả: Nguyễn Công Hoan
Nhà xuất bản: NXB Thanh Niên
Nhà phát hành: Thành Nghĩa
Mã Sản phẩm: S19396
Khối lượng: 704.00 gam
Định dạng: Bìa cứng
Kích thước: 14.5 x 20.5 cm
Ngày phát hành: 03/2005
Số trang: 572

Mời xem và tải về PDF

Trang 1-432

Mời nhấp chuột vào đây

Publish for Free

Mời xem tại ISSUU

Mời xem:

Sự cắt nghĩa giản dị (Nguyễn Công Hoan và cuốn hồi ký "Đời viết văn của tôi") - VƯƠNG TRÍ NHÀN
Blog Vương Trí Nhàn.

Đời vIẾT VĂN CỦA Tôi ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 11 đNH HƯỚNG OE:¡ sinh ngày 6 tháng 3 năm 1903 (tức ngày 8 tháng 2 năm Quý Mão) tại làng Xuân Cầu, xã Nghĩa Trụ, huyện Văn Giang, tỉnh Hưng Yên, trong một gia đình phong kiến quan lại. Dưới chế độ xưa, người Việt Nam đi học mà thành đạt, thì nghĩa là thi đỗ, và tất nhiên được Nhà nước tuyển dụng. Ngày ãy, bất cứ làm chức vụ gì, cũng không ngoài ngạch quan lại. Cho nên, có thể nói, thuở trước, quan lại về hàng văn, phần lớn là con cái gia đình nhà nho. Rồi nước Việt Nam bị thựe dân Pháp thống trị. Chế độ thay đổi. Quan trường từ đó không chỉ là độc quyền của các nhà khoa bảng, mà dần dần, những tay sai đắc lực của kẻ xâm lược được chen chân vào. Tuy những quan tắt này, tiến thân từ nghề mật thám, bồi bếp, lính tráng, thông ngôn, ký lụe, lấy việc phản cách mạng làm thành tích, bị xã hội khinh miệt, nhưng được quan thầy yêu chuộng, nên trên hoạn đề bước nhẹ tênh tênh. Còn những quan lại thuần tuý nhà nho - mà nhà nho là những người trung thành với luân lý, đạo đức Khổng Mạnh - nhất là những người không biết qua một tiếng Pháp, lại không quen 12 NGUYÊN CÔNG HOAN mánh khoé giao thiệp kiểu mới, thì, tuy vẫn được xã hội trọng vọng, nhưng thực dân rẻ rúng, coi như người không biết làm việc. Luôn luôn họ bị bạn tham phán ngồi gần Tây ÿ quyền vị mà lừa bịp. Họ chậm được thăng chức. Có người suốt mấy chục năm, chỉ được lên mật vài trật, rồi về hưu. Trong khi ấy thì đồng liêu, bạn học cũ của mình, hạng vào hàng học trò mình, vì hiết khéo léo tìm bám vào một thế lực nào, có ngươi đã bước vào địa vị đường quan, mà mình phải là thuộc hạ. Cay đăng hơn nữa, là những bọn phản nước hại nòi, chữ nhât bẻ làm đôi không biết, mà mình vẫn tâm bị, thì lên vùn vụt như điều, có người leo được tới những cương vị eao nhất, là tông đốc, thượng thư, họ đè đầu đè cô mình, làm giàu sang bằng trăm cách gian ác, đê nhục. Quan nhà nho tự thấy lỗi thời. Sau phong trào Văn Thân thất bại, thấy không thể kèn cựa được, họ chịu lép vế, nhưng hẳn học ngằm. Không có chỗ bám, họ sợ sệt, đâm ra nhút nhát, nhưng vin vào cánh nghèo trong để tự cao. Ga đình tôi là gia đình nhà nho, làm quan với Pháp mà khòng biết tiếng Pháp, lại không biết giao thiệp. Gia đình tỏi chính là gia đình quan lại lỗi thời, bị lép vế. Cha tô? là ông Nguyễn Đạo Khang, đỗ tú tài khoa Canh Tý (1900), làm chức huấn đạo, nghĩa là nghề dạy học. và giữ nguyên chức ấy cho đến ngày mất. Bác ruột tôi, òöng Nguyễn Đạo Quán”, đỗ phó bảng khoa Mậu Tuất '° Tae giả cuốn Lịch sử 18 đời Hùng Vương và Hán văn khai tâm, do Tản Đã tu thư cục xuất bản năm 1923. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 18 (1898), là đại khoa, nên được bổ ngay tri huyện, nhưng rồi cũng chỉ được thăng đến tri phủ. Cha tòi vì lương có mười lăm đồng một tháng?'. lại đông con, nên anh em chúng tôi đều được bác tôi nuôi. Bà nội tói trông nom gia đình cho bác tôi - vì bác tôi là con ca lại góa vợ - còn nuøi tất cả các châu nội, châu ngoại, và một số cháu gọi bằng báe ruột. cô ruột. vì nhà nghẻo không thể đi học. Đ£ day chữ chúng tôi, bác tòi đón một ông bạn đỗ tú tài về làm gia sư. Tôi đến ỏ với bác tôi từ nám lên bốn tuổi. Trong hàng chầu. bác tôi yêu mến, nuông chiều nhất tôi. Bác tôi cho tôi gọi bằng (hẩy và xưng là con. Và sau này, bác tôi gây dựng cho tôi, coi như con đe, Š)hững năm tôi cồn bé, tói chưa hiểu biết gì, nhưng đã chịu ảnh hưởng ngay về văn học. Bà nội tôi là dòng dõi nhà nho. Thuớ bé, vì nghe lỏm người em học, nên bà tôi thuộc nhiều sách vở, thơ phú. Những truyện Kiều, Nhị độ mai, v.v... bà tôi nhớ rất kỹ. Những sách như Luận ngữ, Mạnh Tủ, bà tôi đều hiểu nghĩa. Những thơ Đường, nhất là thơ Thiên thai, bà tôi thuộc rất nhiều. Vì dịch giả tập thơ Thiên thai là em ruột ` Trừ năm hào hưu trí, còn mười bốn đồng năm hào, 14 NGUYÊN CÔNG HOAN bà tôi”. nên tối tối, trước khi đi ngủ, bà thường ngâm nga, rồi dạy truyền khẩu cho các cháu cả thơ lẫn thông. Tuy tôi không hiểu gì, nhưng cũng thuộc lòng. Cố nhiên là tôi đọc như vẹt, ngâm ngọng, ngâm sai. Song do đó, mêm luật của thơ ca, nhạc điệu của ngôn ngữ, được luyện vào tai tôi, được nhuần vào óe tôi, ngay từ ngày ấy. Bác tôi tuy làm chính thức, nhưng văn giữ lối sinh hoạt của người học trò nghèo. Bà tôi vẫn làm nghề đệt vải, là cái nghề căn bản từ ngày còn con gái. Nay tuy già, mắt kém, địa vị là một cụ Cố, nhưng bà tôi không bỏ nghề ấy, Bà tôi góa rất sớm. Nghề ấy đã giúp bà tôi đương đầu được với bao phen binh lửa, hoạn nạn, hồi Tây mới sang ta, và nuôi nổi các con cho đến công thành danh toại. Vì gia đình thanh bạch, lại quen sống tiết kiệm, giản đị, nên quanh năm, bà tôi ăn mặc nâu sống. Anh em chúng tôi cũng vậy. Áo anh mặc ngắn, thì nhuộm lại, vá lại để thải cho em. Thường thường, bà tôi kể lại buổi hàn vì, những chuyện bác và cha tôi phải gánh gạo từ nhà quê ra Hà Nội làm lương để học (đường dài ngót 30 cây số), hoặc những chuyện chạy loạn, mẹ con phái trốn tránh vào rừng, ăn bí ngô trừ bữa. Những gương gìan khó, nhẫn nại ấy làm cho chúng tôi không bao giờ có tư tưởng suy bì với anh em con những gia đình quan lại trong họ. Bác tôi là người chăm học và chuộng sự học. Ở đâu, ° Ông Đăng Tích Trù, người làng Đa Tốn, huyện Gia Lâm, Hà Nôi, đã Phó bằng, làm quan đốc học. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÓI 1ỗ bác tôi cùng mở màng nhiều lớp đạy quốc ngữ. Tháng tháng, bác tôi ra đầu bài thi cho học trò toàn hạt làm, để phát thưởng. Ngày phát thưởng, trong nhà thật là tấp nập và nhộn nhịp. Bà tôi nấu xôi chè để thết thí sinh. Những người xuất sắc thường được giữ lại để hỏi chuyện và mời ăn cơm. Ngày ấy, có một người, tuy ít tuổi, nhưng đã tô ra có tài. có đức, là anh Dương Phượng Dực. Ảnh được nêu danh toàn hạt. Bác tôi rất yêu, khuyên chúng tôi nên kết bạn. Anh Dương Phượng Đực lớn lên, ra làm báo Đông Dương tạp chí và Trung Báo Tân Văn. Anh là người bạn đầu tiên của anh em chúng tô1. Sau này, trải năm, sáu mươi năm, lòng chúng tôi kính yêu lẫn nhau vẫn không thay đối. Tôi học chữ nho từ năm lén sáu tuổi, đến năm mười tuổi thì xoay ra học chữ Pháp. Song. trong bốn năm ấy, tôi học cũng không chuyên. Bây giờ sở lại trong bụng, tôi thấy không còn di tích gì, trừ một ít, tôi chỉ mưỡng tượng nhớ mặt chữ, đọc được, chứ khâng viết lại được. Cùng như những trẻ học chữ nho hỏi bấy giờ, tôi vỡ lòng bằng quyển Tam 1# bính. Những nghĩa lý cao xa trong cuốn sách ấy đã tóm tắt vào từng câu ngắn ba chữ một, từng chữ ấy lại chỉ dịch ra nghĩa đen, để bắt óc trẻ thơ học thuộc lòng: Người chưng xưa, tĩnh tốn lành, tính cùng gần, tập cùng xa... Thế mà tôi cứ học. và cứ thuộc. Qua viết dạm, viết buông, ông Tú dạy tôi làm câu đối ngắn, rồi tập cho tôi làm bài đoạn. Bài đoạn là bài thế nào, đến hôm nay tôi cũng không thể trả lời được. Bởi vì chưa 16 NGUYÊN CÔNG HOAN bao giờ tôi hiểu. Giả sử nhớ được một đầu bài, thì may tồi có thể đoán được tính chất của nó. Nhưng tôi nhớ sao được. Không phải vì lâu ngày, mà tôi quên. Nhưng vì chưa bao giờ tôi biết nghĩa đầu bài là thế nào. Ông Tú ra đầu bài, thì phác luôn cả bài làm cho tôi nghe. Cuối cùng, ông bảo: "Ấy nó đại khái thế". Vì trí nhớ tâi tốt, tôi cứ đệ nguyên văn cả cái "đại khái" ấy để đưa ông chăm. Cố nhiên là ý thầy, lời thầy thì được thầy khuyên, nếu không thì cũng chấm chấm. Chỉ những câu chép không nên thân mới hị số. Cho nên, tuy không bao giờ được phê Ưu, nhưng luôn luôn tôi được phê Bình. ít khi bị phê Thứ, mà có Thi cũng là Thứ mác, chứ không phải Thứ cộc, hoặc Thứ muỗi. Bác tôi săn sóc đến việc học hành của con cháu. Muốn chúng tôi biết thêm về thịïc tế Việt Nam, bác tôi nghĩ ra bàn thăng quan về Quan chế Việt Nam để dạy chúng tôi chơi, và phỏng theo lối chơi thăng quan Trung Quếc, để chúng tôi học địa lý Bắc bộ, bằng cách đi thẻ vào các phủ huyện. Trong bản đề Bắc bộ, tỉnh nào ở đâu, trong tỉnh có phủ huyện nào, chúng tôi chơi quen, nhắm mắt cũng có thể trỏ đúng. Bác tôi lại sưu tầm ca phương ngôn, tục ngữ, ca đao, ngụ ngôn, và soạn sách dạy chữ nho bằng đề tài Việt Nam. Những sách này, mây năm sau, tỏi có được học. Trong lợp học gia đình, bác tôi cũng đặt giải thưởng. Người hay đưực khen và được thưởng là tôi. Dù rằng tôi làm bài đoạn đã phải gà từ đầu đến cuối, nhưng nghe thấy tiếng đồn là tôi sáng đạ và học thông, tôi rất hãnh điện. Tính tự phụ, tự cao, được gây ngay từ những năm mới cắp = ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 1 sách. anh hưởng không nhỏ đến đời tôi sau này. Đó là những nét phác lờ mờ đầu tiên. Những nét phác ấy được nhấn đậm thêm dần bằng những ảnh hưởng khác nữa, mà thành những nét vẽ rõ rệt, về bản chất của con người tôi. Cho nên, tôi không lấy làm lạ, là sau này, tôi trở nên một thằng học trò lười biếng đọc sách, khinh thế ngạo vật, nhưng lại là người biết tự hào dân tộc, biết thù ghét những cái gì làm tốn thương đến hào khí của dân tộc. Trong huyện, ngày nào cũng có dân sự vào đông, đứng ở sân công đường. Vì thấy ngay những cảnh ấy từ năm còn bé, nên tôi cho là một sự rất thường, không bao giờ chú ý đến. Chỉ những ngày bất thường, tôi mới thích xem. Nhũng ngày bất thường này, tôi được nghỉ học và được khuyên bảo kỹ lưỡng là không nên chạy, không nên đùa, khóng nên làm ổn. Tức là những ngày mà chúng tôi gọi quen là có Tây oề. Trước ngày có Tây về, ở trong huyện, đường lối, sân vườn được dọn đẹp. quét tước sạch sẽ. Từ cổng chòi đến công đường, có cắm cờ. CẢI bàn giữa công đường được lau bụi và phú bằng cái khăn màu huyết dụ có tua, và, dù là mùa hạ nóng nực, bốn chiếc ghế cũng được buộc. ở trên mặt, bốn chiếc đệm bông bọc vóc đó. Sáng hôm Tây về. lính eø thì đội nón, quấn xà cạp, thất lưng đa, nai mịt thát gọn. Nha lại thì có vẻ tất bật. Thấv xung quanh có không khí nghiêm trang. chúng tôi phải đi lại khẽ khang, Nhất là thấy bác tôi kém vui, nên chúng tôi cũng băn khoăn. Ngày ấy, tôi chưa hiểu những người Pháp đến huyện là những người thế nào. tại sao họ đến, và đến để làm gì. 18 NGUYÊN CÔNG HOAN Tôi chỉ biết họ là "Ông Tây". Hai tiếng Ông Tây được dùng để dọa nạt trẻ con cho nó cụ thể, cho nó hợp thời. thay cho những tiếng Ngoáo ộp và Ba bị, chỉ là tru tượng. Tôi chưa hiểu vì sao Tây lại ở nước ta. Tôi coi việc Ấy rất tự nhiên như là họ mọc sẵn ở đây từ bao giơ rổi vậy. Có điều tôi hiểu, là họ toàn là quan cả, và là quan to hơn quan ta. Quan ta sợ họ. Lẫn nào họ về huyện, tôi cũng ngé qua khe cửa để đòm trộm. Tôi thấy họ, người nào cũng giống người nào. Người nào tóc cũng vàng, mặt cũng đỏ, mất cũng xanh. Người nào cũng mũi lõ, và có bộ râu xôm, ria mép vềnh cong lên và nhọn hoắt. Mặt đỏ. mắt xanh, đối với tôi, là hai cái màu không hiển lành. Tôi tưởng như lúc nào họ cũng say rượu nên mặt đỏ. và lý luận rằng bọ là con cháu giống người Mèo, nên mắt xanh. Tôi nghĩ vậy không phải không có lý riêng của tôi. Tôi đã lần người Mèo với con mèo. Tôi đã thấy Tây nốc từng cốc lớn đây rượu bia ngửi như mùi bồ kếp. Và Tây nói bằng mũi chứ không nói bằng mồm - chắc mồm bị râu lấp kín mất lễ - lắm khi nghe rõ ràng là tiếng kêu "eo" của con mèo! Họ được gọi là quan. Trong thâm tâm, tôi chỉ sợ. chứ không phục. Quan ta đáng phục hơn. Người nào cũng hiền hậu, không hung hăng dữ tợn như họ. Nhưng một đôi lần, ở trong nhà. tôi nghe lỗm thấy những tiếng Phan Bội Châu, Đề Thám, Đông Kinh nghĩa thục. Những chuyện này, người lớn chỉ nói nhỏ với nhau, không cho trẻ eon biết, sợ bép xép. Thế mà anh em chúng tôi cùng biết và cũng thì thào mách nhau. Tôi hiểu sơ sơ ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 19 rằng ông Phan Bội Châu, ông Đề Thám và cả óng Đông Kinh nghĩa thục nữa, là những người cầm quân đánh lại Tây và Tây đương lùng hất ba ông. Những tiếng Phan Bội Châu, Đề Thám và Đông Kinh nghĩa thục, dần dần là những lời giảng cho têi tự hiểu là Tây đến nước ta từ bao giờ, tại sao họ đến, đến để làm gì và làm thế nào để họ đi... * Đì bác tôi không ở vừa lòng một tên tổng đốc Tây học, trẻ tuổi, hống hách, và thích ăn đút, nên bị đối lên huyện Phù Ninh (Vĩnh Phú). Nghe nói, huyện này nước độc, nên bà tôi đưa tất cả anh em chúng tôi về Yên Mỹ (Hải Hưng) với cha tôi, để tiếp tục việc học. Mẹ tôi ít khi đến chỗ làm việc của cha tôi. Thường thì vẫn ở quê nhà... sống bằng mấy sào ruộng hậu của bà ngoại tôi. Bà nội tôi thương cha tôi về cảnh "chồng kiếm chồng ăn, vợ kiếm vợ ăn, con kiếm con ăn", đến nay thấy chúng tỏi được quây quần quanh cha, cha tôi không sống lé loi hiu quanh, được ở với mẹ, với con, với cháu, nên bà tôi rất vụ1 sướng. Cha tôi không nghiêm nghị như bác tôi, gần gủi con cháu hơn. Việc tổ chức học tập có vẻ khoa học. Vì nhà có đẳng hồ, nén làm việc theo giờ giấc nhất định. Các anh tôi được học Mam sử. Tôi được học Tón (hư. Tuy vẫn là sách chữ nhơ, nhưng vì né là Việt Nam, nên chúng tôi rất thích. Cha tôi lại dùng cá những sách giáo khoa viết bằng quốc ngữ nửa. Những quyển Địa dư của Trần Văn Thông, Cách 20 NGUYÊN CÔNG HUAN trí, Toán pháp của Trần Văn Khánh mới xuất bản, các anh tôi học rất hiểu và rất hào hứng. Để chúng tôi nhớ ngay và nhớ lâu các bài học về Sử ký và Địa lý, cha tôi lại đặt thành văn vần. Thành thử nghe người lớn học, tôi cũng thuộc. Ngoài giờ họe ch, chiều nào cũng có buổi lao động, cả nh mang cuốc xẻng ra vườn trồng trọt thêm rau có để ăn. Trong thời kỳ này, tôi bắt đầu học chữ quốc ngữ. Tối nào cũng vậy, chúng tôi xúm quanh cha để nghe chuyện. Trong mấy tháng đầu, tôi được nghe truyện Tơm Quốc. Đọc xong đoạn nào, cha tôi lền giảng ngay. Ngoài những truyện dịch miệng ỏ sách, cha tôi còn hay kế những chuyện cũ của gia đình, mục đích để nêu gương cho chúng tôi thấy là nhà nghẻo thì phải chăm học và hà tiện. Thích nghe chuyện đã đành, chúng tôt còn thích xem tranh ảnh trong những tập sách mới. Đó là những cuốn- Doanh hoàn toàn chí, Âu châu thập nhất quốc dụ ký. Nhật Nga chiến hý, u..... Thỉnh thoảng cha tôi cũng nói lại những mẩu chuyện hoặc những nội dung trong các sách mới, mà óc non nớt của chúng tôi có thể hiểu được. Những tên Trung Quốc như Khang Hữu Vị, Lương Khai Siêu, Lý Hồng Chương, 0.0... luôn luôn nhắc đến tai tôi Những chuyện thời thượng Việt Nam, như những trận ông Đề Thám thăng Pháp, những lời kêu gọi của ông Phan Bội Châu gửi về nước, những văn thơ của Đông Kính nghĩa thụu thức tỉnh đồng bào, của những tác gia ẩn đanh viết ra để bài Pháp, những tư tưởng về văn hóa mới của các sĩ phu Việt Nam yêu nước viết ra trong cuốn Vỡn mình tàn học ĐỜI VIẾT VĂN CÚA TÓI 21 súc}, vân vân, đều được truyền bá công khai ở trong nhà giáo, giữa giờ học, y như một môn học hợp pháp có ở trong chương trình. Tôi tuy còn bé, nhưng đã hiểu. Nhiều câu, tôi nghe một lượt, thấy thấm thía, nên thuộc ngay. Ví du: Cũng lắm lúc bầm gan tím ruột, Vạch trời xath mà tuôt gươm ra... Hoặc: Đầu ông nó treo kia bìa, Thân ông nó Uuùi đó nọ, Khốn nạn thân ông Đéo me cha nó ! Có một lần cha tôi rất buồn, nói cho bà tôi biết tin ông Huyện bị giáng xuống huấn đạo, và đổi lên tận Thái Nguyễn. Chỉ vì sở Lục lệ trên tính đố tội cho ông đã để cho cái xe hồ lô lăn đường ở phố huyện mất cái đanh bù loong! Cả gia đình tôi nôi lên công phần. Ln đầu tiên, tôi thấy một việc cụ thể là Tây khinh rẻ và ức hiếp quan lại ta. Anh em chúng tôi rất thương và nhớ người bạn đồng hành thân thiết của cha tôi. Từ đó, tối nào cha tôi cũng kể cho chúng tôi nghe những chuyện về quan Ta và quan Tây. Ông huyện AÁ. bị công sứ gbét, nó cho lần ô tô đi hơn 20 cây số, rồi tha xuống giữa đường, lấy hòn đất vẽ cái thẹo vào mặt, và bắt đi bộ về. Ông A. vì hèn, nên phải nuốt nhục. Ông phủ B. bị một người cố đạo Pháp bắt xử cho giáo dân được kiện. Ông đã mắng cho hắn một trận nên thân, rồi xin từ chức, và 29 NGUYÊN CÔNG HOAN thách Nhà nước cho tên can thiệp ây làm quan thay mình. V›iệc làm cứng cói này đã bắt được kẻ có lỗi đến xin dàn hòa. Ông án C. bỏ súng vào nhà giàu để bắt và ăn tiền cả của người oan ức ấy lẫn của ông huyện sở tại. Ông tuần Ð. thông đâm với vợ lính, bị người chồng bắt được, đã phải cùm râu nửa ngày”). Con gái ông thượng D. chỉ phấn sáp đàn địch, rồi phải lòng lính tuần. Con trai ông đốc E. học đốt, nhưng vì bế vợ có thế lực, nên cũng đỗ vàa trường Hậu bố. Vân vân. Rất nhiều những loại chuyện như thế. Cha tôi kể bằng cả một nhiệt tình có lập trường của một người lỗi thời, bị lép vế, muốn trút hết. nỗi hằn học đối với thời cục. Chúng tôi nghe những chuyện ấy, hàng ngày, hàng ngày, như được khác vào thói quen một nếp thích biết chuyện quan trường, thích biết chuyện quanh công đường và trong tư thất. Những chuyện quan và chuyện nhà quan, thêm vào đó, những chuyện Tây và chuyện chống Tây, do cảm tình của tôi đối với gia đình, nó giáo dục cho tôi một lập trường biết chia ranh giới giữa cái gì là đáng trọng với cái gì là đáng khinh, giữa aI đáng thương và a1 đáng ghét. w đai š văn Mỹ không bao lâu, thi hác tôi cho người về đón lên Phù Ninh, ở với bác tôi cho đỡ buồn. : Cho nam râu cắm vào cái tràp đã chứa các thứ cho rất năng, rồi khóa lại. Muốn khỏi đau, người bì cùm râu đã phải qùy, còn cứ nhải nâng tráp bằng cả hai tay, nên rất mỏi. ĐỜI VIẾT VÁN CỦA TÔI 28 Ở Phù Ninh, ban ngày bác tôi bận, nén đến tối mới dạy tôi học. Vì mới bập bẹ đánh vần, nên bác tôi bắt, tôi tập đọc cho nhanh. Lại đo không có sách, tôi phải tập đọc bảng những đơn từ việc quan. Tối nào cùng đọc đi đọc lại từng ấy bản, đến nỗi tôi không nhìn vào giấy cũng đọc trơn. Tôi lại học đọc chữ nôm trong các cuốn tục ngữ, phương ngôn, ca dao, ngụ ngôn mà bác tôi đương soạn. Tuy tôi cai việc tập đọc quốc ngữ và chữ nôm như việc làm bất đắc dĩ. song nó rất có ích cho tôi sau này. Vì tôi đã thuộc lòng. Những đơn từ đã cho tôi biết nhiều việc, nhiều tình, nhiều nối lòng, nhiều tiếng nói và giọng nói của nhiều hạng người. Tục ngữ, phương ngồn, ca dao, ngụ ngôn đã cho tôi thâu thải kho tàng văn học cổ của đất nước. Và sau này, khi lỏn lên. gặp nhiều cảnh tương tự, tôi mới hiểu vì sao bác tôi xếp bài Con mèo mà trèo cây cau vào loại ngụ ngôn, chí không vào loại ca đao. Đặc tính ngụ ngôn của ta là chỉ có vài câu ngắn. Bài Con mèo mà ta vẫn được nghe như bài hát ru em ngủ. thì nó hàm một ý nghĩa rất sâu sắc về cảnh thế. Nhớ ngày giỗ bố của con mèo, con chuột phải đi chợ xa để mua mắm mua muối đến lễ, nhưng trong khi ấy thì con mèo vẫn rình bắt con chuột. Ban ngày, vì không có bạn chơi, tôi hay thơ thấn một mình ở các đổi gần huyện. Tôi đã bắt đầu biết cảnh thiên nhiên là đẹp. Tôi thích chạy tung tăng trên những con đường đỏ uốn éo. lên xuống giữa những bụi sim xanh. Thấy con hoàng oanh nhảy nhót và líu lo trên cây trấu hoa trắng, tâi đã biết nấp vàa một chỗ kín để ngắm. Tôi mong nhất ngày có phiên tàu thủy 24 NGUYÊN CÔNG HOAN xuôi ngược, để lên đứng trên đỉnh đồi nhìn xuống. Trời lam, nước sông Lô xanh trong, con tàu trắng nhả khói màu tro, lừ lừ tới. Chiếc guồng quay làm nối sóng, thuyền nan và làng vạn rập rềnh như nhảy. Nhìn cảnh ấy, tìm tôi cũng như nhảy tên, lòng rạo rực. Tàu lìa bến, tôi buồn man mác. Ở vùng xuôi lên ngược, hay từ vùng ngược vỀ xuôi, nó cũng làm tôi thơ thân, nhớ quê nhà, nhớ Yên Mỹ, nhớ bà, nhớ cha mẹ, nhớ anh em. Một hôm, thầy Ký rượu ở phố Huyện vào chơi, khuyên bác tôi nên cho tôi học chữ Tây. Thầy nhận dạy tôi. Rác tôi bằng làng. Ngày trước, ở mỗi phủ huyện ly, có một nhân vật gọi là thầy Ký rượu. Đó là người có gia sản bảo đâm với công ty độc quyền nấu rượu của Pháp, được lĩnh rượu về bán lẻ. Rượu cua công ty được gọi là r¿Zz/u¿ fy. Nhà người bán rượu ty gọi là #y rượu. Người bán rượu, vì biết dăm tiếng Pháp để làm việc với Pháp, được gọi là sý. Và đi đôi với tiếng ký là tiếng thầy. Ở phủ huyện ly có thầy Ký rượu, cũng như ở một vài nơi. những người vì làm việc Tây, được tôn sùng quá mức, không làm việc ký lục, cũng được gọi là thây Ký, như thầy Ký nhà thương, thầy Ký la ga. Ỏ phố phủ huyện. văn minh nhất, theo con mắt tôi nhìn hổi bấy giờ. là thầy ý rượu. Thầy Ký rượu răng trắng, đầu húi, đội khăn vố, mặc quần hẻ Ìø, áo là cổ cồn cứng. đi giầy Tây có cô. và chống bằng ba toong cán sừng. Gọi người, thầy không dùng tiếng ông, mà nói tiếng xử, gọi chó. thây khỏng êu êu, mà chúm cái miệng để huýt còi hoặc chúp chúp. Vì bản rượu cho dân, thương pha thêm ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 25 nước lã, cho nên thầy phát tài. Phát tài thì hay chơi bời, ngày thường, ở nhà, thích uống rượu lậu, ngày lên tỉnh trình số, thích ngủ nhà cô đầu. Ngày còn bé, trong những người mà tôi đã gặp, có hai hạng sang trọng mà tôi phục, là thầy Ký rượu và thây Ký la ga. Vậy thì tôi đã học chữ Tây của thầy Ký rượu Phò Ninh. Buổi đầu, ra ty rượu, tôi đi người không, không mang sách. Không hiểu thầy Ký rượu đã hiểu về cái sự kiện này ra làm sao, thầy hỏi: - Cậu muốn học nói tiếng Tây hay học biết chữ Tây? Vì không thấy bác tôi đặn đò thế nào, tôi lắc đầu, đáp: - Tôi không biết. Thầy nói: - Câu muốn học đằng nào, tôi dạy cũng được. Tôi đáp: - Đằng nào dễ thì tôi học. - Thế thì được. Cậu học nói, Họe nói chóng hơn học chữ. Rồi muốn chứng thực lời nói của thầy, thầy giảng: - Là vì tiếng Tây có nhiều tiếng giống hệt như tiếng ba. Ví dụ ta gọi cà phê thì Tây cũng gọi là cơphê, ta gọi Èa ga thì Tây cùng gọi !oe ga. Chỉ hơi khác một tí, là ta nói có đánh đấu, mà Tây khóng biết đánh dấu. Tôi rất. phục ông thầy học thâng thái. Thầy cao hứng, đọc theo giọng Tây cho tôi một mớ tiếng mà Tây bắt chước ta: 26 NGUYÊN CÔNG HOAN - Trri uyên là trị huyện. L¡ trruong là lý trưởng. Phụ tô là Phú Thọ. Tôi càng phạtc. Rồi thầy bảo: - Vì tiếng của họ ít, cho nền khi nói, họ hay phải gid tay giơ chân làm hiệu. Đúng quá! Tôi đã nhận thấy có lần thầy Ký rượu nói với người Tây đoan, thầy cứ ề à, chỉ trỏ, không cân nói ra tiếng mà người Pháp vẫn gật. gật ra đáng hiểu lắm. Thì ra là tai họ cứ phái làm suy bộ điệu cho nên thành quen. - Có hai cách học chữ Tây - thầy nói - một cách muốn chóng biết nói để ra làm việc Tây, kiếm được tiền ngay, thì học truyền khẩu bảng những bài về làm sắn. Một cách lâu hơn, là học viết chữ để ngồi bàn giấy làm thông phán. ký lục. Thầy khoe cách học nào thầy cùng dạy được, vì tiếng thây cũng biết, chũ thầy cũng thạo. Thầy khen tôi khôn là đã biết chọn cách học nới để thông ngòn ngay được cho bác tới. Muốn tới bỏ hắn ý kiến học chữ. thầy tặc lưỡi: - Máy lị An Nam minh thì chí cần học nói. Biết Tây còn ở đây đến ngày nào mà hạc chữ cho vệ ích. Giặc Đề Thám nó chả đánh cho thua vất cứt ra đấy ài! Lý luận đến đảãy. không rõ là thấy sơ vì đã buột miệng nói quả lời với "quan báo hộ", hay thầy sự tôi ngờ thầy không đạy nôi chữ, thầy lại tiếp tục: - Học chũ thì phản có quyền Ma-xuy en để học Mô ta mô. Những tiếng lạ tai làm tôi ròng ca mình. Tỏi chắc ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI t> ~¬ rằng quyển ấy là Tam tự kinh tiếng Tây. Trước kia, bọc hết Tam tự kinh, tôi đã lên trình độ mà học đến quyến Sa học vấn tân rồi đến quyển Dương tiết. Muốn biết về tương lai. tô1 hỏi: - Học hết sách ấy, thì học đến sách gì? Thầy bảo: - Học quyển Ma- suy- en chừng sáu tháng thì biết đọc đủ các chữ. Rỏòi học đến quyển Tự vị. Học thuộc quyển này, thì tha hồ mà thoắng. Buổi đầu tiên, tôi mới chỉ được nghe những lời giáo buấn lý luận về việc học tiếng Pháp. Buổi thứ hai, thầy mới cho bài. Để phục vụ kịp thời, thầy dạy tôi truyền khẩu: Ngôi buôn bể chuyện phăng-xe! Ăn giầu nó gọi xí bê lạ thường" Lơ l¡ chính thực cới giường? Bát-xa cát ngõ, con đường xd-manh” Cơ-h chính thực cới đanh?” Li-mô-nát†-đờ nó gọi nước chanh rõ vàng) 0.0... †Francais ? Chiquer 3 Le li, * Passage, chemin; Š Clou; ÊŠ Limonade 28 NGUYÊN CÔNG HOAN Buốôi này, tôi học bài ấy. Buổi sau, tói vẫn học bài ấy. Buôi sau nữa, và sau nữa, tôi cũng vần học bài ây. Tôi thuộc lòng quá rồi, nhưng thầy chưa đạy cho bài mới. Để khói bị ngờ là hết. chữ, mà bắt tôi đọc đi đọc lại mãi cũng ngượng, thầy bèn tìm cách để thử trí nhớ của tôi. Thầy nói một tiếng Tây, đế tôi nói ra nghĩa tiếng ta. Rồi lại nói một tiếng ta, bãt, tôi dịch ra tiếng Tây. Cách nào tôi cũng trả lời được trôi chảy. Năm sáu hôm liền, thầy đố đi đố lại như vậy. Tôi giục xin bài khác, thì thầy bão: "Hãy khoan, chữ Tây càng học kỹ càng tết, không nên nóng ruột". Rồi sau hết, thầy phát minh ra mắt lối sư phạm mới, là "muốn nhớ như chôn vào ruột", thì tôi phải học ngâm bài ấy theo điệu kể Kiểu Sài Gòn. Thấy lên giọng một câu làm mẫu, rồi họa bằng đàn bảu, để tôi ngâm theo. Từ hôm đó, tôi thích nghe thầy đánh đàn hơn là dạy học. Rồi thầy không đạy tôi học chữ nữa, mà đạy tôi học đàn. Lớp học văn hóa biến thành lớp học nhạc. Tôi vừa học đàn, vừa học hát những bài lý giao duyên, lưu thủy, hành vân sang nam, cổ bản. Hai thầy trò họa với nhau suốt buổi. Không bạo giở tôi muốn nhắc thầy nhớ đến nhiệm vụ chính để tôi lại phải nhai lại bài: Ngôi buôn bể chuyện phăng- xe. Thầy Ký rượu cũng sẵn làng quên phứt nhiệm vụ Ấy. Sau bài về thứ nhất, thầy chưa đạy tôi bài về thứ hai. Thầy chỉ khen tôi tốt giọng và hoa tay. Những lúc hát mới mồm, đảnh đàn mỗi tay, thì thầy nói chuyện và hỏi dò chuyện. Khi mãi đánh đàn mà có người vào mua rượu. thì ĐỜI VIỆT VĂN CỦA TÔI 29 thầy nhờ tôi bán hộ. Thầy truyền cho tôi cái nghề pha nước 1ã. Cho sẵn bao nhiêu nước vào cái ca, treo cái ca nghiêng ngiêng ở cột thế nào, tôi tập vài lượt đã làm được. Thầy tập cho tôi cả cách mở nút chai rượu đóng bằng x1. Tóm lại, trong ngót một tháng, tôi học được gần hết mánh khoé gian lận trong việc bán rượu để lờa bịp người mua, đồng thời che mất nhà đoan. Thây Ký rượu thấy tôi giúp việc rất thành thạo, khen tôi là thông minh và tài. Tôi rất tự đấc, càng thích cho thầy dùng làm bung xung. Bởi vì mỗi bận nhận tiền cha người mua, thầy đều phân vua: - Câu ấy bán thì hắn chả biết pha phách gì đâu nhé! Dân quê đến ty mua rượu, coi thầy Ký rượu như một tay thạo đời, nên suy tôn thầy như bậc quân sư. Thầy cũng không khiêm tốn mà không nhận. Thầy làm đơn hộ người ta, và xui nguyên giụe bị, để đôi bên kiện cáo nhau. Thầy đạy cách cho người ta ăn nói, rồi chạy thầy hệ. Khi thầy thấy tôi mến phục thây, thầy không dắt khách cho các thầy để. thầy thông nữa, mà nhờ tôi nói hộ thẳng với quan. Tôi ngây thơ, thầy báo sao, về tôi cũng làm vậy. Song, bác tôi mắng tôi. Và muốn tôi chừa, bác tôi bất tôi nằm xuống, hỏi tội, rồi đánh ba roi. Luôn thể, bác tôi điều tra xem tôi ra ngoài ty rượu đã học hành được những gì. Bác tôi xưa nay là người điềm đạm, không mắng con cháu bao giờ. Lần này, thấy bác tôi giận, nên tôi sợ quá. Tôi thú thật với bác tôi đã học được những cái gì, và vừa khóc, vừa mếu, vừa đọc toàn bài Ngồi buồn kể chuyện Phăng-xe. Bác tôi thở dài, lắc đầu, không nói. Việc này đến tai thầy Ký rượu. Thây sợ lắm. Cho nên 30 NGUYÊN CÔNG HOAN ngay hom sau, thầy đã đi kiếm đâu được quyển Ma- suyen để dạy tôi. Bác tôi lo tôi hư, muốn cho tôi ở nhà. Nhưng vì không có cớ gì để nói với thầy Ký rượu, nên vẫn phải cho tôi đi học. Về phần tôi, tôi đã bất đầu nhìn thây Ký rượu bằng con mắt kém kính phục và kém tin tướng. Tôi học tiếng một, mà thây Ký rượu gọi là Mô ta mô. Muốn bác tôi nghe rõ tôi đã học ngoan, tôi gào rống lên: - Pe-rơ là cha, lơ pe-rơ là người cha. Me rơ là mẹ, la me- rơ là người mẹ. Ca- phê là cà phê, lơ ca-phê Ìà nước cà phê. Được một, tháng, tôi đương học say sưa, ví như được thầy Ký bán rượu nguyên chất, không pha nước lã như hồi mới, thì bà nội tôi lên Phù Ninh chơi ít ngày. Đi với bà tôi, là cô tôi và một người chị họ tôi. Bà tôi hỏi han việc học hành của tôi. Tôi khoe đã học đến sách ÄMa- suy- en mô ta mô. Tôi đọc cho bà tôi nghe bài vừa học với cả một sự hãnh điện của người học trò tiến bộ. Tôi đọc câu tiếng Pháp, rỏi giảng ra tiếng ta: A¡ đã trông thấy người ốm uống nước cà phê. Mẹ tôi đã mua một con bò cái chắc chắn. Sự giới thiệu văn học nước Pháp của tôi chỉ làm bà tôi chê chữ Tây không dạy nghĩa lý cao xa. Muốn bênh vực rằng tiếng Tây hay, tối hôm ấy, tôi kể Kiều Sài Gòn cho cả nhà nghe bài Ngôi buồn kể chuyện Phăng-xe. Thấy chị tôi rũ ra cười, tôi tức lắm. Trong thời gian bà tôi ở Phù Ninh, tôi được nghỉ học. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 3] Nhưng thầy Ký rượu muốn tỏ sự hết làng với nhiệm vụ để hác tôi quên lỗi thầy đã nhờ tôi chạy việc, bèn mỗi ngày gửi bài vào cho tòi làm. Thầy cho tôi dịch những câu có chữ đã học rồi, bắt tôi ân cho đỡ quên. Một hôm, ở một câu trong bài, có một chữ tôi chưa học, là chữ £anfz. Tôa bảo ngưøi ra ty rượu hỏi nghĩa. Anh người nhà về, tra ldi miệng là có, dị. Tự nhiên, tôi giận đây đến cô. Tôi sifc nhớ lại, vừa đây, trong nhà thầy có một cô lạ mật, ăn nói nhí nhanh. Thầy nhận là chị họ. Thế thì tôi cho là lần này. quả là thầy Ký rượu xỏ Ìâ. hỏi đồ tôi xem tên chị tôi là cô gï. Tôi mách chị tôi. Chị tôi mách cô tôi. Cô tôi cũng phàn nàn là chữ Tây nhằm nhí và thô tục, vì có những tiếng cu, tiếng đít. Nhưng cô tôi chưa kịp mách tội thầy Ký rượu cho bà và bác tỏi nghe, thì tối hôm ấy, chính tôi đã vô tình mà đẫn ra một chứng cớ hùng hồn rằng chữ Táy là hậy. Nguyên là khi tôi làm bài, thì muốn khoe mình giỏi, tôi vừa dịch to, vừa viết. Đến câu Äơ urandÌ“ mère ai1me son ƒx. tôi thấy đễ quá nên trò tài, Tói củo hứng, đọc thật to cho cả nhà khen: - Mu grand' mère atme son fix là bà túi yêu thằng con g\a1 của nó. Bất thình lình một tiếng quát làm tôi đình tai: - À! Mày học chữ Tây để gọi bố là thằng, gọi bà là nó phải khòng? 32 NGUYÊN CÔNG HOAN Mắt cô tôi long lên nhìn tôi. Từ đó, tôi đứt khoát với thứ chữ vô đạo. k Ở Phù Ninh, cả nhà tôi bị sốt xét ngã nước. Bác tôi xin nghỉ một thời gian để về quê dưỡng bệnh. Nhân dịp này, bác tôi qua Hà Nội, được các bạn bè khuyên bảo, nên mới quyết định cho anh em chúng tôi thôi học chữ nho, và quay sang học chữ Pháp. Đời chúng tôi đến một bước ngoặt. Năm ấy, là 1912, tôi lên mười tuổi ta. Trường mà bác tôi xin cho chúng tôi học, tên nôm gọi lầm là trường Bưởi, vì tên chữ là trường Bảo hộ, tức là trường Chu Văn An bây giờ. Trường gỗm hai cấp học, cấp thành chung bốn năm và cấp tiểu học năm năm, có lớp Cao đẳng, lớp Trung đẳng, lớp Sơ đắng A, lớp Sơ đẳng B và lớp Dự bị. Lớp Dự bị là lớp bét, dạy những người mới biết đọc, biết viết chữ Pháp. Bác tòi xin cho ba người vào học lớp bét. Một anh con rễ bác tôi, năm ấy 21 tuổi, đã có một con trai, khai là 17 tuổi; anh con trai bác tôi, năm ấy 16 tuổi, đã có vợ, khai là 13 tuổi; và tôi, khai lên 7 tuổi. Nhà trường không nhận hai anh tôi, lấy lý do là to quá. Chỉ một mình tôi được vào học, ăn ở trong trường, môi tháng trả 6 đồng. Hôm tôi sắp vào học, cả cha mẹ tòi cũng đến Hà Nội. Cha tôi dặn đò tôi rất nhiều. Về những điểm căn bản là ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 33 ngoan ngoãn và chăm học, cha tôi lấy rất nhiệu người mà tôi biết để làm gương. Tóm lại, cha tôi muốn bảo rằng là dòng dõi nhà thế phiệt, từ xưa đến giờ. ông cha học giỏi, đã to, thì tôi phải noi mà chăm học, để thi đỗ, sau này ra làm quan, nối nghiệp nhà. Muốn chăm học, thì phải ngoan ngoãn. Có tài phải có hạnh. Tổ tiên tôi, đời nào cũng tu nhân tích đức, nên con cháu hưởng phúc lâu bền, mới được như ngày nay. Về điểm này, cha tôi lấy câu phương ngôn "gần mực thì đen, gần đèn thì rạng" để giảng giải, và khuyên tôi nên chọn bạn mà chơi. Cha tôi bảo: - Ở trong lớp, ở nhà ngủ, con phải lân la hỏi chuyện xem hai người bên cạnh là con cái nhà ai. Nếu là con nhà tử tế thì đánh bạn. Hôm đến trường, cha tôi lại nhắc cho tôi nhớ về tuổi: - Con khai lên 7, chứ không phải lên 10. Thầy giáo có hỏi bằng tiếng Tây, thì giả nhời là xết đăng. Nói sai, người ta biết là gian đối, người ta đuổi đấy. Tôi vẫn còn để chỏm dài đến gáy, nhưng lại mới mua cái mũ rơm. Muốn khỏi lộ, mẹ tôi búi tóc cho tôi gọn ở giữa đỉnh đầu như cái củ hành. Tôi mặc áo the đài quá đầu gối rất nhiều, mặc quần vải to còn nguyên hề, và đi đôi giày da đóng đanh tre mới. Tôi vào trường, như chim chích vào rừng. Trường thì rộng mênh mông, nhà thì vừa to vừa cao. Học trò thì rất đông, toàn những người lớn. Một cậu bé quê mùa như tôi, từ nhỏ chưa ra khối nhà một. mình, nay đánh đùng vào ở ngay trường Bưởi, thật là 34 NGUYÊN CÔNG HOAN bước từ thế giới nọ sang thế giới kia. Đứng một mình, nhìn xung quanh, tôi bở ngỡ, sợ sệt. Bây giờ tôi mới thấy ở đời còn một bạng người nữa ăn mặc sang trọng không kém thầy Ký rượu Phù Ninh và thầy Ký ga Đình Dù vùng quê tôi. Ấy là hạng thầy giáo. Cũng áo cổ cồn, quần trắng bong, và giầy Tây, khăn vố. Điểm làm tôi ngạc nhiên ngay từ phút đầu tiên tôi mới bước chân đến trường, là cách xưng hô của học trò với nhau. Người này gọi người kia Ìà mày, xưng tao, người kia lại xưng với người này là tao và gọi bằng mày. Trước hết, tôi cứ tưởng họ là anh em một nhà, nên anh mày tao với em. Nhưng ra không phải. Thế thì chắc chắn họ không phai là con châu nhà quan. Con cháu nhà quan gọi bạn là cậu, xưng là tôi, nói năng vâng dạ lễ phép kia. Đằng này, không những họ mày tao, nhiều người còn hay văng tục, và cất mồm là cất tiếng chửi. Họ cười. đùa, trêu chọc nhau, đấm đá nhau, chạy đuổi nhau. Tôi như bị xuyên hoa trước mắt, lắm lúc rùng rợn cả người. Vì không biết đường lối trong trường, nên tôi thấy anh em đi đâu, cũng theo đi đấy: Đến bữa ăn, theo vào nhà ăn đã đành, không mót ỉa đái, cũng theo đến nhà xí, và theo lên cả lớp học không phãi lớp mình. Trường Bưởi, sở đĩ ta gọi thế, vì nó ở bên đường xe điện lên Bưởi, trong đất làng Thụy Chương. Hải đó, phía Bắc thành phố chỉ đến đền Quán Thánh. Từ phố Thụy Khuê bây giơ trở lên là thuộc tính Hà Đâng. Ở chỗ ranh giới này, cạnh cây gạo lớn nay hãy còn, có nhà ở của tên ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 35 cảnh sát người Pháp, dựng ngay sát nhà đợi của khách chờ xe điện. Vị được mở mang dần dần, trường Chu Văn An bây g1ờ so với trương tôi học năm 1912, khác xa lắm. Khu vực nàv là nhà in của tên Sê- nê- đe, gồm bốn nhà gần nhau, không có gác, mái lợp tôn. Trường dùng một chiếc làm ba lớp và một phòng thí nghiệm. một chiếc làm nhà ăn, có ngăn ra bếp ở một đầu, một chiếc làm nhà ngủ, có ngăn nơi ở của tổng giám thị người Pháp, và một chiếc làm lớp học vẽ, và ngăn làm nhiều buồng, gọi là buồng ngủ của học trà Trung Quốc (DortoIs chinois). Lớp tôi ở đầu nhà này. Vì nó hếo lánh, tôi không thuộc đường, nên lạc luôn. Nhà ở của hiệu trưởng là biệt thự của tên Sê- nê- đe, ở ngay sát hồ, vộng và đẹp. Tường quét vôi trắng và đỏ, hòa với các màu thay đổi của mây trời và của nước hồ, nhà ấy như một lâu đài cố kính. Trường làm thêm ruột nhà ba tầng và một nhà một, tầng đối diện nhau ở ngay cổng chính vào. Nhà ba tầng này hơi khác những nhà ba tầng xây sau ở chỗ mái. Tầng đưới nhà này là bốn lớp học của cấp thành chung. Hai gác là nhà ngủ. Nhà một tầng là bốn lớp của cấp tiểu học. Trước khi có trường Bưởi, thì Bắc kỳ mới chi có một trường dạy cho học trò ra làm thông ngôn cho người Pháp, gọi là trường Thông Ngôn (1886). Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Quỳnh đều xuất thân ở trường này. Trường ở bờ sông, phố Trần Nhật Duật. nên, nay ta đặt tên là trường Trần Nhật Duật. Khi trương Thông Ngôn dọn đi nơi khác, thì nhà được đùng làm các lớp nhất (lớp Cao đẳng) của các trường khu Bắc Hà Nội, gọi tên nôm là tường Bờ sông, gọi tên 36 NGUYÊN CÔNG HOAN Pháp là trường Ke, bai chữ tên phố là Quai du eammetce, sau đổi là Quai Clémenceau. Clémeneeau là thủ tướng chính phủ Pháp trong chiến tranh thế giới thứ nhất. Ở tường trường này, thực dân ký niệm công đức của thằng lái buôn Jean Dupuls đã tìm đường ngược sông Hồng để tải súng lên bán cho chính phủ Vân Nam, vì thế ná hẫn Xược và sinh sự với các quan ta ở Hà Nội, gây cho họn cướp nước một cớ để chiếm Bắc kỳ, chúng mới đặt một bức đẳng nổi lớn, tạc cảnh đi đánh hơi đường đất của thằng lái buân khốn nạn ấy. Vì có bức phù điêu, nên trường này mang tên là trường Jean Dupuns. Sau khi trường Đông Kinh nghĩa thục của các nhà yêu nước mở ra (1907) bị đóng cửa, mà phong trào Đông Du vẫn thu hút ngày một nhiều thanh niên trốn sang Trung Quốc và Nhật Bản học làm cách mạng. Bọn thống trị Đông Dương mới mở trường Bưởi đến cấp thành chung. Bề ngoài được tiếng là khai hóa, song bề trong là để nhồi sọ bằng văn hóa nô dịch. Những trường học đầu tiên của người Pháp ở Việt Nam là những trường thây dòng, giáo sĩ dạy con em giáo dân. Những người không theo đạo Thiên Chúa, nhất là nhà nho thì cho việc học tiếng Pháp là một điều đẳng sỉ nhục. Nên họ không cho con em đi học. Chính phủ thực dân mở các trường công, những năm đầu, phải cấp giấy bút cho học trò. Dần dần, chúng dỗ dành bọn quan lại cho con cháu đi học. Bọn này vốn đễ bảo, nên nghe theo, nhưng lại chọn những đứa con lười, con hư, hoặc những đứa con của vợ lẽ nàng hầu mới cho đi, cầm bằng như những đứa con ấy là bỏ đi vậy. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 37 Năm tôi mới học trường Bưởi, các lớp khác ở xa, nên không rõ. Tôi chỉ biết lớp tôi, mấy hôm đầu, thầy giáo là người Pháp, rồi sau là người đầm. Người đầm này là vợ của tên tổng giám thị Măng-đrông. Tên Măng- đrông vốn là một cai kèn. Thế thì chắc vợ hắn không phải là một tay đỗ đạt có bằng cấp. Nhưng vì con mụ tiết hạnh khả... nghĩ này đã có công cùng hiệu trưởng Muytx cắm sừng lên đầu chồng, nên được làm việc giáo và dục chúng tôi. Nhiều buổi học, tên Muytx đến lớp gọi cô giáo tôi ra ngoài cửa, nói chuyện gì lâu lắm. Lúc đi, nó giơ hai ngón tay, gí vào môi, làm lối hôn gửi, mà tôi vẫn được thấy đôi nhân ngãi làm cái cử chỉ ấy trên màn ánh. Cô giáo tôi thì liếc nó và tm tỉm cười, rồi lên bàn, lấy bánh ra ăn nhồm nhoàm. Muytx có đứa con tên là Pôn, còn nhỏ đã đeo kính cận thị. Học trò đặt tên là cứu Ấm. Tên Paul Mus, năm 1947, trong chiến tranh ta đánh đuổi thực dân Pháp, đã làm đại diện cho tên cao ủy Bô-la-e đi điều đình với ta, nhưng lại đưa ra nhiều điều kiện láo xược, bắt ta hạ khí giới quy hàng chúng. Các trường tiểu học ở Hà Nội đều lấy tên phố để gọi tên: trường Cửa Đông, trường Hàng Kèn, trường Hàng Bún, trường Hàng Vôi, trường Hàng Cót, trường Yên Phụ. Phần lớn thầy giáo dạy các trường này là học trò cũ của trường ấy. Cho nên các thầy sợ ông đốc lắm. Hai hiệu trưởng của hai khu trường Bắc và Nam Hà Nội đều là những người khét tiếng là học ít nhưng hung hãn nhiều. Có một thầy giáo dặn học trò rằng: "Hễ các anh thấy ông đốc xô vào đánh tôi, thì các anh cứ kêu rầm lên, rồi các lớp bên cạnh cũng làm ồn, thì ông ấy mới sợ". Thì ra các thầy đã đồng lòng cứu nhau khi một đồng nghiệp bị nhục, và đã 38 NGUYÊN CÔNG HOAN biết. dùng lối biếu tình bằng hồ la. Lại vì chỉ là học trồ mới ở trường ra trong thời buổi ta mới học tiếng Pháp, nên các thầy chữ nghĩa kém. Có chữ tra tự vị cũng không hiểu nghĩa, nên các thầy phải bàn bạc nhau, rồi đoán nghĩa. Chữ Concierge là người canh cổng, trong tự vị giảng là người giữ nhà, nên các thầy bã ngỡ với nghề này, không có ở Việt Nam, mới tán ra nghĩa là ông dượng. Rồi một thầy (tạm gọi là X) lấy làm hãnh diện, đem bài có chữ Concierge cho học trò chép, để học chuẩn bị cho tiết Dịch nghĩa tới. Hôm có tiết này, thầy vào lớp, đố ngay học trò Conclerge nghĩa là gì. Trong lớp có một học trò tên là Nguyễn Phan Long, người Nam bộ, theo cha, là ông phán gì đó, ra Bắc. Nguyễn Phan Long rồi sau này là một tay giỏi tiếng Pháp, mở báo viết bằng tiếng Pháp ở Sài Gòn. Hắn cũng là một đại địa chủ tối phản động. Thấy thầy đế chữ khó quá, cả lớp chịu. Thầy mới giảng là ông dượng. Lúc này Long mới xin nói, và giảng là người canh cổng. Chắc ở Sài Gòn, Long đã trông thấy người làm công việc này. Hai thầy trò cãi nhau về chữ nghĩa, rồi thầy mở tự vị ra tra. Thầy nghĩ một lát, rồi khen là Long nói đúng. Tan học, ở lớp về nhà, Nguyễn Phan Long nói với bạn: "Đù mẹ thằng X. hôm nay tao chẳng được gì, còn lỗ vốn mất một chữ !" Hôm sau, người bạn mách thây giáo là thằng Long nó chửi thầy. Thây tức lắm, đem việc ấy lên trình ông đốc. Tên hiệu trưởng gọi Long lên bàn giấy, bắt mang theo sách vớ. Nó phân xử thế nào? Nó cho Long lên học lớp trên! Tây cần người giỏi tiếng Pháp hơn là cần người biết tôn kính thầy giáo. ĐỜI VIẾT VĂN CÚA TÔI 39 Tên bạn cùng lớp. tính đến nay đã ngót sáu mươi năm rồi, nên tôi quên gản hết. Song, tôi nhớ những tên người mà sự có mặt của họ có thể nói lên được thầm ý của bọn thống trị. Tôi cùng học với Đèo Văn Khuynh và Đèo Văn Màn, mà sau này tôi mới biết là con ông Đèo Văn Trì, người Lai Châu, đã khởi nghĩa đánh Pháp. Khuynh biết tiếng kinh, Màn khóng biết, nên hay bị trêu. Ba tiếng kinh đầu tiên mà anh học, là tiêng chửi, nhưng lại nói lơ ló, và quên mất tiếng giữa, nên anh bị đặt tên là thằng “Tịt mây". Lương Văn Mộc, người Thái Nguyên, là con Lương Tam Kỳ, một tướng của ông Đề Thám, rồi đầu hàng giặc, nên được thuê đi ám sát chủ cũ, và thành công. Hoàng Văn Phiên, con ông Đề Kiểu, khối nghĩa ở Phú Thọ, nhưng ra thú với giặc. Mấy người trên Cao Bằng, Bắc Cạn, vân vân, mà tôi không võ là con al, là Ma Văn Sao, Ma Văn Mạ, Nông Ich Đệ, Nông Ich Tương, Bế Lãng Chân, Đồng Phú Hộ, Tưởng Bích Mai. Hai anh Định Văn Sinh, Đình Văn Thịnh quê ở Hòa Bình. Tưởng Bích Mai nói với tôi rằng nguyên quán anh ở Tả Thanh Oai, Hà Đông, cha mẹ lên buôn bán ở Cao Bảng. Nhưng nghĩ đến Lương Văn Mộc. Hoàng Văn Phiên, tôi không tin. Hoàng Đức Hàm, Hoàng Đức Tân thì tô: biết là con ông tuần phủ Bắc Cạn Hoàng Đức Hinh, được Tây sai đi đàn áp bọn "phản quốc", nên bị chết vì ngã ngựa. Hai người này học vài năm ở trường Bưởi, rồi đặc cách vào trường Hậu bổ, và đều được ra làm quan. Nguyễn Vô Song là em ruột Nguyễn Thế Truyền. cháu nội tuần phủ Thái Bình Nguyễn Duy Hàn, bị ném bom chết tháng 4 năm 19138. Học trường Bưởi một năm, thì Vô Song được sang 40 NGUYÊN CÔNG HOAN Pháp. Những người kể tên ở trên kia đều được biệt đãi, là được ở những buồng của học sinh Trung Quốc. Tôi cũng cùng học với hai người Hoa kiều, là Larơng Lộc Thái, ó phố Hàng Bạc, và Poune Sau, ở 26 phố Hàng Ngang. Ở phế Hàng Ngang có nhiều hiệu lớn bán đề hàng Tàu, cùng một họ Phan, đã ở Việt Nam đến mấy đời. Có nhiều cụ vẫn nhai trầu bóm bém: Phan Hòa Thành, Phan Cự Thành, Phan Thái Thành, Phan Đức Thành, Phan Hưng Thành v.v... Ảnh Sau là con nhà Phan Hưng Thành. Lương Lộc Thái và Poune Sau đều là học sinh ngoại trú. Tôi còn thấy một vài người Hoa kiều, nhiều tuổi lắm, học ở lớp trên, mà tôi chỉ biết mặt. Họ không theo hẳn một lớp nào, mà chỉ lớp nào có giờ chữ Pháp, họ mới đến dự. Họ là học sinh tự do (élève libre). Tôi không hiểu những người này, kể cả Phun Duy Sương, Ưng Wầy Coóng, học chữ Tây để làm gì. Một lần, tôi hỏi Poune Sau: "Anh là người lai, không biết nói tiếng Tàu, lại lấy vợ An Nam, thì anh học tiếng Tây để làm gì?" Anh đáp là anh không biết, bác anh bao anh học thì anh học. Trường Bưởi lại có một số học sinh là Tây la1: Henri Delevaux, Charles Delevaux, Cẩm Lý, Henri Ouvrard, André, v.v.... André nói với tôi là quê ở Bản Yên Nhân (Hưng Yên), Cẩm Lý là nơi anh đẻ, bố anh là "Me- xừ Maga- nhì, ở Bắc Giang", anh nói thế. Henri Ouvrard, hồi học với tôi, là một người hiền lành, tử tế. Sau này, làm chánh mật thám ở Nông Pânh, thủ đô Căm- pu- chia. Năm 1937, tôi vào Cao Mân, có cùng ăn cơm với Ouvrard. Hôm sau, tôi từ Nông Pênh ra tỉnh Réam để đáp tàu thủy đi cù lao ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 41 Côn. Đến bến Kép, tôi thấy có người mới lên tàu, niểm nở bắt tay tôi, và hỏi: “Ông có phải là Nguyễn Công Hoan viết nhiều sách dở lắm phải không?" Tôi nghĩ bụng: "Minh viết sách dở, sao người này lại niềm nở thế này?" Nhưng sực nghĩ ra người trong Nam gọi sách vở là sách đẻ, tôi biết ngay thằng này đúng là quân của người bạn quý Tây lai của tôi cho theo đồi tôi đây. Tôi đáp: "Phải, tôi là Nguyễn Công Hoan. Anh nói hộ với ông Henri Ouvrard là tôi vẫn mạnh khoẻ nhé". Bị điểm đúng huyệt, thằng mật thám chuồn mất. Năm sau, tôi trọ học ở ngoài phố, thì tôi thấy có đến năm sấu anh em người Lào sang học. Tôi biết họ đều là con ông chảắu cha. Nhưng vì họ học ]lớp dưới, nên tôi chỉ biêt tên có một người, là Cam- xúc. Họ ở ngoại trú, thuê nhà ở phố Quan Thánh, số 152. Họ hiển lành, ngày cuốc bộ đi về bến lượt. Lượt nào tôi cũng thấy họ vừa đi đường, vừa ăn quà. Những người mà tôi kể trên kia, là những người học cùng lớp, hoặc ngòi bàn ăn gần tôi, hoặc có những đặc điểm dễ nhớ, như mấy người Tây lai hay đánh nhau, chửi nhau và nói tục. Tôi còn nhớ một anh tên là Lâm, mồ côi cả cha lẫn mẹ, được cô ruột nuôi cho ắn học. Nhưng vì thấy cô là người đi lấy Tây, nên nhờ vả cô, anh cho là nhục nhã. Anh ra câu sông Cái, chờ chuyến xe lửa sắp đi qua, thì nhảy vào đường sắt. Anh bị nghiến lòi bộ ruột, cồn rõ cả chả rán Sài Gòn vừa mới ăn. Thật là thăm thương! Nhưng cái thằng con quan phủ họ Mai mà tôi sẽ kể 42 NGUYÊN CÔNG HOAN đến ở đưới đây, tuy trên đầu có cái chỏm rất đài, có họ và tên ta hẳn hoi, nhưng đế ai đám bảo là người Việt Nam, thì lúc nào cũng nhơn nhơn. Nghe việc anh Lâm tự tử, nó còn văng rất tục để chê là đại. Bị các bạn xúm lại cho một trận, nó vừa khóc, vừa chửi cả nước những thằng đánh nó! * JB.é¡ học đầu tiên, tôi được đưa vào buồng ở nơi xa thắm. Thấy tôi cứ xùm xụp cái mũ trên đầu, thầy giáo nhìn tôi, ngoắc ngón tay làm hiệu. Tôi quê mùa, hiểu sao được cái điệu bộ tối tân ấy. Nhưng người bạn ngồi cạnh tôi đã hiểu. Hắn đưa tay lên đầu tôi, giật cái mũ rơm của tôi ra, úp toạch xuống ghế. Tự nhiên, hai bên tôi, tôi thấy tiếng rúc rích, rồi cả lớp quay lại tôi và cười ồ. Tôi ngơ ngác. Nhưng tôi biết là họ chế, nên đổ mặt lên. Thì ngay lúc ấy cái hình ảnh của tôi chiếu trong kính cửa giảng cho tôi biết: Trên đỉnh đầu tôi, cái chỏm đương tự động ngọ ngoạy như con rắn, để xổ tung ra đần. Tôi kháng biết bay lên trời hay chui xuống đất cho thoát ngượng. Bỗng tôi bị kéo mạnh cái chỏm, ngật đầu ra đằng sau. Tôi quay nhìn xem ai trêu tôi. Tôi không thể biết được. Xung quanh tôi, ai cùng khoanh tay, mặt rất thân nhiên. Tôi tức quá. Họ lại rúc rích cười. Nhưng thầy giáo cong môi, uốn lưỡi, suyt một tiếng. Không ai cựa cậy nữa. Còn tôi thì tôi thút thít khóc. Một lát, tôi lau nước mắt và liếc nhìn sang hai bên để nhận kỹ mặt hai người. Nhất định không phải là con nhà ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 43 quan. Họ là hai người đầu tiên bị tời loại, không kết bạn Sau này. Lớp tôi cá rất lắm người lớn. Nhiều người đội khăn, mặt đây trứng cá. Có người có cả búi tóc to. Giớ ra chơi, tôi đứng một xó, không đám hỏi chuyện a1. Buổi tối hôm ấy, khi bỏ màn đi ngủ, tôi nhớ đến lời cha tôi dặn về việc chọn bạn. Tôi tiếc là vì nhút nhát, nên ca một ngày đã không làm quen được al, để hỏi han giỏ giàc cho đđ bở ngỡ. Cho nên khi nằm một mình ở trong màn, xung quanh gần 1m lặng, thì lòng dũng cảm. tức là hồn vía tôi, mới trở về nhập vào thân cụ tôi. Tôi quyết tbực hiện lời cha tôi căn dặn. Rất mạnh đạn, tôi chỗ mềm sang màn bên cạnh. và gọi thầm: - Câu dị! Có tiếng trả lời cũng thẩm: - ỞI! Cậu gọi gì tôi đấy? Nghe tiếng gọi là cậu, tôi mừng lắm. Đúng là con nhà quan đây rồi. Tôi hỏi: - Cậu là con cái nhà a1? Vẫn tiếng nói thầm hỏi lại: - Tôi là con cái nhà ai thì cậu hỏi làm gì? Tôi sung sướng, đáp một cách thực thà: - Đề tôi kết bạn với cậu. - Thế à? Sau hai tiếng Ấy, người ấy phá lên cười. Rỏi nhịp cười như làn sóng, loang rộng dần ra. 44 NGUYÊN CÔNG HOAN Tức thì, một cái đầu thò vào màn tôi. Tôi nhìn rõ. Mẹ di! Tôi giật bắn mình. Đó là một cái mặt da trắng hồng, mắt xanh, mũi lõ, tóc hung, giữa đầu có cái chốm dài. Hắn toan nhảy xô vào tôi, thì may quá, có tiếng suyt, thầy giám thị tới, bắt cả phòng phải yên lặng. Sau này, tôi mới biết người này, tuy tráng men là eon quan phủ họ Mai, xuất thân từ nghề đi bồi, nhưng chính là do một tên công sứ là quan thầy đúc cốt. Hắn nghịch có tiếng và đểu rất mực. Không câu nào hắn nói mà không mở đầu hay không kết luận bằng hai tiếng tiên sư. Trong ngữ ngôn hắn dùng. trạng từ phủ định toàn thay bằng những tiếng rất tục. Lớp tôi tuy là lớp bát. nhưng toàn là người Pháp dạy. Thỉnh thoäng mới có gið thầy giáo ta. Thầy giáo Pháp mới học tiếng Việt Nam, nói chưa đủ và lơ lớ, rất khó nghe. Họ viết bài lên bảng cho học trò chép để học, chứ không dạy truyền khẩu bằng về như thảy Ký rượu Phù Ninh. Tôi biết chưa đủ vần Tây, nên rất lúng túng. Nhiều tiếng trên bảng, vì viết nhanh, tôi không phân biệt được là có những chữ gì. Tôi đành vẽ theo từng nét. Tiếng IL„ họ không viết rời làm hai chữ cho rõ ràng, mà nối liền chữ Ï và chữ L. Tôi tướng là chữ H hoa thiếu nét số ở giữa, nên tôi viết ngay là chữ H hoa. Mỗi buổi học, có giám thị đến gọi tên từng người. Tôi thấy ai cũng trả lời bằng một tiếng rất quen tai, tiếng ấy là tiếng tuổi khai lậu của anh tôi: treize ans (13 tuổi). Tói đoán là người ta hỏi tuổi học trò, nên lần nào gọi đến tôi, tôi cùng đáp rất đõng dạc và rõ ràng: xết dăng! ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 45 Được vài lần như thế, một hôm. thầy giám thị dạy tôi nói cho đúng. Không phải xế đăng, mà là tiếng gì mang máng như fờ- re đăng. Tôi nghe chưa rõ. Tôi hỏi lại. Thầy nghiêm trang trả lời. Nhưng cả lớp nói to tướng át đi: Bò nhe răng”. Thành thứ tói đành phải đáp (ờ- re- đăng, và rất lấy làm lo vì nói sai tuổi. Tôi học một mình một tuần lễ, thì anh con bác tôi xin được vào trường. Tôi đở trống trải, có thêm vây cánh, được sống vững vàng, Vui về. Song. tôi không sao quên được nỗi nhớ nhà. Tiếng vượn rú ở vườn Bách thú nhắc tôi nhớ cảnh đổi núi sông nước trên Phù Ninh. Mỗi lần còi xe lửa hét dài, tôi tưởng tượng rằng đoàn xe này sẽ qua vùng quê nhà của tôi trong đó, mẹ tôi bế em tôi đương ngồi một mình dưới mái rạ. Xe ngựa bánh mỳ ngày ngày vào trường. giống hệt xe ngựa của nhà Bưu điện chỡ thư từ ra ga. Bao giờ thấy xe ấy, tôi cũng nhó đến nhà ga, nơi mà vừa hòm nọ. bác tôi và cha tôi ở trọ, tại khách sạn Nam Lai, trong thời gian chà đợi xin cho chúng tôi vào học. Vì đuối sức, nên tôi học kém. Trong lớp, trong khi nhiều người viết nhanh và đọc nhanh, có người nói được cả một. câu bằng tiếng Pháp, thì tôi chưa biết đủ vần. Thêm vào đó, là tôi nhút nhát. Vì nhút nhát, tôi đã cứ mạnh dạn mà đái phăng cả ra chỗ ngỗi ở lớp. Mấy lần đầu, vì tôi làm 7 Nhại tiếng preseni. nghĩa là có mái 46 NGUYÊN CÔNG HOAN khéo léo, nên chỉ cải quần tôi chịu ảnh hưởng. Nhưng một lần, nước chảy tong tổng xuống gạch. Hai người ngồi cạnh tôi kêu rầm lên, và mách cô Măng- đrông. Tôi không bị phạt - vì a1 lại cô tâm làm cái chuyện ăy ở chỗ thiêng liêng bao giờ-. Cô giáo dạy truyển khẩu cho tôi câu xin phép. Tôi không hiểu nghĩa là gì, nhưng cứ phải học thuộc lòng: - Permettez- moi de sortlr, Je Vous prlie. madame (Thưa bà, tô! xin bà cho phép tôi ra ngoà!). Đáng lẽ câu xin phép đi đái là câu nói bằng tiếng Pháp đầu tiên của tôi trong lịch sử đời tôi tiếp xúc với người Pháp, nhưng tôi chưa được nói toàn vẹn câu ấy với cô giáo của tôi bao giờ. Nó khó quá, đải quá, mà tôi thì mót quá. Cho nên thấy tôi cuống queo đứng dậy, tay ôm đũng quần, mới kịp ấp úng tiếng Đéc péc, thì cô giáo đã vội vàng gật lìa lịa, và xua tôi đi. Thế là tôi ù té chạy. Về sau, muốn tránh những vụ đái vãi ra lớp vẫn có thể xấy ra, nhà trường đặt lệ mỗi giờ cho học trò nghỉ năm phút. Đái đầm trở thành một tập quản. Không những tôi bài tiết vô tổ chức ra lớp, mà cồn cä ra giường ngủ. Nguyên là chỉ vì tỏi nhát. Tôi sợ người Tây đen gác đêm có cái gậy to, vừa đi tuần, vừa hát, vừa gõ đầu gậy xuống gạch. Và tôi cũng không biết mở cửa. Song. giá biết mở, tôi cũng không dám ra ngoài, vì từ nhà ngủ đến nhà xí rất xa, tôi vẫn nghe đồn trong trường có vất nhiều ma. Cho nên, lần đầu tiên, tối ngồi xổm ở cửa, tương một bãi rất phong phú ra đấy. Thật đúng là tiểu tiện! Sáng hôm sau người ta thấy nước loang loáng bảy mầu, biết đích là nước đái, song không truy được ai là thú phạm. Đến lần thứ hai, tôi ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 47 không ra cửa để làm việc phi pháp nữa, mà nằm mê rõ ràng là đã đến tận nhà xí hẳn hoi. Một lát, nước âm ấm ở trong chăn đánh thức tôi. Tôi dậy, mới rõ là đã làm sự đễ chịu tại chỗ. Tôi rất ngạc nhiên. Sáng hôm sau, các bạn thấy gạch dưới gầm giường tôi ướt lênh láng, biết rằng tôi đã đái dầm, nên truy tôi. Họ sắp liên hệ đến bãi nước đái ở cửa hôm trước, thì anh tôi, rất hiểu tôi và rất thương tôi, đã nhanh trí khôn mà nhận là vừa súc miệng và nhổ ra đấy. Nhưng các bạn tôi không chịu, nghiên cứu thấy mùi còn khai, biết anh tôi nói dối. Tức thì, anh tôi hùng hổ, gây sự đánh nhau. Anh tôi khoẻ, có sức mạnh, nên rất hăng. Anh tôi không chịu cho a1 bắt nạt. AI bắt nạt tôi, anh tôi đánh liền. Trái lại, tôi yếu đuối, nên phải hiền lành, nhấn nhục, đến sinh ra nhút nhát. Suốt đời học sinh, tôi chưa chửi nhau, đánh nhau với bạn bao giờ. * ẨŸði học ð lớp Dự bị một năm, thì được lên lớp Sơ đẳng B. Muốn tránh những cuộc đánh nhau, những việc phải phạt vô lý, và nhất là không muốn tiêm nhiễm tính xấu, anh em chúng tôi xin ra học ngoài, trọ ở số 8 phố Hàng Hài®), Bọn thực dân đặt một tèn chung cho quãng từ cuối phố Hàng Gai đến đầu Cửa Nam là phố Hàng Bông. Quãng này gồm nhiều phố có tên cũ là Hàng Hài, Hàng Bông Đệm, Cây đa cửa quyền và Hàng Lờ. 48 NGUYÊN CÔNG HOAN Ở đây, tôi kết thân với một người bạn là Hồ Trọng Hiếu, sau này là nhà thơ Tú Mö. Anh là cháu gọi bà hàng xóm của tôi, bền số 6, là cô ruột. Và cũng ở đây, da quan hệ giữa các cố gia, tôi bắt đầu gặp nhà thơ Tân Đà, ở gác xế cửa, số nhà L3. Trong những tháng học trò trường Bưởi báo nhau không đi xe điện nữa, để tỏ thái độ phản đối một nhân viên kiểm soát của sở ấy dám khinh miệt anh em. Hỗ Trọng Hiếu và tôi ngày ngày hốn buổi đi về với nhau. Những tối thứ hai đâu tháng, nhà binh Pháp tổ chức rước đèn, hai chúng tôi hay theo sau đám rước để nghịch và để nói xô bọn vợ Tây. Hai chúng tôi cứ hay đến những đường có ô- ten Pháp chiếm hắn hè phố làm nơi bày bàn cho khách giải khát, để thế nào cũng được nhiều anh xe cao su tranh nhau mời lên ngồi xe, cho anh kéo qua quãng bị cấm ấy. Chúng tôi được đi lại nhiều lần như thế, lấy làm khoái lắm. Một năm trước. ở trong trường Bưởi, tôi thay đổi hẳn. Từ một đứa bé lù đù, ngớ ngẩn, tôi trở thành nhanh nhẹn, láu lỉnh. Đến nay, ð trọ ngoài phố, họe hành không có tố chức, xung quanh lại có bao nhiêu việc, bao nhiêu cảnh, bao nhiêu người để xem, thoa trí tò mò. cho nên tôi chơi nhiều hơn học. Thêm nữa, là việc cả nhà nuông chiều tôi, nuôi cho tôi tính tự phụ là thông mình, cho nên tôi càng lười. Tòi không bắt chước những cái hay, cái tốt, mà tiêm nhiễm rất nhanh những cái đỏ, cái xấu của trẻ con hàng phế và cả của người lớn nữa. Tôi nghịch ngợm, tình quái, ranh mãnh, nhiều lúc có thể nói là hư đốn, mất dạy. Ấy thế mà tôi cũng thi Tuyển sinh, và đã đã. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 49 Tuyển sinh, theo sự cải cách giáo dục của tên toàn quyền Bô, năm 1906, là kỳ thì của bậc ấu học, dạy tại các trường tổng. Học ông tổng sư. Học trò đỗ Tuyển sinh thì được lên bậc tiểu học tại trường phủ huyện, học các quan giáo thụ, huấn đạo. Ở đây, đỗ Khóa sinh, thì lên cấp trung học tỉnh, tập văn quan điển học, quan đốc học, để thi Hạch, hoặc gọi là Khảo khóa. Nếu trúng tuyển thì dự kỳ thi Hương, để đỗ cử nhân hoặc tú tài. Bây giờ, tuy sự học đã thay đổi, nhưng thực dân còn giữ thi Tuyển sinh. Nhiều người trong những làng ít học, đỗ được Tuyển sinh, thì đã danh giá lắm rồi. Làm khao thật to. Ra đình, được ăn trên ngồi trốc. Thế mà được gọi là thày Khóa nữa, thì ái chà, về làng, tha hồ mà bắt nạt bắt nộ đàn em kẻ đưới. Thi Tuyển sinh thời Tây khác thi Tuyển sinh thài cũ. €ó bài chính tả chữ quốc ngữ, bài tính và bài dịch chữ nho ra tiếng ta. Mới đầu, tôi không dám thi Tuyển sinh, vì biết mình đảt tính. Ngày thường, những bài ra trong lớp, tôi không làm nổi bài nào. Anh tôi giảng cho tôi nghe, thấy tôi dốt quá. thì quát tháo và cốp vào đầu những cốp thật đau điếng. Tôi càng mụ mị, chỉ khóc mà chẳng hiểu thêm gì. Cho nền tôi sợ tính, như ngày bé sợ ông ngáo ộp vậy. Nay thấy có kỳ thì Tuyển sinh, anh tòi bắt tôi đi thi. Tôi đành phải nộp đơn. Thì may quá, tôi đỗ. Nhưng mà thi thế thì ai chẳng đỗ được. Hội đồng thi thiết lập tại trường mà ngày đó thực dân lấy tên của một thằng giặc cướp nước là Amiral Courbet để 50 NGUYÊN CÓNG HOAN đặt tên, nhưng ta vẫn gọi nôm na là trường Hàng Vôi. Nay là trường Nguyễn Du ở phố Lý Thái Tế. Thầy giáo cõi lớp tôi thì bảo học trò từng tí. Đọc chính tả, đến chữ khó, thày nhắc "Tê- e- rồ đấy nhé" hoặc "ét- xì đấy nhé". Viết đầu bài tính lên bảng xang. không cần chờ học trò chép hết, thày xóa liền và bảo: "Cái ấy không cần, cái này mới cần kia". Thế là thày viết từng con tính, và từng lời giải, cho đến đáp số, để học trò chép. Thỉnh thoảng sơ chủ khảo bất chợt đến, thày giụe học trò viết nhanh lên. Nhưng thấy tay thầy nhăm nhăm cái giẻ lau, định xóa, thì học trò, những người chậm chạp, đã vội vàng kêu nhao nhao: "Chưa xong ạ, chưa xong ạ". Đến bài dịch chữ nho ra tiếng ta, thì tự nhiên vai trò của tôi nổi bật. Đó là bài tôi đã học ở Yên Mỹ. Viết xong bài chữ nho lên bảng, thày cũng địch và đọc cho học trà chép. Đến câu "nhật thị dai đã tu thân 0í bản” thầy dịch là di di cũng lấy tu thân làm gốc. Bỗng tôi nhớ ngay câu của cha tôi đã đạy, tôi mới giơ tay xín nói, rồi đứng phất dậy: "Thưa cụ, một loạt đều lấy sửa mình làm gốc ạ". Thày nhìn tôi: "Á, à' Thằng giỏi. Nhất thị là một loạt thì hay quá". Thế là cä lớp quay lại tài, có về trầm trồ. Tôi sung sướng quá. Tôi gọi thày giáo coi thì là cụ, vì tôi thấy học trò khác cũng gọi là cụ. Cụ người lùn, đội khăn chít. cá búi tóc to, mặc áo the đài quá đầu gối, mặt đeo kính. Tiếng cụ nói lè nhè, hơi khó nghe. Tôi hỏi người ngồi cạnh tên cụ, thì tôi biết cụ vẫn được gọi bằng cái tên đùa. là cụ giáo Nhè. Chính ngay học trò của cụ cũng không biết tên chữ của cụ là gi. Cụ dạy chữ nho ở trường Hàng Vớôi. Sau này, lớn lên, ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 5] tôi được nghe người ta nhắc lại thơ văn của cụ, tôi nhớ nhất đôi câu đối về tên trì phú Nguyễn Liên. Nguyễn Liên và em ông, thời Tâv mới sang ta, có làm cái nghề gì đó, không sạch sẽ lắm, để giúp chúng. cho nên đều được làm quan. Đến thời Âu chiến, Liên muốn tổ đa trung thành với quan thày, bèn xin đăng làm thông ngôn cho lính mộ của ta, để sang Tây. Liên được thăng hàm án sát. Nhưng rồi Liên chết ở bên ấy. Xác Liên được đưa về nước. Câu đòi ấy, chắc không đúng nguyên văn lắm, như sau: Quan án sát Nguyễn Liên trước ca công tói Trí Trị, sau hết lòng cùng Bảo hộ, lợi uì nghĩa đồng bào sang giúp Mẫu quốc, những tưởng dạy người An- na- mít" băn sung xoá- xăng- beng? danh giá 0uang lừng trong tám cöi, Các thân hào Hà Nội gần khắp suốt trong thành phố, xa đến cả ngoại ô môn, những thấy xe phản thấn tẻ đến la ga, nào ngờ là tháng xéi- tăm- bờ” uà ngày lơ uanh cá?” gần xa nô nức đến nghìn người. * Ấ#2zhi hè về nhà, tôi chỉ chơi lêu lổng. Thấy xung quanh toàn người quê mùa, tôi trêu họ, tôi lừa họ, tôi nhạơ ` Người An Nam. Đại bác 75 ly. Trong Đại chiến thứ nhất, đại bác này là võ khí tối tân của Pháp mà họ rất lấy làm hãnh điện, nên khoe khoang rìm bang ở khắp các thuộc địa. 8! Tháng 9 dương lịch. 1) Ngày 24 52 NGUYÊN CÔNG HOAN họ để cười. Suốt mấy tháng, tôi không mó đến quyển sách mang ở trường về. Anh tôi học đều mỗi năm mát lớp, đến năm 1917 thì thì đỗ bằng Tiểu học Pháp Việt. Còn tôi, tôi phải học lớp Sơ đẳng A đến ba năm. Năm 1917 mới được lên lớp Trung đẳng. Bác tôi không biết chữ Pháp, nên không rỏ chúng tôi học hành ra làm sao. Thỉnh thoảng có hoi về việc học, thì chúng tói nói, bác tôi cũng không hiểu được. Vì những tên lớp, tên môn học. v.v... chúng tôi nói toàn bằng tiếng Pháp, không biết nói ra tiếng ta là gì. Lần nào nhà trường gửi bản thành tích học tập về, bác tôi cũng phải mượn ông giáo trường Pháp Việt Thái Ninh giảng hộ. Vì thế việc tôi học ba năm một lớp, bác tôi cũng không biết. Cái năm tôi lười biếng và hiểu lĩnh nhất, là năm tôi phải học lại lần thứ nhất ở lớp Sơ đẳng A. Anh tôi đã lên lớp trên, nên không kèm tôi được. Kỳ thị cuối năm, bài nào tôi cũng bị điểm 0 và điểm 1. Tôi biết rằng nếu bản thành tích học tập của tôi mà gửi về nhà, thì thế nào tôi cũng phải mắng. Nhưng phúc cho tôi làm sao! Hôm giấy nhà trường đưa đến nhà, thì ông giáo Pháp Việt đi vắng. Bác tôi phải mời thầy Ký rượu Việt vào xem hộ. Tôi dòm vào tờ giấy, thấy những điểm 0 và điểm 1, cuối cùng, trong lời phê của thàv giáo, có hai chữ très faible (nghĩa là Bế? kém). Tôi lo. Trống ngực nối lên thình thình. Nhưng tôi trấn tĩnh được ngay. SW tỉnh quái của người ở Hà Nội đã cho tôi trí khôn để đoán đúng học lực của các thầy Ký rượu. ĐỜI VIẾT VĂN CÚA TÔI 53 Quá nhiên, thầy Ký này cùng không giỏi gì hơn thầy Ký ở Phù Ninh. Thày xem giấy một lúc lâu, mà nhìn tôi, không thấy nét mặt thày thay đổi. Ở trong lớp, nghe giảng bài, khi chúng tôi hiểu, thì mất chúng tôi sáng hắn lên, mặt chúng tôi vui hẳn lên, Đằng này, cả mắt lẫn mặt thày khóng biểu lộ một đấu hiệu gì về sự hiểu biết. Trái lại, hình như thày vẫn còn phải nghì lung lắm. Nhưng không muốn để bác tôi phải đợi lâu, cho nên thày giáng. Thày giảng rằng tôi học giỏi, nhiều bài được nhất (tức là điểm 1), nhiều bài được khuyên (tức là điểm 0). Song, tôi nên giữ gìn sức khỏe vì thày giáo nói rằng tôi yếu /oẻo khoẻo. Thật là cứu tỉnh của tôi! Thầy Ký rượu đã không pha phách cái nghĩa nguyên chất của chữ ƒabie là yếu. Vì học lớp Sơ đẳng A ba năm, nên tôi thành tỉnh. Năm cuối cùng, tôi được ngồi đầu lớp, được lĩnh phần thưởng danh dự ở Nhà hát thành phế. Lên lớp Trung đẳng và Cao đẳng, tôi vẫn được ngồi đầu. Lớn tuổi, thì lớn người, tôi lớn cả về tỉnh nghịch, ranh mãnh và lười biếng. Các bạn tôi, vào tuổi này, đã biết mặc điện và nhìn gái. Nhưng tôi, vì gia đình gửi cho mỗi tháng có mười đồng, chỉ vừa khẳm còn một đồng để tiêu vặt, xem hát và chiếu bóng, nên tôi không dám đánh đeo với họ. Tôi lâu lổng về mặt khác. Ỏ trong lớp, tôi chăm chú nghe bài. Nhưng về đến nhà trọ là tôi và vội vài bát cơm, rồi đi chơi. Nếu có bài nào phải đọc, bài khó, thì tôi dàng thì giồ đi đến trường để học, bài dễ, thì tôi ngồi ở lớp, nghe những người đọc trước tôi vài lượt, là tôi thuộc. Anh tôi đỗ Tiểu học Pháp Việt, nhưng không trúng 54 NGUYÊN CÔNG HOAN tuyển kỳ thi vào cấp Thành chung, nên thöi học, ở nhà. Việc anh tôi không tiếp tục học nữa, việc chỉ một. mình tôi còn phải ở xa gia đình, làm tôi chán nản, cũng muốn bỏ học. Những kỳ nghỉ lễ vẽ nhà, lần nào tôi cùng giả vờ ốm, để ở lại thêm một hai ngày. Theo tôi nghĩ bấy giờ, đời sống không học hành mới là đời sống lý tưởng. Tói thấy trời sinh ra người ta là eon trai, là trời bắt tội, vì phải đi học. Các chị tôi chả ai phải bị cải tai nạn đi nhà trường. Tôi lập tâm bỏ học. Tôi rất mong dưde ấm, và ước ao phạm được một lỗi nặng để nhà trường đuôi về. Tôi vẫn tìm kế, thì may sao, một lần tôi vớ được một lý đo tốt quá để xin thôi học. Nếu tôi còn học nữa, thì thế nào tôi cùng chết. Và còn vô số người trong gia đình chết theo tôi. Nhiều người đã chết vì thế rồi, nếu còn tiếp tục học. Đó là bệnh ho lao. Nguyên là về món Tạp vật học, thày giáo đạy đến bài Bệnh ho lao. Trong bài kế hết các triệu chứng của bệnh nguy hiểm này, là người mệt, mồ hải trộm, ho húng hắng, rồi ho ra máu v.v... .Ngày ấy, tôi cũng hơi ho, nên được bài này như bó đuốc soi đường. tôi mừng hơn người được của. Một mặt, tôi viết giấy về nhà, nói xa xôi rằng vì quá chăm học để đi thị, nên tôi chớm bị bệnh ho lao. Tôi chắc thế nào bác tôi cũng bắt tôi xin thôi bạc. Một mát. tôi làm đơn xin nhà trường cho thôi học. Trong đơn, tôi chép nguyên văn những triệu chứng kể ở trong bài học về bệnh lao, v như là mình có tất cả. Tôi làm ra về ốm yếu, vừa ho, vừa đưa đơn cho Tổng giãâm thị Măng- đrông. Tên cai kẻn có nhiều tác phong lính tẩy, đọc xong đơn, thì quắc mắt nhìn tôi. Hấn kéo tai tôi, quay hai vòng, rú một tiếng dài, nhiếc tôi là đồ chết địch, rồi tống tôi ra cửa. Nó nhiếc tôi là đổ chết. dịch, ĐỜI VIẾT VÂN CỦA TÔI 55 vì ở nước ta, mùa hè nào bệnh này cũng hoành hành, ghè gớm nhất là vụ dịch tả ở Hà Nội năm 1914, và vụ dịch hạch ở Hải Phòng năm 1917. Thế là tôi hết hy vọng bỏ học. Năm ấy là năm 1919, tôi ở lớp Cao đẳng, sắp thi Tiểu học Pháp Việt. Dà ở lốp nào, thì trong những món hoọe, tôi cũng ghét nhất là luận quốc văn. Tôi cho là để nhà trường làm cho học trò mất thì giờ chăm món khác quan trọng hơn. Món học ấy lại được các eụ giáo nho dạy. Các cụ hiển lành, ít ra bài, lại lười chấm, nên tôi càng coi thường. GI1ờ học ây, nêu tôi không bận làm tính, làm luận pháp văn, thì tôi cũng ăn quà, hút thuốc lá vụng, và đùa nghịch, nói chuyện. Luận quốc văn, ít khi tôi tự làm. Thường thì tôi nhờ bạn làm hệ. Nếu không al giúp, thì đến giờ ấy, đoán đích xác đến lần mình phải chấm, tôi mới nguệch ngoạc vội vàng dăm bảy đồng, để đỡ bị phạt. Nếu tôi không làm bài, mà chẳng may bị gọi đưa bài lên chấm, thì tôi xin cụ giáo cho đứng ở chỗ để đọc. Tôi cương một bài, rỗi mượn vở của người cạnh mang lên cho cụ phê điểm. Tôi nắm chắc quy luật, là không bao giờ cụ chấm bài của những người ngôi bên nhau. Bạn tôi thường mời tôi mượn vở. Vì như vậy, lần sau, hắn có thể quyt được một bài. Bởi vì, nếu lần sau, cụ giáo gọi chấm bài hắn, thì hắn đưa bài ấy để nhắc cụ là lần trước hắn vừa được chấm. Một quy luật sư phạm nữa mà chúng tôi thuộc, là không bao giờ một thầy giáo công minh lại chấm bài của một người học trò ha: lần liền. Nhưng có một lần ở lớp Sơ đẳng A, tôi đã xung phong 56 NGUYÊN CÔNG HOAN xin cụ giáo chấm bài, làm cả lớp ngạc nhiên. Đầu để bài ấy là Tả một đêm trăng trên Hồ Tây. Tôi bèn mở Đông Dương tạp chí, chép nguyên xi từ đầu đến cuối bài văn của ông cử Phan Kế Bính, Đên trăng thu chơi thuyền trên Hồ Tây, đến câu "... mấy đoa hoa nở muộm mờ lá uẫn còn xanh tốt" tôi không hiểu nở muộm nghĩa là gì, nhưng cứ viết đúng như thế! Cụ giáo chấm bài tôi. Đến câu này cụ nhẹ nhàng bảo: - Đây là chữ muộn chứ không phải chữ muộn, nhà In xếp sai đấy, anh không đoán ra ä? Tôi tải mét mặt, ÖỎ trong lớp bấy giờ, tôi phục nhất anh Vũ Ngọc Phan về quốc ván. Anh ít tuổi hơn tôi, Thường thường, thì chỉ nói những chuyện tào lao với nhau thôi. Nhưng không hiểu anh đã đọc những sách gì. ở đâu, mà nám ẻ lớp Cao đẳng, đến gản tết, làm bài cbưic thầy giáo, anh đã dùng cả chữ binh tế mà tôi chả hiểu là cái mù tịt gì. Ngày chúng tôi học trường Pháp Việt, chưa có sách giáo khoa về quốc văn, Thầy giáo tìm được sách gì thì mang vào lớp cho học trò đọc sách ấy. Ổ lóp dự bị. chúng tôi đọc cuốn Việt Nam phong tục bý của Phạm Huy Hổ. Đọc vài lần là hết sách. Đọc hết thì lại đọc lại. Một năm, đọc đi đọc lại đến mười lần, đến nỗi nhiều đoạn, tôi thuộc lòng. Ở lớp Sơ đắng B, thầy kiếm được cuốn chép những cổ tích của ta. soạn giả là Đồ Thận. tên sách là gì nay tôi không nhớ. Cũng đọc đi đọc lại đến mấy lần. Rồi đến quyền Nam Hỏi dị nhân của Phan Kế Bính biên soạn, tôi cũng thuộc lòng từng đoạn. Đến Thế giới chiến tranh, thầy ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 57 được phát cuốn Đại Pháp còng thần và cuốn Đức tặc án, thầy cũng mang vào lớp cho học trò đọc. Tôi tuy còn bé, nhưng đã biết phân biệt văn chương dỡ hay. Tôi nhớ mãi, trong Đức tặc đn có câu làm tôi không chịu nốt: Phúáp- lan có oan thù #L, Mò An- man nở ván +xị cho đành. Tuy vậy, nếu lớp được thầy nào thích quốc văn, thì thầy chọn bài hay và giảng rất kỹ. Ngay nửa năm tôi học ở láp Sơ đẳng B, 11 tuổi, tôi đã học những bài Lục súc tranh công, Kiểu, Chỉnh phụ, Cung oán t.o... và rất hiểu. Rồi lại học những bài của Hồ Xuân Hương, của Yên Đỏ, của Tú Xương, của Huyện Nẻ, của Tú Đồng (Từ Diễn Đồng), toàn là một loạt thơ trào phúng, nhạo đời. Thầy muốn học trò được cười cho lớp thêm vui. Còn học trò thì cố nhó, cố thuộc để ngâm nga với nhau cho khoái. Được nhập tàm những thơ văn hay, tôi chịu ảnh hưởng của các bậc tiền nhân không nhỏ. * ân đến kỳ thi Tiểu học, tôi cũng không chăm chỉ hơn chút nào. Sau lễ Phục Sinh, thầy giáo nhác học trò lấy giấy khai sinh. Muốn chúng tôi lo lắng, thầy dọa: "Vì đơn xin thì không đính theo giấy khai sinh thì không được thì". Lời thầy không làm tỏi sợ. Trái lại, nó lại làm tôi mừng. Tôi nghĩ: "Ứ, thế thì hay quá, không có giấy khai 58 NGUYÊN CÔNG HOAN sinh mà không được thì thì càng được bỏ học. Đỡ phải giả cách bị bệnh ho lao!" Nhiều chủ nhật, tôi về quê chơi với mẹ tôi, có gặp ngươi lý trương luôn, nhưng tôi không khai báo gì cả. Han nộp đơn đến. Thảy giáo thu giấy má. Tôi không có giấy khai sinh. Thầy cho tôi nghỉ một ngày để về quê lãy triện lý trưởng. Nhưng tôi không về. Thấy tôi nghỉ học, ông chủ nhà trọ hỏi tôi. Tôi nói là không có giấy khai stnh, nền không được thị. Thương hại tôi, ông tìm cách giúp tôi xin ở Hà Nội cho chóng. Ông bảo tôi mua hai gói chè. Tự tav ông đem giấy khai sình của tôi nhờ các bạn ông ký làm người làm chứng, rồi đưa tôi mang chè đến ông lý trưởng Hàng Trống, xin chữ nhận thực. Làm gấy khai sinh là việc nghiêm chỉnh, nhưng tôi không bỏ được thói tình nghịch. Muốn ngày sinh tháng đẻ của tôi có ý nghĩa dõi dá, tôi đã lấy ngày 1 tháng 4, là ngày mà phong tục nước Pháp cho phép cả nước được nói lừa để đùa nhau. Tôi khai đẻ năm 1905, lậu hai tuổi. Thế là từ đó, tôr nghiễm nhiên là người Hà Nội, có chính quyển nhận thực là tôi đẻ ở phố Bảo Khánh hẳn hoi. Việc liều lĩnh nhận chẳng là đân "nhượng địa". không ngờ, đến hai mươi năm về sau, được việc tốt cho tôi. Các đầu bài thì nắm ấy dễ. Có món toàn là món tôi kém, thì tôi chép được đủ một bài của người ngồi cạnh. Cho nên tôi được vào vấn đáp. Nhưng vào vấn đáp, tôi rất lo. Tôi không học ôn một chữ nào, mà Sử Địa và Tạp vật học thì lại do giám khảo ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TỎI B8 đầm hỏi. Ngày ấy. chưa có lệ thí sinh phải có thẻ căn cước dán anh, cho nên, đến những món hóc búa, tôi đã nhờ hai anh bạn, là Hoàng Như và Nguyễn Quế, vào thay. Thế là tôi đỗ. Việc tôi thị là như vậy. mà tôi được tiếng âm cả Bắc kỳ là A nguyên (đỗ thứ hai). Nguyên là anh Dương Phượng Dực ngày ấy làm phóng viên cho tờ báo thông tin hàng ngày là Trung Bác Tân Văn. Anh có nhiệm vụ đến trường thì, chép tên học trò đỗ để đăng báo. Nhưng vì ngại chen vào đám đông và viết cả một danh sách dài lê thê, anh mới nhớ một người học trò đỗ làm hộ. Để trả ơn người ấy, anh đưa tên người ấy lên đầu. Và sau người ấy, cố nhiên anh đành chỗ mừng người bạn nhỏ cua anh, tức là tôi. * ẤWÐáấu tờ giấy trắng được nhuộm màu nào đầu tiên, thì cái màu ấy là nền, nó rõ mãi và bền mãi. Thì trong đời người ta, những điều mắt thấy tai nghe được nhớ lân nhất. ảnh hưởng sâu nhất, tạo cho con người một nền tảng về tư tưởng đối với sự việc, một khả năng làm cái gì sau này, cũng là ở trong thời kỳ thiếu niên, óc còn thơ ngây, trong trắng. Óc thiếu niên vẫn được ví như tờ giấy trắng. Vậy thì những điều mắt thấy tai nghe có ảnh hưởng nhiều nhất, mạnh nhất và sâu nhất đến nếp nghĩ và nếp làm của tôi, cố nhiên là ở quãng đới của tôi từ năm lên mười tuổi đến năm bai mươi tuổi (1912- 1922). Trong 60 NGUYÊN CÔNG HOAN quãng đời ấy, tôi bắt đầu biết nhìn, biết nghe, và biết hiểu dần dần. Hiểu để biết nghĩ. Nghĩ để lạt thích nhìn và thích nghe một loại sự việc nào đó xảy ra ở trước mắt và bên tai. Và để làm những việc nào cho thoả mãn cái tình cảm do nếp nghĩ tạo ra, nó Ấp ủ, nó ấm ức trong lòng. Quãng đời ấy của tôi là quãng đời sống dựa vào gia đình, không phải lo lãng, chưa biết Ìo lắng. Cho nên thì giờ là thì giờ riêng của tôi để sống theo sở thích. Tôi chưa đem cái tự do của tôi gần cho một món nợ nào. Ngay từ những năm tôi còn nói ngọng, tôi đã đọc thuộc một số thơ cố Trung Quốc. Rồi tôi học phương ngôn, tục ngữ, ca đao, ngụ ngôn của dân tộc. Rồi tôi thích nghe những văn thơ chống Pháp của những tác giả ẩn danh do cha tôi dạy truyền khẩu. Rồi ở trường, những áng văn hay, những truyện cổ dân gian, những danh nhân của đất nước, bồi thêm cho tôi lòng yêu văn học. Taic đầu, tôi đọc thở, nhưng chưa hiểu. Rồi sau, vì đọc đi đọc lại luôn, tôi hiểu dần, nghĩa lý của những bài ấy như thấm tí một, tí một vào trong người, và rồi hình như những lời ấy là của chính tôi nói với người khác vậy. Khi Đông Dương tạp chí xuất bản thành tập khổ nhỏ, có Phần Vàn chương và Trung Bắc Tân Văn ra hàng ngày có Từ Phú Thị Ca và Đoản thiên tiểu thuyết, thì nghỉ hè về nhà, không ngày nào tôi không nghêu ngao, đọc những bài In trong bai báo ấy. Không nói gì thơ ca có vần điệu đễ nhớ, đến một vài bài văn xuôi, hôm nay, tôi còn có thể đọc Lại từng đoạn. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 61 ZĐấn đây, tôi xin dừng lại một chút để trình bày qua về tình hình báo chí ở Bắc kỳ hồi bấy giờ. Tôi nghĩ rằng biết thêm điều ấy không vô ích. Trước kia, người viết văn ra làm báo, và trong khi làm báo, vẫn viết văn. Báo nào cũng có đăng văn chương, nên văn chương va đời bằng con đường của báo chí. Chưa có báo thuần tuý về văn chương, cũng chưa có nhà xuất bản 1n những sách văn học. Cho nên thài đó, người ta lần lộn nhà báo với nhà văn, cũng như nhà văn với nhà báo. : Ngày 9 tháng 2 năm 1913, lãnh tụ cuộc khởi nghĩa Yên Thế là Hoàng Hoa Thám bị thực dân thuê ám sát. Bọn thống trị cho là việc bình định bằng võ lực thế là chấm đứt. Từ nay, phai tập trung âm mưu hơn nữa vào việc chỉnh phục và đầu độc đầu óc dân An Nam bằng văn hóa. Chúng cho tên Schneider (Sê- ne- đe) mở tuần báo Đông Dương tạp chí viết bằng quốc ngữ, Nguyễn Văn Vĩnh làm chủ bút. Tháng 4 năm ấy, ở Bắc kỳ lại xây ra hai vụ ném bom. Vụ thứ nhất, ngày 12, ở Thái Bình, giết chết tên tuần phủ Nguyễn Duy Hàn. Vụ thứ hai, ngày 26, ở Hà Nội giết chết hai tên sĩ quan cấp tá, là Mông Grăng và Sa- Puy ở khách sạn "Hà Nội". Số đầu Đông Dương tạp chí vội vàng ra ngay ngày l5 tháng õ. Đến năm 19165, trong thế giới chiến tranh lần thứ nhất, để nhỏi sọ cho "đân An Nam trung thành với Mẫu quốc bảo hộ", Schnelder thành lập Thư tiện truyền ba, gồm hai bộ phận. Một là: tờ tạp chí chính trị, văn chương, sư phạm, vẫn giữ tên là Đông 62 NGUYÊN CÔNG HOAN Dương tạp chí, ra hàng tuần, khổ nhỏ hơn; hai là: các tờ thóng tín và chính trị, là báo Trung Bắc Tân Văn, ra mãi tuần ba kỳ, rồi hàng ngày. viết bằng quỏc ngữ. Công thí báo, ra mỗi tuần hai kỳ viết bằng chừ Hán, và Pháp Việt cóng báo, ra mỗi tuân một kỳ, viết nửa bằng chứ Hán, nửa bằng chữ quốc ngữ. Đông Dương tạp chí sau đổi thê tài, hoàn toàn là báo sư phạm, lây tên là Học báo. Trước đó, năm 1905, Babut (Ba- buy) đã mỏ tờ báo viết bằng chữ Hán, lấy tên là Đại Việt quan báo, sau đổi là Đại Việt tân. báo, rối sau cùng là Đợi Việt cồng báo. Tơ Đăng cổ tùng báo (1907) do những nhà lãnh đạo Đông Kinh nghĩa thục viết, không sống được bao láu thì bị thực dân đình bán (Đăng cổ tùng báo còn có tên là Đại Nam đồng căn nhật báo). Đến năm 1917, vì bận việc chiến tranh, bọn thống trị ở Đông Dương thấy tình yêu nước và lòng hiếu họe của thanh niên Việt Nam là mỗi nguy hiểm rất đáng ghè sợ cho chúng, họ trấn sang Tàu, sang Nhật, sang Nga để cầu học. Cho nên, về nhà trường, chúng mới mở một số ban Cao đẳng, và về văn hóa, chúng cho tên Louls Marty (Mác- tì. sau này làm giám đốc chính trị Đông Dương (tức là mật thám), mỡ tở tạp chí văn học và khoa học, lấy tên là Nưm Phong, ra hàng tháng. nửa viết bảng quốc ngữ do Phạm Quỳnh làm chủ bút, nửa viết bằng chữ Hán do Nguyễn Bá Trác làm chủ bút. Phạm Quỳnh sau ra làm quan đến chức thượng thư. Nguyễn Bá Trác, một người trong phong trào Đông Du, đã phản phúc, sau ra làm quan đến tổng đốc. Số đầu tạp chí Nam Phong ra vào tháng 7. Mấy năm sau, Phạm Quỳnh kiêm phụ trách cả phần viết bằng chữ Pháp. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 63 Báo Nưm Phong được chính phủ thực dân phụ cấp cho mỗi tháng 600đ, 7rung Bắc Tân Văn được 500đ. Học báo được công quỹ mua để gửi cho các trường. Ngày nay, ta có báo chuyên về thông tin, ra hàng ngày, lại có từng báo riêng chuyên về một thể tài, như chính trị, như văn học, như nghệ thuật, như khoa học, như kinh tế, như công nghiệp, như nông nghiệp, vân vân, ra trong kỳ hạn nhất định. Nhưng ngày xưa, Trung Bắc Tân Văn, hình thức là báo thông tìn hàng ngày, nhưng nội dung thì thật hổ lốn. Về thời sự, có mục Tin thế giới, phần nhiều chỉ là tin nước Pháp, dịch theo bản tin yết ở nhà Bưu điện, và hai mục tin trong nước: Việc uất Hà Nội, Việc uốt các tỉnh. Việc tặt Hà Nội là những việc mà phóng viên lấy ở sở Cẩm, hoặc ở tòa án. Việc ở sở Cẩm thì phần lớn là việc mất con, mất chó, mất ví đa. Việc ở tòa án thì là những vụ xử trộm, cướp, rượu lậu, thuốc phiện lậu, án mạng. Thỉnh thoảng, phóng viên cũng lượm lặt được ít việc xây ra ở ngoài phố như du côn đánh nhau, vợ chồng ghen nhau, toàn những việc về đời tư cá nhân. Việc uất các tỉnh cũng tương tự. Bài xã thuyết thì không ăn nhập gì đến thời sự. Ví dụ Bàn tề tình thầy trò ngày nay oà tình thầy trò ngày xưa, ví dụ Máy móc uới đời người. Người ta nói đùa rằng giá những bài xã thuyết này có in ngược, cũng không ai để ý, vì chẳng ai đọc. Lại có bài về khoa học, lại có bài dạy một nghề chuyên môn. Quảng cáo các hãng buôn chiếm hơn một trang. Về văn chương, như trong Đông Dương tựp chí, thì trù văn vần là sáng tác, còn văn xuôi thì dịch từ sách Hán và 64 NGUYÊN CÔNG HOAN sách Pháp ra, những mẩu hay về văn chương, về tư tưởng, những ngụ ngôn, kịch bản, truyện ngắn. truyện dài. Truyện dài thì là những truyện ngôn tình, những truyện trinh thám. Trong Trưng Bác Tân Văn có mục Từ phú thị ca, và thỉnh thoảng, đăng cả Đoởn thiên tiểu thuyết là văn sáng tác. Tôi thích đọc văn sáng tác trong Phần băn chương ö Đông Dương tạp chí, trong Văn Uyển ö Nam Phong và TỪ phú thị ca cùng Đoản thiên tiếu thuyết ö Trung Bắc Tân Văn,.. Tôi còn nhá tên một tác giả hay có truyện ngắn đăng báo là Sông Hương. Văn tiểu thuyết thời bấy giờ là thứ văn biển ngẫu, nhiều câu rất bay bướm, không phải lúc cũng bay bướm. Vì văn biển ngẫu bay bướm là thứ văn được thịnh hành thời bãy giờ. Tả một người ăn mày rách Tưới cũng: Áo thêu hoa thịt, quần đột đường gản. Ngày ấy, tôi. còn nhỏ tuổi, chưa biết nhận xét, nhưng chắc chắn là về nghệ thuật viết truyện thì non yếu, thỏ so. Song, về nội dung, thì thấy truyện nào cũng dựa vào những sự thật thường xảy ra trong xã hội để làm gương mà giáo dục: Truyện một cậu ấm, ý vào quyền thế và tiền bạc của cha, không chịu học hành, rồi lớn lên. bị khô sở; truyện đôi trai gái tự do yêu nhau, cô có mang, cậu bạc tình, cô phải đi tự vẫn; truyện một người con nhà nghèo, cha mẹ cho ăn học, sau đồ làm ông phán. Được phú quý, anh ta chơi bời, bô vợ hàn vi, khinh miệt cha mẹ là quê mùa, không văn mình. Anh ta bị người đời mai mia. Tóm lại, toàn là những chuyện tầm thường như thế, nhưng đều có mục đích về luân lý, đạo đức. Sáng tác của ta buối đầu chỉ sơ sài, thấp kém thế thôi, nhưng tác giả thấy là cần phải viết ra để đăng báo. Là vì nhà nho - tác giả đều là những nhà nho ưu ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 65 thời mẫn thế - thấy nước thì mất, thế mà "phong hóa thì suy đôi, luân thường thì đảo ngược", thanh niên lại không biết nghĩ đến vận mệnh của Tổ quốc, còn mỗi ngày một hư đốn dân, nên cần phải răn dạy. Bây giờ nghĩ lại, tôi nhận thấy rằng, ngay từ ngày báo chí viết bằng tiếng Việt mới chào đồi, thì đồng thời, tiểu thuyết dòng hiện thực cũng đã long lanh lên cái ánh đáng của nó. Rồi nó lớn lên, đi song song với dòng lãng mạn. Ở trong các báo trong thời kỳ còn ấu trĩ, câu kẹo trong những bài gọi là văn chương thì rườm rà về văn chương, về lý thuyết, còn câu kẹo trong những bài không phải văn chương thì cũng rườm rà không kém. Tường thuật một buổi ông hiệu trưởng Nguyễn Hữu Thu diễn thuyết tại Hội Trí Trị Hải Phòng, bài báo viết: Khi ông Thu đọc xong, thì cả các hội uiên đều uỗ tay âm lên. Đăng một bài thơ thì: Thơ mừng quan án sát Sơn Tây Nguyễn Phong được tặng phong nhị đại. Bài này của quan phủ Nho quan Trần Nhật Tỉnh làm ra. Rồi mới in bài thơ. Mục Quan lại thuyên chuyển thì viết kiểu như sau: Ông phán Luân tồng sự tại tòa sứ Hà Nam, nay đổi đi tòa sứ Vĩnh Yên thay ông phán Vụ Như Thanh mà ông này thì đổi đi nơi khúc. Dưới đây xin đăng nguyên văn bến kiểu, kiểu văn quảng cáo, kiểu văn luận thuyết, kiểu văn phiên dịch, kiểu văn tường thuậội. 66 NGUYÊN CÔNG HOAN QUÁ NG CÁ O Ai mua mật: Có người gửi bản quán rao bán hộ chừng một trăm thùng mật tốt lắm (ước 3.600 k), một nửa mật tháng chạp năm ngoứi, một nủa mật tháng chạp mới rồi. Đằng mới bán 2đ70 một thùng (dầu hoả) đẳng cũ bán 2đ80. Ai muốït mua xin cứ hỏi lại bản quán. LUẬ N THUYẾ T Phiên mổ bò Dân An Nam ta bây giờ mới có Nghị- uiện là một. Đến ngày mười một thang một Tây này thì họp kỳ đầu tại định quan toàn quyền cũ, dưới Đôn Thủy. Quan Toàn quyền sẽ đến khai Hội đồng, tốt ngài cũng đọc một bài giảng dụ các ông Đại biểu, xong rồi để các ông bàn uới nhau 0ê những bhoản mà bê ra ở dưới này, oà đã đặt ra chú các ông Nghĩbiên bằng chữ Pháp, chữ quốc ngữ, uà chữ nho. Từ ngày nọ đến giờ tôi đã được hầu các quan Nghị ở Hà Nội, cũng đã có họp nhau một uời lần, khi ba ông, khi năm ông để bàn trước oới nhau. Nghe như cách các quan bàn, mới có mấy ông uới nhau mà cũng đã lấy làm khó lòng thế rồi, đã tựa như uiệc làng lúc chìa phần rồi, không biết đến khi ca ba ban là đi bảy mươi hơi ông, thì ông nào nói, ông nào đừng. Tôi e rằng, trong các ông nghị, những âng già môm nhất thì thường là mấy ông ở Hà Nội chữ nghĩa thì hay, luật pháp thì am hiểu, nhưng mà uiậc cày cấy cùng các tục dân có phần không bàng những ông ở các tỉnh, thì không biết rằng những ông ở các nơi có thể mà cướp lấy 68 NGUYÊN CÔNG HOAN Màờ những ông nói sau cũng phối liệu trong bài diễn của mình, có điều gì có người đã nói rồi thì gạc bớt đi, kéo hơn ba mươi ông mà cứ nói đị nói lại mãi một điều, thì sợ rằng các ông Nghị niên buôn ngủ mốt. Trong Nghị uiện phải lập lệ, hể ai muốn nói phối trình uới ông Nghị trưởng biên tên mới được nói, mà phải theo lần lượt chớ không được người ta đương nói thì làm bô bô lên. Ví dụ như một ông Nghị uiên không định lên diễn, nhưng nghe ông khác nói điều gì trái ý mình thì phải trình tới ông Nghị trưởng muốn phản đối thì ông Nghị trưởng lại biên tên hiếp bào sau bà chua uào chỗ nhời bàn ấy rằng: Có ông muốn phản đối. Lúc phản đối thì ông Nghị trưởng phối hỏi các Hội đồng rằng phải hay trái thì giơ tay lên để tú ý mình ra. Tôi thiển nghĩ muốn cho di ai cũng được nói mà nói cho có người nghe thì phải định trước như thế. (Đại Nam Đồng Văn Nhật Báo) PHIE,N DỊCH Tờ quan Thống sứ hiểu dụ cho dânxứ Bắc kỳ Ở bên Âu Châu bây giờ có mấy nước đương đánh nhau. Nước Đại Pháp xưa nay 0uẫn là nước đại lượng uà bênh bực nhân loại, bảy giờ lại tuốt gươm ra để cứu những người yếu hàn phải hà hiệp. Quân lính hùng dùng của nước Đại Pháp nay lại ra đánh để giữ nhš phải. Nước Đại Pháp đánh thì chắc được 0u chẳng những là quân uừa nhiều uừa mạnh mà lại uiệc đánh ấy cũng là một sự công bằng. ĐỜI VIẾT VÄN CÚA TÔI 69 Nước Đại Pháp thương tà tin dân An Nam như cha mẹ ở uới con thì nhân lúc cơ hột này dân An Nam cũng nên tô ra lòng thương 0à tin như là con ở tới cha mẹ. Ở trong các làng thì dân sự di nấy cứ làm ăn như thường chÌ nên chăm lo uiệc cày cấy. Nước Đại Pháp dốc lòng bảo hộ dân An Nam dâu có xảy ra 0iệc gì cũng không quên là cho dân được khơi hóa uà phú cường để xứ này càng ngày càng thịnh 0uượng. Nhất là Nhà nước hêt làng gừu giữ không cho ai làm thiệt hại cho bản thân oà thích thuộc Uuù gia sản của dân. Thế thì dân cứ yên thường thủ phận. Ở các tỉnh các quan bảo hộ cùng các quan An Nưm có bảo ban điều gì thì dân phổi tuôn. Nếu trong lúc này có đứa nào xui giục điều gì để làm rối cho lòng dân thì chó nghe. Có tin túc gì thì quan sẽ bảo cho dân biết, còn những đứa đặt lời là những đứa hại dân, hễ mà bắt được thì làm tội một cách rất nặng. Những nhời trên này tôi hiểu thị cho dân là bởi lòng tôi tin cậy mà fö ra cái sự thật thà. Dân An Nam phải cùng uới các người Đại Pháp, cố kết uới nhau ở dưới cờ Ba sắc mà chúc nước Đại Pháp là nước bao hộ An Nam cho có danh dụ. Ở tại Hà Nội, tháng tắm năm 1914 Quan Thống sứ Bác kỳ E. Rivel ký 70 NGUYÊN CÔNG HOAN TƯỜNG THUẬ T Đông Dương thời sự (AÁ travers lÏndochine) Hà Nội - Hội Tây. Đàùng, dùng, dùng... đoạn hai mươi mốt phát súng thần công định tai nhức óc, từ đấy mớt thật là hội chính chung. Người đi bẻ lại dập dìu, nhìn chẳng được nhìn, nói chẳng được nghe, đùng một tiếng lại nhắm mắt bịt tai, khói bay mù mít. Ấy là cái thú chiêu hôm 13 Jutltet đó, nào xe sắt lộc xộc, nào cao su êm đêm, cái lên cđdi xuống loăng quăng, hừnh như đi uớt được của ở đâu uễ. Các cậu thanh niên lịch sự, các me mỹ n"iêu hợp lỗi thì nhớn nhác hết bờ Hoàn Kiếm, lại uườn Paul Bert. Mấy cậu bôi quống mỡ, dam bay me loàng nhoàng thì túi bụi ở đám cổn đùa đăng sau đám rước đèn, rước sư tử, đủ các thứ uui, hạng nào cũng bui, tuổi nào cũng thú. Từ sáng ngày mười bu, những hàng nước chanh nước đứ, hàng quà, hàng bẹo đã uây khắp xung quanh bốn mặt hồ, trong những đám lñ lượt người đi bé lại, xem ra uui nhất chỉ có những bọn nhà quê, áo udi yếm điêu mà 0ï chẳng ai bằng. Vụi là 0uui khi ngơ ngác trong dám đông người, bụng chỉ lăm lăm được tới chốn leo đu nhảy bì, mà nờo có được thấy tới, phần nhiều chỉ người trông người, ấy thế mà thú, mà thoả lòng rằng ra tỉnh xem hội chẳng uống công. Kể hết những cuộc tui chơi trong mấy ngày hội thì giấy đâu cho đủ, ud lại ai mà chẳng được xem hội này, dẫu năm nào cũng leo đu, liêm chảo, cột mỡ uới thì xe, các tỉnh đều như cậy, khác ca một điều rằng năm năm bọn thanh ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 71 niên khoe giầy bhoe áo uà đán hồng nhan đua phẩn đua son lại có địp thị nhau dùng cách ăn uận lôi mới để lập loè nhau ở chồn phần hoa thành thị. Lại nhớ đến hai mươi năm uê trước, hội Tây thuở ấy, với hội Tây bây giờ, khác nhau biết là có mấy. Hội Tây thuở trước thì bờ hồ nào là leo dây, múa gậy, nơi hát xểm chòn rạp tuông, người nhớn trẻ con nỗ nức uê xem hội một cách nhiệt thành chân thực. Trông thấy dăng dăng những dãy hàng bán nước chưnh, lại sực nhớ rằng chính những chỗ đó khi xưa lập rạp của các ông thiên hộ trong thành phố, ban ngày thì trống nhà trò ung tÚ cửa, tới đêm thì bài bông múa ray 0ui tày, Tới bây giờ xem hột thì ít phân hoa thì nhiều. Năm nay khi báo đã in rồi nhà nước mới định xong chương trình ngày hội, cho nên hhông đăng bdo kỳ trước được, mà kỳ này thì hội Tây đã hết hôm bìa rồi, cho nên giá có đăng cũng 0ô ích. Trong những trò uui, thì chiều hôm 13 rước đèn với rước rồng, ở rợp tuông Tây chớp ảnh cho thiên hạ xem. Nốm nào cũng tậy. chỉ chiều hôm 13 uui bẻ nhất, ngoài phố xe xe ngựa ngựa, gần sáng oẩn còn người đi lại, trong các hiệu cao lầu, rạp hát tuông hói chèo, đâu đâu cũng kẻ nỗ người cười bhodi lạc 0ô cùng. Các thầy đú mỡ thì hết Hàng Giấy lại Thái Hà, rượu uứng tràn cung mây, trông đánh bung tí mẹt. Sáng hôm mươi bốn tỉnh sương, đã rủ nhau tìm chỗ xem điểm bình. An Nam ta dù người thích xem hột, dù 72 NGUYÊN CÔNG HOAN người có hội mà chẳng buồn xem, cho chí đàn bà trẻ con, ai ai cũng chờ xem điểm bình. Mà nên xem thật, quan quán hùng dũng nghiêm trang, khí giới uy nghị tỉnh nhuệ, ấy là dnh tượng một nước uăn mình cường thịnh. Trông thấy quản di, thấy cờ phấp phới, là động lòng yêu nước, yêu đồng bào. Suối! ngày hóm mười bốn đủ trò oui, nào thì xe fay, xe đạp, liếm chảo, leo đu. thả lợn, bắt oit, cột mã, nhảy bị, biết bao nhiêu trò 0u, trÒ cưới. Tốt hôm 14 ở phủ Toàn quyên lại có mở hội hát tuông nhảy đầm để cho dân, dù người Tây, dù người An Nam được cùng nhau mừng rở chào ngày làm cho Đại Pháp được tự do, được bình đẳng. (Đông Dương tạp chí số ốT. Ngày thứ nam, 16 tháng 7, 1914) Ĩái không kiên tâm, nên không thích đọc kịch và tiểu thuyết dịch, đãng mỗi kỳ một đoạn. Đến khi Nam Phong tạp chí ra đầi, tôi cũng chỉ đọc có một mục Văn Uyển, còn những mục khác đài, nhiều nghiên cứu, nhiều lý luận, tôi không ngó tới bao g1ờ. Có một lần, một người khuyên tôi nên xem những mục ấy để "mở mang trí khôn". Tôi cố kiên gan thử, nhưng không sao được. Những thứ ấy không lọt vào đảu óc tôi. Hình như chính lúc tôi đem những mục ấy để mỏ mang trí ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 73 khôn, thì trí khôn tôi nó đóng cửa, không tiếp nhận. Nó bế tắc đến nỗi tôi đọc, mà chẳng hiểu, chẳng nhớ gì. Trong Nam Phong, ngoài Văn Uyển, tôi còn để ý đến mục Thời đàm. Trong mục này, báo ấy đã ghi được những việc lớn của thế giới và của trong nước. Và về sau. không mục Ký yếu nào của hội Khai Trí Tiến Đức, mà tôi bỏ qua. Tôi nhớ cả tên những người được giới thiệu vào Hội. Trong Trung Bắc Tân Văn, tôi đọc cả từ những quảng cáo mới, cho đến Âu Châu chiến sự, dù biết trước rằng thế nào cuối bài thuật trận đánh nhau, cũng có tám tiếng bất di bất dịch: Quân Pháp xô đẩy, quân Đức phải lùi. Ảnh tôi ham truyện dịch trong các báo, có bữa không thiết ăn. Tôi không hiểu vì sao lại thế được. Một lần, tò mò, tôi lãng nghe một đoạn mà anh tôi vừa đọc vừa cười. Đoạn ấy là hời bhịch của Mô- l¡- e. Tôi cũng buồn cười quá. Đáng lẽ tôi tìm bản kịch ấy, đọc từ đầu đến cuối để cười thêm, thì tôi lại không làm thế. Tôi bắt chước ngay Mô- he. Tôi cũng làm hài kịch. Những hài kịch của tôi mới đầu chỉ là những màn ngắn mà diễn viên cương ra những câu nói nhảm để chế ông thảy bói, thầy cúng, phỏng theo Truyện Tiếu lâm. Diễn viên chính bao giơ cũng là tôi. Diễn viên phụ là những anh em trong nhà, sàn sàn tuổi tôi. Vì tôi pha trò có duyên, lại học được nhiều điệu bộ của Năm Tôn, Hai Giò là những kép diễn ở rạp Quảng Lạc Hà Nội, nên buối diễn thu hút được nhiều khán giả dân. Khán giả của tôi tối đầu, là các anh các chị và những người giúp việc trong nhà. Rãi 14 NGUYÊN CÔNG HOAN tiếng cười vang ra đến trại lệ, trại cơ, anh em lính cũng rủ nhau vào xem. Hài kịch của tôi trước hết chỉ có mục đích làm cho mọi người cười sặc sụa, chứ không có nghĩa lý gì. Nhưng rồi sau, vì tối nào cũng quay đi quay lại từng ấy trò, tôi sợ nhàm, nên phải thay đổi. Tôi bèn tìm những thói xấu của người xung quanh làm đề tài, dựng nên kịch để chế nhạo. Từ đó, tôi trở nên một nhân vật nguy hiểm cho gia đình. Nhưng tiếng tăm tôi đã truyền ra đến ngoài phố. Tối nào mà bác tôi đi vắng, thì tôi càng làm ngụy. Tôi kết lá, cài hoa để trang hoàng sân khấu. Tôi lấy cả chiêng trống của hai trại để dùng. Tôi khênh cả bàn ghế làm đề bài trí. Hàng phố, những người quen thuộc lính tráng, nghe biệu trống, kéo cả vào sân nhà học để xem "các cậu" làm trồ (nhà học ở xa các nhà khác). Ngày ấy, tuy ít tuổi, nhưng tôi đã quan liêu rồi. Chưa bao giờ tôi hỏi khán giả xem ý kiến của họ thế nào. Song, tôi tin rằng họ thích, vì họ đến đông dần, và lần nào vai tôi ra, chưa mở miệng nói gì, họ đã cười rầm rĩ. Tôi tin hơn nữa, vì còn một lần, một việc xảy ra như thế này: Anh tôi bị mọc một cái nhọt ở mông. Nhọt tấy lên, anh tôi đau, kêu la rầm vĩ. Tôi thương anh, cũng mếu máo, khóc lóc. Hôm sau, người chị họ tôi bảo: "Tao trông mày khóc, tao chĩ buồn cười, vì y hệt như lúc mày khóc giả ở trên sân khấu!" Đề tài điễn kịch, vì có một mình tôi phải nghĩ, nên bí, thế tất nó phải đi từ những sự việc của những người trong nhà mà lan rộng ra đến những sự việc của những người ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI T5 ngoài. Tôi phải tìm đề tài rất chật vật. Song, rất nhiều người đến cung cấp đề tài cho tôi. Ông thừa phái ăn tiền, anh lính bóp vú gái v.v... được tôi nêu lên sân khấu. Môi màn chỉ một cảnh ấy thôi. Tôi chưa biết nghĩ cho nó ra chuyện. Tôi rất cao hững soạn kịch và diễn kịch. Một lần, bác tỏi ở nhà, mà tôi cũng dám lấy trộm mũ áo đại triểu ra mặc để đóng kịch. Đề tài chế giêu bây giờ đã đi khá xa. Tôi đóng vai vua, trong khi tôi đương vuết râu, đập nậm, quát tháo âm 1, khán giả đương cười nỗn ruột, thì bỗng tôi thấy họ chạy tán loạn. Dưới ánh sáng lờ mờ của ngọn đèn ba đây treo trước mặt tôi, bác tôi đương đứng nhìn tôi. Tôi sợ run lên, nhưng không đám chạy trốn. Không hiểu lúc ấy bác tôi buần cười hay giận đữ, nhưng vì vốn tính điểm đạm, nói ít để bắt người nghe phải suy nghĩ nhiễu, bác tôi chỉ cau mặt, nói một câu ngắn rồi đi: - Đến tao mặc còn như hề nữa là mày! Bác tôi nói vậy, vì vừa ban chiều, báẽ tôi nghe đọc bài Anh phường chèo nói uới ợ của Nguyễn Khuyến: Vua chèo còn chẳng ra gì, Quan chèo uưi nhọ khác chỉ thằng hề. Đoàn kịch của tôi từ tối đó tự động giải tán. Và lại “âng bầu" của nó sửa soạn phải đi Hà Nội học, vì sắp hết. nghĩ hè. T6 NGUYÊN CÔNG HOAN ữ:: quen biết thi sĩ Tân Đà từ năm tôi trọ học ở phố Hàng Hài. Ông Tản Đà thấy tôi khôi ngô, lanh lợi, nên tuy tôi ít tuổi hơn ông nhiều, nhưng ông không coi tôi như trẻ con. Tôi đọc thơ ca của ông, khi ấy chưa xuất bản thành cuốn hối tình con thứ nhất, đã biết là hay. Tôi học thuộc lòng. nghỉ hè về nhà, dạy lại các em tôi. Thơ văn Tân Đà tôi rất nhớ. Nhiều lần, nghe ông đọc một lượt là tôi thuộc ngav. Có nhiều đoạn văn xuôi của ông, nhịp nhàng như thơ, thì chính tôi lại nhớ dai hơn ông. Ông vẫn phục tôi điểm đó. Rồi sau này, ông Tân Đà với tôi còn gặp gd nhau nhiều, và hai người giúp đỡ lẫn nhau nhiều. Nhưng ngay ngày ấy, thì đo việc quen biết ông, mà tôi quen biết nhiều nhà văn đương thời khác. như Mân Châu, Nguyễn Mạnh Bống, Ngẫu Trì Trịnh Đình Rư, Thù Nguyên Bùi Tứ, Kinh Đài Nguyễn Thống, gọi là Thếng Sứt. Anh này xuất bản sách thơ, lại đội tên phụ nữ, là Nguyễn Huệ Kiều. Những tác phẩm của những người này, xuất bản sau cuốn Khối tình con, dù tôi biết là không hay bằng, nhưng tôi cũng cứ mua để đọc. Tôi thuộc cá những bài rất dở. Tôi thích đến chơi với các nhà văn ấy. Tôi coi họ như các anh. Họ cũng coi tôi như em nhỏ. Tôi đến với họ, chỉ để nghe chuyện hơn là để góp chuyện, họ nói rất lém. Nói chuyện rất có duyên, mà thào thao bất tuyệt. Bất luận một việc gì. họ cũng tán rộng, tán đóc để cười. Nhiều lần trí tò mò của tôi được thoả mãn. Họ rất tỉnh quái. Họ biết nhiều chuyện về đời tư của các bậc được coi là thượng lưu ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI rời nhân vật thời bấy giờ. Lắm chuyện thương tâm, lắm chuyện nực cười, lắm chuyện thật đáng khinh bỉ. Những buổi đến với họ. dù ngồi đến khuya, tôi cũng không tiếc thì giờ, khi về, còn lấy làm khoan khoái. Bài vở nhà trường, tôi có thể làm dối hoặc không làm, học dối hoặc không học. Vào bàn làm việc, tôi không thể yên tâm mà ngồi lâu, khi nghĩ đến họ. Đầu óc tôi lộn xôn, chân tay tôi ngứa ngáy. Thê là tôi mặc áo ra phố, không định bụng cũng tự nhiên rẽ vào nhà một anh. Y như người nghiện thuốc phiện nhớ bàn đên vậy. Nhưng mà quen nhà văn thì vẫn quen, thích chuyện họ thì vẫn thích, thuộc văn họ thì vấn thuộc, song, chưa bao giờ tôi ước mong một, ngày kia, lớn lên, cũng làm thơ, làm văn, để được trở nên như họ. ẤW)hững việc về chính trị mà tôi được nghe ngay từ ngày tôi còn nhỏ, chưa biết nghĩ ngợi, như việc Phan Bội Châu, việc Đề Thám, việc Đông Kinh nghĩa thục, việc Nhật Nga chiến tranh, việc Nhật Bản và Trung Quốc duy tân, rêi đến những việc ngay trước mắt, như việc Tây về các phủ huyện hoạnh họe, việc ông huyện Yên Mỹ phải giáng xuống huấn đạo, những việc trong quan trường và gìa đình họ mà cha tôi nói, v.v... tất cả những việc ấy được tiếp tục vào tai, vào mắt tôi, khi tôi trọ học ở Hà Nội, khi tôi về với bác tôi kỳ nghỉ hè, và khi tôi gặp cha tôi. Những chuyện ấy dần dần làm cho tôi hiểu Tây là thế nào, quan 78 NGUYÊN CÒNG HOAN nha, tổng lý, lính tràng đối với đân-đen ra làm sao, đối với nhau ra làm sao, và đối với Tây ra làm sao. Ở Hà Nội không thiếu chuyện Tây khinh miệt và bắt nạt ta. Mỗi lần chứng kiến cảnh này, tôi thấy mọi người đều căm giận, và tôi thì nóng ran cả người. Nhưng bì thăm nhất, làm cho tôi xúc động nhất, là cảnh sân trưởng hòm có một cụ giáo nho vắng mặt. Sáng hôm ấy, lúc sắp đến giờ học, tự nhiên, tôi thấy sân trường im lặng, không ai đùa nghịch, chạy nhảy, làm ồn ào nữa. Nét mặt người nào cũng đăm đăm, chiêu chiêu, hướng về nhà cao. Tôi hỏi anh tôi, mới biết là cạ Đức bị bắt, vì có chân trong Đông Kinh nghĩa thục, bị nghỉ là can vào vụ ném bom ở phấ Tràng Tiến (tháng 4 năm 1913). Tuy tôi chưa học cụ Đức ngày nào, vì cụ dạy trên cấp Thành chung, nhưng tôi rất thương cụ. Tôi thương cụ, vì cụ là nhà nho, tuổi tác và cách ăn mặc như bác và cha tôi. Nghỉ hè về nhà, tôi đọc Đông Dương tạp chí sế 1 (khổ rộng) nhân việc ông Đề Thám bị mưu sát, thấy có bài mạt sát những người chống lại người Pháp, chỉữi họ là đồ bạc bẽo, vô ơn với Chính phủ bão hộ, chị đáng bỏ ro trôi sông. Tôi rất tức và rất khinh người viết. bài ấy. Cha tỏi thường nhân những ngày chúng tôi được nghỉ hè để đến thăm bà tôi, bác tỏi, và hỏi han sự học hành của chúng tôi. Thây chúng tôi lười biêng, hình như cha tôi sốt ruột, nên thường thường tối nào cũng nói chuyện, đem những gương cúa con cháu nhà quan khác, học hành chăm chỉ, cho chúng tôi nơi theo. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 49 Những buổi giảng luân lý, tôi không thích nghe lắm. Nhưng khi cha tôi nói sang chuyện khác, thì khuya mấy, tôi cũng không buồn ngủ. Những chuyện khác ấy, là chuyện về quan trường. Gia đình tôi vốn thuộc về một dòng đõi mà người ta gọi là thế phiệt. Từ xưa tới nay, vào đời nào cũng có người đỗ đại khoa và làm quan to. Nhưng chỉ từ ngày thời thế đổi thay, nho học không hợp thời, thì bác tôi và cha tôi mới chịu lẹt đẹt và nghèo túng. Gia đình tôi bất mãn với chế độ mới. Người hắn học nhất là cha tôi. Cha tôi khinh miệt những quan lại ý thế Tây để lấy thần thế, làm những việc nhd bẩn, ô danh nho phong, để được thăng thưởng và làm giàu. Không những cha tôi kể cho chúng tôi nghe những thủ đoạn dối trên lừa đưới của tham quan, ô lại, còn khinh ghét cá gia đình, vợ con họ, quen lối sinh hoạt rởm hợm. Nghe chuyện quan trường, tôi lại được ở ngay trong nhà quan để nhìn bằng cảnh thực tế. Cảnh ấy không ở đâu xa, hàng ngày nó diễn ra trước mắt tôi, từ cổng chồi cho đến sân công đường. Tôi vốn lười học và thích chơi ngịch, nên cảnh động hợp với sở thích của tôi hơn là cảnh tĩnh. Ngồi một lúc mà xem sách, tôi lấy làm khó chịu, nhưng đứng hàng giờ để nghe và nhìn dân st¡ đến cửa quyền, tôi không biết chán. Tôi xem anh lính lệ tán tỉnh người dân ngó ngẩn, tôi ngắm anh nho bóp nặn ngươi dân khờ khạo. Tôi lắng nghe thầy lục sự xúc xiểm, dọa nạt người chất phác đến đưa đơn kiện. Tôi nhìn thấy nét mặt họ thay đổi ra sao, khi họ vừa 80 NGUYÊN CÔNG HOAN được tiền của người dân nghèo khó. Và tôi còn được nghe thấy, sau buổi hầu. họ chế nhạo, chửi sau lưng những người ngốc nghếch tin họ mà mất tiền cho họ. Những cảnh ấy, không phải tôi chỉ nhìn một cách bàng quan, không có thái độ. Làng yêu gia đình tôi là gìa đình lép vế. làm cho tôi ghét những người cậy quyền hành, cụ thể ở quanh tôi là bọn để lại, thông lại, chánh phá đội lệ và lính tráng. Bọn này thường nói chuyện với nhau, oán bác tôi lành, “quan nhãn thì dân nhờn", khiến họ bị túng bấn. Lòng yêu bác tôi càng làm tôi ghét những người bất nhân như họ. Họ lại là kẻ thù riêng của tôi nữa. Việc tôi nêu cái xấu của họ lên sân khấu làm họ tức. Họ mách bác tôi là tôi chế giễu chẳng từ ai. Vì thế, tôi mới bị bác tôi bắt quả tang điển kịch. Tôi căm giận họ. Căm giận họ, tôi căm giận cả những người đã bất nhân còn lấy thần thế mà che đậy tội lỗi như họ. Và những người ngớ ngẩn khờ khạo, chất phác bị họ đục khoét, cố nhiên là tôi thương. Do óc đã biết suy nghĩ, mà đọc báo hàng ngày tôi cũng để ý và nhớ một loại việc, không phải để tin là thực, mà để tức, vì báo ăn phụ cấp mà đăng không đúng. Ví dụ việc vua Duy Tân khởi nghĩa ö Huế. việc ông đội Cấn và Ba Quyến đánh Tây ở Thái Nguyên. Tôi đã biết thương vua Thành Thái và vua Duy Tân bị đi đầy, nguyên nhân thật là vì sao. Nhất là thấy báo gọi ông Cấn và ông Quyến là giặc, tôi lại càng tức. Về ông Lương Ngọc Quyến, tôi đã được nghe một anh rể tôi nói rằng những người du học ổ Nhật Bản về, phục là "Việt Nam - Nã Phá Luân". Nhân dân đến về việc Thái Nguyên, ai cũng tin tưởng là sẽ ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 81 thắng. Nhưng báo thì đăng toàn là thất bại. Tôi tin những lời đền. Người ta nói rằng óng Ba Quyến đến đâu cñng tập hợp nhân dân, vừa diễn thuyết vừa khóc. Nghĩa quân đi nơi nào cũng được nhân dân ung hè nhiệt liệt, đem gạo, đem lợn đến biếu. Nhưng nghĩa quân không lấy không của ai bao giờ. Trái lại, còn trả tiền sòng phẳng. Nhiều khi trả bằng giá cao hơn giá thường. Nghĩa quân đánh trận rất giỏi. Tây và lính tập chết liễng xiếng. Nghe những chuyện ấy, tôi rất phấn khởi. Đối với Tây thực dân, tôi đã hiểu tư cách của họ. Mấy ông giáo du học ở Pháp về, nói rằng người Pháp ở bên Pháp, nhất là những người ở thủ đô Pa-rl, rất tứ tế, nhã nhặn. Họ khâng coi khinh dân thuộc địa như những người đã sang đến thuộc địa. Mấy tờ báo trào phúng viết bằng tiến Pháp như tờ Con muối, tờ Đông Dương mình trĩ, xuất bản ở Hà Nội, vẽ nhiều tranh, viết nhiều bài chế nhạo bọn toàn quyền thống sứ, tôi đọc, lấy làm sung sướng lắm. Tôi biết là bạn quan cai trị rất tàn nhân. Mắt tôi đã trông thấy người chủ kho bạc Tây ở Thái Bình. hầm hầm gid ba-toong quật vào Ìưng vợ những: người lính mộ khi hắn phát lương. Nhìn một người đàn bà gầy gò. eá chồng sang Pháp để giúp nước Pháp trong chiến tranh, bị một thăng Pháp đánh một gậy làm rách toang lưng áo, và cả đứa bé con chị ta bế ở trên tay cũng bị đau lây, tôi thấy trong người sôi lên sùng sục. Lòng căm thù của tôi đối với người Pháp càng được nhắc nhở luôn luôn, khi trường Trung học Pháp dọn từ phố hàng Bài lên địa điểm mới ở đường Hùng Vương bây giờ. 82 NGUYÊN CÔNG HOAN Tôi thấy rõ ràng là từ thằng bé con Tây đã dám bắt nạt ta rồi. Học trò trường Bưởi đi chung với học trò Tây một chuyến xe điện, khi đi học và khi về học. Luôn luôn xảy ra xích mích. Học trò ta không chịu nổi bắt nạt, ức hiếp, bèn bảo nhau đồng lòng đánh cho bạn Tây con một trận. Ngày ấy, tòi đã học lớp Cao đăng, cũng là một tay đánh nhau hăng với học trò trường Tây. Tôi cứ nhè những đứa bé hơn tôi để đánh. Thằng lớn đến thì tôi cắm cổ chạy. Việc thắng trận thứ nhất làm tôi phấn khởi. Đến trận thứ hai ta quyết định đánh chúng ở Bồ Hồ. Tôi dắt ở trong quần chiếc roi gân bò. Vì dất quá chặt vào cạp, nên khi lâm trận, mãi không rút được ra, tôi bị ba thằng lớn đến quần. May, có ngay mấy người đến giai vây. cứu thoát. nên tôi bị có mỗi một quả tống vào quai hàm, cũng khá đau. Muốn chấm dứt cuộc xung đột, tên thông sứ Xanh- Saphray phải vào tận trường Bưởi. Hắn tập hợp tất ca học sinh lại để hiểu dụ. Tôi đứng xa, không nghe rõ. đoán thế nào hắn cũng phải xin lỗi hộ học trò Tây. (Thật là ý nghĩ ngây thơ của người khóng nghe rõ những lời đe dọa của tên thực dân thống trị). Sau việc học trò ta đánh nhau với học trò Tây, tôi chờ báo Trung Bắc Tân Văn đăng tìn, để xem họ nói thế nào, nhưng báo ấy bim chuyện ấy đi. Anh Dương Phượng Dực nói rằng thống sứ không cho đăng, sợ việc trẻ con thành việc người lớn. Bị Tây đánh sát quai hàm, tôi ghi trong lòng mối thù đối với người Pháp. Mối thù trở thành mỗi thù dân tộc, nó lan ra đối với ngoạ) kiều khác. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 83 Cho nên, năm 1920, tôi cũng là một tay hoạt động băng hái cho phong trào Đế chế Bác hóa (Tẩy chay hàng Tàu). Phong trào này nổ ra bắt đầu từ Sài Gòn, do một. sự xích mích giữa khách hàng Việt Nam với chủ tiệm cà phê người Hoa kiều có thái độ bất nhã. Khách Việt Nam rủ nhau tẩy chay tiệm ấy. Rồi tự nhiên có một bức thư ký tên là Lý Thiên, một Hoa thương ở Sài Gòn mạt sát dân tộc Việt Nam, có câu: "Chúng bay từ Nam chí Bắc đều là quân man ri mọi rợ hiểu sao đặng chữ tẩy chay". Thế là làn sóng đế chế Bắc hóa lan rất nhanh qua Trung, ra đến Bắc. Việc này, người lớn biết nghĩ, hiểu ngay là mưu mô của đế quốc nhằm hai mục đích chính trị và kinh tế. Nguyên là trong Đại chiến thứ nhất, 1914- 1918, đế quốc Pháp muốn bòn vét nhân lực, tài lực của Đông Dương để chống lại với kẻ thù rất ác liệt là đế quốc Đức, bèn dỗ dành ta cúng cho nhiều tiền, mộ cho nhiều lính sang "Mẫu quốc đánh giác Đức dã man". Chúng hứa rằng sau khi toàn thắng, sẽ cho Đông Dương tự trị..Cho nên, nay muốn nuốt trôi lời hứa, chúng phải đánh lạc hướng đấu tranh của ta, chĩa mũi dùi căm thù vào Hoa kiều. Trong chiến tranh, vì giao thông bế tắc, bọn tư bản Pháp không tai hàng hóa sang Đông Dương được, mà người Việt Nam ta vẫn có thói quen từ lâu đời là ưa chuộng hàng Tàu. Cho nên, muốn tranh cướp thị trường, thực dân Pháp phải gây ra phong trào "đế chế Bắc hoá", Bức thư ký tên Lý Thiên tung ra, gây trong giới thanh 84 NGUYÊN CÔNG HOAN niên bồng bột một mối cóng phẫn rất ghê gớm. Phong trào tẩy chay ào ạt như nước vờ bờ. Chính tôi, mỗi khi đọc lại bức thư Lý Thiên cho đồng bào nghe, mặt tôi đỏ lên, mồi tôi mắm lại, tay tôi nắm chặt, run lên. Tói là một tay tẩy chay khá hàng hái. Hay nói một cách khác, tôi là mật nhà "ái quốe" khá ngốc nghấch. Tôi đem truyền đơn từ Hà Nội về Thái Ninh (Thái Bình) dán vung vít ở phố phủ. dân cả trước cửa các hiệu khách. Tôi lại viết thêm nhiều bài khác, cò động đồng bào đừng mua hàng Tàu. Anh em chúng tôi lấy thạch của công in hàng trăm, hàng nghìn bản. đưa về các chợ trong phủ hạt. Chúng tôi lại làm ca dao, dạy người ta ru em, và làm bài xẩm chợ. dạy xẩm hát ở các đò ngang, khuyên đồng bào nên dùng nội hóa. Liều lĩnh hơn nữa, chúng tôi ý quyền thế, ngay hôm phiên chợ phủ, bất lính cơ cầm roi mây đứng trước cửa các hiệu khách, cấm nhân dân, không cho vào cất hàng. Chúng tõi xui lính rằng hễ chủ hiệu nói ]õi thói. cứ việc vào nhà mà đập phá, tội vạ đâu chúng tôi chịu. May mà chưa xảy ra việc bạo động nào. Suốt gần một tháng hăng say việc tẩy chay, tôi rất hãnh diện. Nhưng tôi không khói không buồn bực mỗi khi nghe tìn người ta trách về lòng "sốt sắng" của đồng bào. Đẳng bào khóng dầm vào mua hàng của các hiệu Hoa kiều lúc ban ngày. thì từ chập tối trở đi, vẫn thì thụt ra vào ở cổng hậu. Tôi lại được tin là ở Hà Nội, những hiệu cao lâu mới mở ra từ ngày tẩy chay, mỗi phố một hiệu, phế đài như Hàng Bông thì hai hiệu, đều ế khách, đã đóng cửa dần. Tôi đã ăn ở hiệu Đào Thành, 59 Hàng Đào, tuy nấu ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 85 tổi, nhưng vì sốt sắng với nội hóa, tôi cứ khoe là ngon hơn cao lâu Tàu, Đông Hưng viên, Hàng Buồm. Rồi phong trào tẩy chay xeẹp dần, và im lìm hẳn. Tôi rất tức, nghĩ mãi không hiểu vì sao. Tì bị cái nhọt âm thư làm bại cánh tay phải, nên năm 1919 tôi không thi vào cấp Thành chung ở trường Bưởi. Năm 1990, tôi thi, nhưng không làm nổi hai bài tính, nên không đỗ. Năm 1921, tôi không thi. Mãi đến tháng 7 năm 1922, tôi mới bổ nháo bổ nhào học vội vã để thi vào trường Nam Sư phạm. Từ năm rời ghế nhà trường, tôi vẫn tiếp tục lối sống như trước, nghĩa là không bao giờ ngó ngàng đến quyển sách chữ Pháp. Ngày nào tôi cũng ăn hai bữa rồi chơi. Gọi là lêu lổng cũng rất đúng. Bởi vì tôi chẳng mó tay vào việc gì. Nếu tôi không nằm đọc nghêu ngao những bài văn thơ trong số báo mới, thì tôi đi chơi. Mà cái chơi sở thích nhất của tôi là ban ngày thì đứng ở sân công đường hàng giờ để nhìn và để nghe, ban tối thì xuống trại lệ, trại cơ, nằm kể đùi, kề vế với lính tráng để hỏi chuyện họ. Ở đây, tối tối tụ tập rất nhiều hạng người, nói đủ các thứ chuyện, chuyện Tây, chuyện ta, chuyện quan nha tổng lý, chuyện hàng phó, chuyện dân quâ, chuyện dõi trên lừa đưới, chuyện trai gái bỊp bợm, chuyện ngày xưa, chuyện ngày nay, chuyện cãi nhau, chuyện tâm tình, chuyện từ tấm mươi đời triều, 86 NGUYÊN CÔNG HOAN cho đến cả chuyện tương lai của quả đất bị đuôi sao chối quệt làm tận thế. Với người khác, chỉ sống để án hai bữa rồi chơi như vậy, có lẽ cùng thấy buồn buồn. Nhưng chưa bao giờ tôi thấy buôn. tôi còn mê chơi lối ấy. Với người khác, mười tám mươi chín tuối đầu, học hành đở dang, ăn bám vào g1a đình, có lề một đôi khi nghĩ đến tương lai, mà lo lắng, xem ngày sau sẽ làm gì để sinh sống. Nhưng chưa bao giờ tôi nghĩ đến việc lập thân. Bà tôi, bác tôi và cha mẹ tôi rất buồn về anh em chúng tôi. Công của bác tôi nuôi đến tôi là người thứ tư mà cũng không trở nên nghề ngỗng gì. Nghiệp nhà thế là hồng. Tôi thường bị mắng mỏ và nhiếc móc. Nhưng đối với tôi, những lài mắng mỏ nhiếc móc như nước đồ đầu vịt. Šau một hỏi hối hận rằng mình đã lười biếng học hành, để trở nên hư đốn, thì chứng nào tôi lại giữ tật ấy. Sếnh một cái. tòi lại đi biền biệt cho đến bữa cơm mới về. Bây giờ nhớ lại thời gian này là thời gian tôi làm phiền cho gia đình nhiều nhất, mà tôi không mãy may sủa đối, còn lấy làm thích thú, là đo tôi đã lón, không những chỉ lấy mắt để nhìn, lấy tai để nghe, mà còn lấy óc để suy nghĩ những sự việc. Töi đã dùng óc tôi để học trong cuốn sách thiên nhiên của xã hội Việt Nam, trong đó, có nhiều người, nhiều cảnh huống, nhiều tâm lý, nhiều ngữ ngôn khác nhau. Vốn sống mà tôi lượm lặt được một cách chăm chỉ và có suy nghi trong thời kỳ này, là kho tài liệu cho tôi sáng tác dần dần sau này. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 87 Nhưng mà lối sống này của tôi rất nguy hiểm. Vì nó rất phiêu lưu. Đối với tôi, nó không nguy hiểm, không phiêu lưu, vì ngay từ thuở nhỏ, tôi đã chịu ảnh hưởng tết về mặt văn học cũng như về mặt chính trị. Hai mặt này bồi bổ lẫn cho nhau, tạo cho tôi một lập trường và quan điểm để nghe, nhìn và suy nghĩ vẻ sự việc xẩy ra ở quanh mình, và cho tôi một cái hướng là yêu thứ văn nào và thích viết lối văn nào. Vốn sống và nếp söng của tôi do đó mà có lợi. Nếu tôi không dùng sự hiểu biết về xã hội Việt Nam của tôi vào việc viết tiểu thuyết, thì chắc chấn rằng một là tôi sẽ trở nên một thằng chúa đại ngôn, nếu suốt đời tôi ăn bám vào gia đình. Bởi vì tôi chỉ đem vốn sống, nói như rồng như phượng để loè đời. mà rút cục không làm nổi công trạng gì. Hai là nếu tôi dùng cái vốn sống hiểu đời lắm mặt, nhiều khoé của tôi vào việc sinh nhai, tôi sẽ trở nên một thằng đại lừa lọc, đại bịp bợm, đại gian ác. XÐ)šm 1920, vì một việc xích mích ở gìa đình, anh con hác tôi và tôi bỏ nhà ra Hải Phòng. Chúng tôi trọ tại một hàng cơm gần bến Sáu Kho. Lắn đầu, tôi ở vào một thành phố thợ thuyền, và tiếp xúc với anh em công nhân đóng tàu, ăn cơm tháng ở nhà tôi trọ. Vì sống không có mục đích, nên nhàn rỗi. Ban ngày, chúng tôi ra bến, xem tàu tới tàu lui. Ban tối, chúng tôi ra 88 NGUYÊN CÔNG HOAN cầu, ngồi trên cọc sắt buộc neo tàu. Trời đen kịt, cảnh trở nền mênh mông, bát ngát. Gió biển thối, đưa ý nghĩ của tôt đi xa. Tôi tính đến chuyện xuất dương. Tôi gợi anh em công nhãn xem có giúp tối được hay không. Nhưng họ không hiếu việc ăy. Họ xui tôi xin làm bổi Tàu, rồi nhân đến bến nào, muốn xuống thì xuống. Nhưng tôi thấy như vậy thì phiêu lưu quá. Tôi xuất dương để làm gì? Đi đến đâu và gặp ai? Chứ đi để bơ vơ à? Tôi cố tìm manh mối, nhưng không tìm ra. Tạp chí Hữu Thanh ra đồi, đăng tiểu thuyết và kịch sáng tác. Tôi đọc rất hứng thú. Tập thơ Còn Chơi của thị sĩ Tân Đà nhắc nhở tôi nhớ đến văn chương. Nhãn nghĩ đến cuộc "du lịch" của tôi đầu voi đuôi chuột. vì lúc đó, anh em chúng tôi định trở về với gia đình, tôi rất buỏn cười. Tòi dùng ngay đề tài ấy để nghĩ ra một truyện, rồi viết. Truyện ấy, tôi lấy tên là Quyết chí phiêu hứu, đài độ hơn một chục trang giấy học trò. Đại khái cốt truyện như sau: Một anh nhò quê, ở làng gần ga Cao Xú, một hôm giận uợ quyết chí bỏ nhà ra Hải Phòng để xuất dương. Nhưng đến gơ, đáng lẽ đáp xe lửa đị Hải Phòng, thì anh lại lớ ngớ lên ngay xe dị Hà Nội. Đến Hà Nồi, anh thuê xe ra bến Sáu Kho. Người phu xe béo anh đến bến tàu thủy ở Bờ sông. Anh yên trí là bị bịp. Người ta bảo anh đây là Hà Nội, thì anh cho là người ta lừa anh. Nhưng đến kh: người ta bảo đây là Hải Phòng thì anh tín là anh không bị lừa. Cho nên, anh bị lừa hết uiệc này đến tiệc khác. làm trò CƯỜI Ch0 mIỌI HOƯƠI. Vự anh ở nhà, đi tìm anh. Chị hoi thăm ở ga, thấy nói ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 89 oeụuh lên Hà Nội, nên cũng lên Hà Nội. Chị uốn người chua ngoa, nên sinh sự cãi nhau Uới rất nhiều người. Một buổi tối, chỉ đến oườn hoa Pôn Bc, thấy uống 0ỏ, chị uén 0uáy đái tỏ tả ngay ô chân bức tượng. Chị bị đội xếp bắt được, giam ở sở Cẩm Hùng Trống. Thì cũng ngày hôm đó, anh bị bắt uì không có thẻ cư trú, cũng giam ở sở Cẩm Hàng Trống. Thế là uợ chồng tái hợp nhau ở sân chuồng xí nhà bóp. Hai người rất mừng rỡ. ca tùng mỗi ông Cẩm là phúc tỉnh, đã cứu hạnh phúc gia đình mình, uà tấm tắc khen lệ bát đái đường oò lệ bắt thẻ cư trú là rất nhàn đạa. suyện Quyết chí phiêu Ìưu là truyện đầu tiên của tôi mới tập viết văn. Cố nhiên là bản thảo, chỉ vài tháng sau là tôi hủy bỏ đi, vì tôi coi việc viết truyện này như một việc đìầa nghịch cho vui, híc rỗi thì giờ. Nhưng bây giờ nhớ lại câu chuyện Quyết chí phiêu lưu mà tôi viết thồi ấy, thấy có nhiều chỗ rất rườm rà. Tả cảnh cũng rườm rà. TẢ người cũng rườm rà. Lại có một bệnh rất kệch cöm, là luôn luôn tác giả lên mặt nói triết lý và thuyết đạo đức. Song, Quyết chí phiêu lưu đã vẽ rõ rệt tính chất con người của tôi, là nghịch ngợm. ranh mãnh, hay chế nhạo, và nó đã mang lờ mờ tính chất những văn phẩm của tôi về sau, vì nó là truyện bịa ra để mỉa mai, viết bằng giọng văn buồn cười, rồi, cuối cùng, nó đã kích chế độ thực dân. Ơ Hải Phòng không có mục đích gì, nên anh em chúng tới rủ nhau về nhà quê. 90 NGUYÊN CÓNG HOAN Hỗi này, tôi đọc bản dịch cuốn tiểu thuyết Ba người neự lâm pháo thủ của A- lếch- đăng Đuy- ma, thấy truyện hay, văn vui, mẹo mực, trình bày truyện rất nhà nghề, nên tô1 lại có hứng sáng tác. Nhưng tôi không viết truyện kiểu Quyết chí phiêu lưu, mà viết những truyện ngắn hơn. Những truyện này. năm 1922, một số in vào tập Truyện thế gian của Tdn Đà tu: thư cục, còn lại một sò, tôi tự in thành tập, lấy tên của truyện đầu, là Kiếp hồng nhan, làm tên sách. Kiếp hồng nhan là tập truyện ngắn đầu tiên của tôi xuất bản năm 1923. Và cũng là cuốn đầu tiên gồm toàn truyện sáng tác, chứ không vừa soạn vừa dịch như những sách ra trước. Cuốn này tập hợp độ mươi truyện ngắn không có nghĩa lý gì, không có mục đích nào. Nó gồm một truyện kể đời một người con gái nhà quê. Vì sợ nghèo khổ, chị này không muốn lấy chồng người làng là nông dân. Muốn giàu, chị ra tỉnh, lấy một người Hoa thương. Nhưng không những chị không được nằm trên đống bạc, mà còn bị chồng khinh rẻ, ngờ vực, làm lụng nặng nhọc như kẻ ăn người ở. Rồi bị đuối. Chị lại hám cảnh sang, mới đi lấy chồng Tây. Nhưng chị chỉ được coi là đồ chơi, còn bị người đời khinh bỉ là đồ me Tây đi thoã. Tây về nước, chị ra Sáu Kho để tiễn. Rồi về quê, chị thấy người trước kia đã bị chị từ hôn, nay vợ con đề huể, gia đình sung túc. Chị buần và hồi hận. Thì ra dựa vào người Tàu, rỗi dựa vào người Tây để tìm hạnh phúc thì không thể được. Hạnh phúc không vì giầu hoặc vì sang. Giá chị lấy chồng ta, chăm la làm ăn, thì thế nào cùng có hạnh phúc. Chị lại ra Hãi Phòng, tôi ra ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 91 thơ thần ngồi trên cầu ở bến Sáu Kho. Chán đời quá. chị đâm đầu xuống sông Cấm để tự tử. Đó là truyện Kiếp hồng nhan. Truyện này đề là Hạnh phúc thì đúng hơn. Nhưng vì ngày này có nhiều truyện là Kiếp má hông, là Kiếp phong trần, kể đời người con gái bạc mệnh, long đong, nên tôi lấy tên truyện của tôi là Kiếp hồng nhan để khoác cho cải ý về tỉnh thần dân tộc một bộ áo quần phụ nữ. Mật truyện anh học trò con nhà thường dân. vừa có đức vừa có tài, đến khoa thi hương, bị viên Bố chánh Hà Nội nhờ làm hộ bài cho con hấn cũng đi thi. Rút cục, con nhà quan thì đã cao, mà con nhà đân thì hỏng tuột. vì đã phạm huý (tân huý nhà vua mà không viết thiếu nét) (Sóng uũ môn). Bài này tôi muốn trình bày một nỗi bất công trong xã hội. và, do bà nội tôi cho tài liệu, tôi tả sự sinh hoạt của một góc tỉnh Hà Nội ngày xưa - trường thi và những phố lân cận - trong những ngày có kỳ thi Hương. Một truyện tôi chiêm bao gặp ông Táo kể lại nỗi buôn vì sự thế suy đổi, vì người đời bạc bẽo, bây giờ bị coi là già yếu, cổ hủ, phải nhường quyền vị cho cái vành kiểng bằng sắt cứng, khoẻ (Cụ đồ Ba). Bài này tôi nói bóng về quan trường cưu học và tân học. Một truyện tôi tả sự chung tình của một anh phu xe đối với một chị hàng nước ở góc phố Hà Nội (Cô hàng nước). Một truyện tôi kế tình yêu cao thượng của một người làm thợ tán son ở phế Hàng Gai (Trần ai tr¿ ký). Vân vân. Nói tóm lại, trong tập Kiếp hồng nhan, mỗi truyện một tính chất, tuy có chú ý đến những người thuộc lớp dưới, nhưng toàn thể cuốn sách, không nổi lên một hướng nào về chính trị hoặc nghệ thuật. 93 NGUYÊN CÔNG HOAN Nhân đà hứng viết, ngày ấy tôi có sáng tác một truyện dài, lấy đề tài về nữ quyền, để chế nhạo một hạng phụ nữ ở tỉnh thành, những người học hành dở dang, nội trợ không biết, đức hạnh coi khinh, thấy báo cổ động nữ quyền, tuy không hiểu nữ quyền là gì. nhưng cứ vin vào nữ quyền để đòi tự do ăn chơi. Vì truyện hoàn toàn là tưởng tượng, bịa ra những chi tiết rất vô lý để đả kích táo bạo bọn phụ nữ rởm hợm, nên tôi phải đặt ra là chuyện chiêm bao, lấy tên là Phi gió. Các cô gái Hà Nội thấy các báo nói đến nữ quyền, lấy làm thích lắm. Nhưng không cô nòo hiểu nữ giới có những quyền gì. Các cô thấy chu tà chồng cứ bắt phải ở trong nhà làm bếp, nuôi con, cứ dạy làm dâu thảo mẹ hiển, thì cho là hủ lậu, không hựp thời. Nhưng 0ì không biết nữ lưu tiến bộ thì được những quyền lợi to lớn thế nào, các cô bèn lập đồn, khấn Trời xuỡng dụy cho các cô biết, uò giúp cho các cô hưởng nữ quyên. Trời hen sẽ xuống diễn thuyết tại bãi Quần ngựa. Hôm Trời đăng đàn, có bàng chục bạn người đến nghe, phần lớn là thiếu phụ 0à thiếu nữ. Đến giờ hẹn. một chiếc máy bay từ trên cao xuống đất. Từng ấy can mắt đổ xô lại chiêm ngưỡng thiên nhan. Thì thấy Trời, di cũng ngọc nhiên. Người ta cứ tưởng Ngọc Hoàng phai là mọt âng già, râu tóc bạc phơ, mũ do cân đai đường bè. Ai ngờ chỉ là một người trẻ tuổi, đầu chải bóng, mặc do gâm xanh, đi giây Huế đủ, mắt la mày lét, trông như thăng xỏ Ìá. Trời nói rằng rất thương phụ nữ Việt Nam, nước uăn ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 93 mình rồi mà còn bị nam giới áp chế. Cho nên Trời phỏi giúp. Muốn cho phụ nữ giỏi, mau chóng tới trình độ cao, Trời ban thuốc để uống. Nhưng thuốc trời phải thang băng gió. Trời dặn phải chờ khi gió Tôy thối, gió ấy phải hìu híu, giú ấy phải oí bức, thì uống mới công hiệu. Vì l ấy, thuốc ấy được Trời đặt tên ngay là thuốc Phải gió. Danh từ "phái gió” từ đó có nghĩa rốt cao qu. TỪ ngày uống thuốc Phối gió, thì các bà các cô rất sung sướng. Không ai can ngăn nổi. Các bà các cô tha hồ tự do, làm nhiêu điều nhố nhăng, bệch cờm, rởm hợm, đi đên chỗ thương luân bại lý. Rồi định gây chiến tranh uới nam giới. Quá lắm, không chịu được, các cụ già mới lập đàn, bhấn Trời, xin cứu uãn đợo đức của nước Việt Nam. Lần này, Trời lại xuống. Thì ai cũng lấy làm lạ. Vì Trời không phỏi cái anh chàng mắt la mày lét như thăng xỏ ld trước bia, mà đúng là một ông già râu tóc bạc phơ, mũ úo cân dai đường bệ. Trời rất ngạc nhiên, nói rằng chư bao giờ cho phụ nữ Việt Nam uống thuốc Phối gió. Trời phái một thị oệ trở vê thiên đình, điều tra xem lần trước, ơi đã dám mạo danh Trời mà làm bậy. Một lới, thị uệ xuống, tâu răng cái thằng đã nói dối phụ nữ Việt Nam đó, chính là thằng Cuội. Trời hứa sẽ bắt tội kẻ lừa bịp, uà lập tức, cứu cho phụ nữ khỏi bệnh Phải gió. Cách cứu ấy như thế này: Nguyên là uống thuốc Phải gió oào bụng, nên bụng các bà các cô to ra, thì phổi làm cho xì hết dị. Cho nên di có bụng trương phênh, phải nằm xấp xuống để ông chồng 94 NGUYÊN CÔNG HOAN hoặc ông bố phết thật mạnh cho ba roi tào đít. Song, tì cải hơi Phải gió nó thỏi hoặng, cho nên Nhà nước phải làm cái trại ở gia đông ruộng, xa nơi làng mạc, để người nô tội khỏi phải lây nạn. Cách chữa rất hiệu nghiệm, cứu được hầu hết các bà các cô bị thẳng Cuúi lừa. Nhưng tựu trung có một số, hoặc ÿ quyên cao chức trọng, hoặc y tiên lắm bạc nhiều, muốn gHữ sĩ điện, ra dáng ta không phải gió, thì không đì chữa, ta có mang là tới chồng ta, ta ouẫn là gái chính chuyên. Cho nên những người này hỀ sau đẻ ra con, con đẻ ra cháu, nối được nghiệp của cha ông, được quyền cao chức trọng, có tiên lắm bạc nhiều, song họ chính là giống nòi thằng Cuội, đời đời lây ăn gian nói dối làm phương châm cở bản. Ẩ:uyện này, bây giở tốt tóm tắt gọn lại có ngần ấy câu, nhưng thực ra thì nó rất dài, vi vẫn mang những bệnh ấu trĩ như trong truyện Quyết chí phiêu lưu, tức là rườm rà, thuyết triết lý, giảng đạo đức, tóm lại, cái bệnh tham lam nhềi nhét để khoe khoang vău chương và tư tưởng của người mới tập cầm bút. Người mới cầm bút chưa bao giờ nghĩ rằng mình còn viết về lâu về dài, còn nhiều dịp để bày tó ý kiến mình bằng những cách khác, chứ khóng phải chỉ có một lần này, mà phải vội vàng rậm lời. Tôi đương viết truyện Phái gió đến đoạn cuối, thì tôi ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 95 \ ` ” Lâm ^“ ^“ kẻ _ ..” « . “2 ^ tạm ngừng. Vì tôi phải xếp tất cả việc viết văn lại, để đốc toàn tâm trí vào việc học, thi vào trương Nam Sư phạm. Tháng ấy là tháng 7 năm 1922. Một hôm, đọc háo hàng ngày, tôi thấy đăng thể lệ thi vào trường Nam Sư phạm. Tuổi trong khai sinh của tôi, tôi tính còn vừa. Tôi sực nghĩ đến tương lai. Lần này là lần đầu tiên, tôi nghĩ đến tương lat. Là vì gìa đình mới hỏi vợ cho tôi. Tôi ra Hà Nội, mượn sách để òn lại, nhất là những môn mà năm ở lớp Cao đắng, tôi không học chữ gì, đến nỗi vào vấn đáp Tiểu học Pháp Việt, phải nhờ bạn thi hộ. Tôi tập làm tính rất nhiều. Nhờ trí nhớ tết và dai. cho nên tuy tôi bỏ học ba năm, không hề sờ ngó đến mệt cuốn sách chữ Pháp, nhưng tôi không quên. Vì vậy, kỳ thi viết, gầm có chính tả và luận Pháp văn, tôi đều làm tốt. Tôi được vào vấn đáp. Vào vấn đáp, bài nào tôi cũng trả lời rất trơn tru. Nhưng đến món toán, thì tôi mít tịt. Tôi trông thấy rõ ràng người giám khảo Pháp phê con sế đê- rô thật tròn và có gạch dưới thật dài. Thế là tôi tuyệt vọng. Tôi buồn quá, sửa soạn về quê. Nhưng một người bạn giữ tói ở lại chơi. Và đến hôm nhà trường tuyên bố kết qua kỳ thị, hai chúng tôi cùng rủ nhau đì nghe. Thì ngạc nhiên cho tôi và sung sướng cho tôi hết sứe, là tỏi trúng tuyến. Trong gần bón trăm thí sinh, nhà trường lây 35 người, tói đỗ thứ 34. Tôi khòng thể hiểu tại sao lại có việc lạ lùng này. Về sau, khi đi dạy học, và đi chấm các kỳ thì, tôi mới rõ là bao g1ở người ta cũng sẵn lòng nhân nhượng với thí 96 NGUYÊN CÔNG HOAN sinh đã được nhiều điểm tốt, nếu chẳng may có một môn bị điểm xấu, thì cố cứu khỏi hỏng oan. Tức là điểm dê- rê của tôi được chữa là điểm 1/2, để không phải kể là điểm bị loại về nguyên tắc. Vì đã bỏ học mấy năm. quen lối sống tự do, nên bây giờ trở lại nhà trường, tôi cần tr khép theo ký luật. Tôi xin vào ăn ở trong trường, và định bụng không lưỡi biếng, liều lĩnh như trước nữa. Năm thứ nhất, tuy tôi rất háăm hở học, nhưng những lúc xong công việc nhà trường, tối lên buồng ngủ, vì không tắt đèn, tôi vẫn tiếp tục viết được truyện Phải gió. Song, không may cho tôi, một số bạn biết tôi viết truyện thì đòi xem. Các anh xúm lại đọc, rúc rích cười. Người giám thị xộc tới, tịch thu tác phẩm của tôi, đem mách hiệu trưởng. Hiệu trưởng Pujarnisele vốn là một nhà thơ, nên thông cảm ngay với tôi là một "nhà tiểu thuyết". VY không phạt, chỉ khuyên tôi đừng viết văn ở trong trường. Tác phẩm của tôi bị giữ lại. Thế là mất tích. Tôi vừa tíc, vừa tiếc công. Song cũng thấy lời hiệu trưởng nói là đúng. Từ đó, tôi chuyên tâm vào việc học. Năm 1922, trong thời gian tôi bắt đầu học trường Nam Sư phạm, thì nhà thơ Tản Đà về Hà Nội mở Tân Đà thư điểm, chủ yếu là bán những sách của ông sáng tác hoặc địch thuật. Tan Đà thư điếm khuếch trương thành Tân Đà tu thư cục. tức là nhà xuất bản. Trong buổi đầu mở cửa hàng, có nhiều việc khó khăn, ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 97 tôi giúp Tân Đà thư điếm rất đắc lực. Rồi từ đó cho đến những năm sau, không chủ nhật nào tôi không vào Hà Đông chơi với Tản Đà. Gần gui với nhà thơ bậc đàn anh, tôi học tập được rất nhiều về văn học. Thường thì ông nói cho tôi hiểu về tình thần Hán học. Và nếu có thơ ca mới làm, hoặc làm chưa xong, ông đọc cho tôi nghe ngay, và giảng cho tôi hiểu thấu về cách làm và ý nghĩa. Những lúc đêm khuya, khi uống rượu xong, hai người cùng đi nằm, ông hay nói chuyện tâm sự. Đối với văn thơ Tân Đà, tôi rất thích. Nhiều bài ông đọc xong, và giảng xong, tôi thuộc ngay, và thuộc mãi. Đối với tôi, ông cho là một người có tương lai, vì biết nghe văn thơ, tình và nhanh. Cho nên ông không ngại ngần mà theo ý tôi, đối chữ tuôn ra chữ khô trong câu Suối khô dòng lệ chờ mong tháng ngày của bài Thê non nước. Nhưng do lồng thích văn thơ Tản Đà mà tôi tự rút ra một bài học kinh nghiệm cho tôi. Là không bao giờ tôi nên làm thơ, và không bao giờ tôi nên viết lối văn du dương như thơ, kiểu Tản Đà. Tần Đà, đúng như lời một người đã nói, trong việc xây dựng quốc văn đương phôi thai, ví như trong việc làm cái nhà mới, giữa lúc mọi người khác gánh vôi cát, đổ nền, đắp móng, thì Tản Đà ngồi một mình một nơi, chăm chú tỷ mỉ chạm trổ con rồng con phượng cho cái lèo, cái đố. Tôi thấy Tân Đà đã làm như vậy, là vì ông là một. người thợ chạm trổ có hoa tay. Tân Đà là một nhà thơ bậc thầy về kỹ 98 NGUYÊN CÔNG HOAN thuật. Cho nên, không có tài đặc biệt như Tản Đà, thì chớ có đại mà đâm đầu vào làm thơ. Một số sách thơ của người khác xuất bản sau cuốn Khởi tỉnh con thứ nhất, như Ngọn đèn khuya của Nguyễn Mạnh Bống, Duyên ăn của Trình Đình Rư, Ngòi búf tình của Bùi Tứ, Tấm lòng son của Nguyễn Huệ Kiểu, cũng In tên chéo ở bìa, cũng dày 64 trang, cũng bán hai hào rưỡơi, cũng thơ bát cú, tứ tuyệt, lục bát, cũng phong dao, hát xẩm, hát ã đào, hát điên, cũng hài đàm, v.v... nhưng giá trị văn chương thầy trò khác nhau một trởi một vi†c. Thơ phải chuốt lời để ngậm ý. Đọc một bài thơ hay, người hiểu thơ thấy như chữ có hồn. Nếu một bài cân bao nhiêu ý mà phải phơi bày ca ra ngần ấy lời, thì chưa gọi được là thơ. Nó chỉ có cái xác tênh hênh bằng văn chương vụng về. Làm thơ khó. Việc làm thơ phải dành cho những người có tài. Người làm thơ có tài như Tân Đà thật rất hiếm. Trái lại, nói chuyện, viết truyện bằng văn xuôi là việc nhiều người đã làm được. Tôi từng thấy biết bao nhiêu người kể những chuyện rất hay cho tôi nghe. Những người ấy chỉ là những người tầm thường thôi. Tôi tầm thường, tôi cũng kể được chuyện như họ. Tôi củng viết được truyện bằng văn xuôi. Vì quan niệm thô sơ, ngây thơ về viết. tiểu thuyết như vậy, cho nên tôi mới là con ếch ngồi đáy giếng, coi trời bằng vung, mà dám liều lĩnh cầm bút viết tiểu thuyết. Giá sử ngày ấy, có người dạy tôi những lý luận về tiểu thuyết, nào tư tưởng tính, nào nghệ thuật tính. và trăm thứ bà dần tính. thì chắc chấn là hôm nay, tôi không có mặt ở đây. ĐỜI VIẾT VĂN CÚA TÔI 99 Cho nên không lấy gì làm lạ, là từ Quyết chí phiêu lưu cho đến Phởi gió, tôi đã viết bằng thứ văn chương chịu ảnh hưởng của Tân Đà rất nhiều. Nhưng đến những truyện ngắn của tôi viết về sau, tôi chú ý nhất là làm sao cho câu văn giản dị, sáng sủa, dễ hiểu cho lỗ tai bình thường của người Việt Nam. Nghĩa là làm thế nào đặt câu văn viết như lời nói chuyện, và phải cố làm thế, dù đó là một khó khăn cho người cầm bút mang cố tật ăn nói bằng văn chương. Đến năm học thứ hai, tôi xin ra ở ngoài. Tôi không muốn nhà trường đuổi oan vì mấy giám thị nịnh hót, báo cáo là tôi ngông, bướng. Thực ra, tôi có nghịch ngợm, ranh mãnh, và ngông bướng với một vài giáo sư Việt Nam, và cả với giáo sư Pháp. Bất cứ một địp nào tốt, là tôi cũng trêu chọc họ. Không bao giờ tôi phục một giáo sư người Pháp dạy nổi Sử ký và Địa lý Việt Nam. Cũng như không bao giờ tôi tin một giáo sư Việt Nam về văn khoa dạy nối khoa văn học Việt Nam. Bởi vì ở trường Cao đẳng Sư phạm văn khoa, họ chỉ được học văn học nước Pháp và chỉ chuyên về môn ấy để thi cho đỗ. Vì vậy, cũng như ở ban Tiểu học, ở trường Nam Sư phạm, tôi cũng không làm luận quốc văn, mà toàn nhờ bạn làm hộ, hoặc viết. quấy quá một vài dòng tắc trách, gọi là có bài để khỏi phải phạt. Có một lần, giáo sư giảng xong bài Hy oọng của Nguyễn Bá Học, bèn ra đầu bài luận quốc văn "Ở đời, anh có hy 0uọng gt”. Tất cả lỏp, anh em làm những bài rất đài. Duy có tôi là chỉ viết có mỗi một câu ngắn ngủn: "Ở đời, tôi không có hy oọng gì cả". Rồi đem nộp. 100 NGUYÊN CÔNG HOAN Lười học và lười đọc sách là thiên tính của tôi, cho nẽn dù lúc mới đầu, tôi quyết tâm học hành nghiêm chỉnh, mà rồi sau, tôi cũng không giữ mãi được thiện ý ấy. Giờ nghỉ học, ra sân chơi, anh em ai cũng đem theo hoặc quyển sách. hoặc cuốn truyện bên mình. Nhưng tôi chỉ chuyện gẫu hoặc đánh đàn. Món âm nhạc tôi nhập môn từ ngày học thầy Ký rượu Phù Ninh, rồi sau ở Hà Nội, tôi tập đàn Quảng Đông, và ngày ở Hải Phòng, tôi học các thứ nhạc eụ Phúc Kiến của các bạn Hoa kiều quen tôi. Bởi vậy, Pháp văn tôi rất kém. Thường trong mười bài, thì chín bài giáo sư bắt, tôi làm lại. Đến năm thứ ba, tôi thấy tôi đuối sức, nên lại tự khép vào kỷ luật mà xin vào ăn ở trong trường, để học hành có giò giấc. Nhưng tôi học thụt lài hơn năm thứ hai. Đến nỗi tôi là người đứng đầu số phải thì lại, mớt được lên lớp năm thứ tư. Đến mãi giữa năm cuối cùng này, nhìn ra tương lai, tôi mới giật mình. và quyết tâm cố gắng. Sau nghỉ Tết, tôi vùi đầu vào học. Tôi tập làm tính và chăm làm luận. Nhờ trí nhớ dai, nên tôi tiến bộ. Kỷ thi lục cá nguyệt cuối cùng, tôi được xếp thứ tư ở trong lớp. Và trong mùa thi mãn khóa, tôi trúng tuyển cả ba bằng. Kỷ thị chuyên nghiệp sư phạm là kỳ thứ tư, và là kỳ thử thách cuối cùng, tôi được để thứ ha. Tôi mãn nguyện với kết quả. Tôi bẻ bút, xé sách, để mừng đời học sinh vất vã, lo lắng, được chấm dứt từ nay. Tôi đã tóm được tương lai, sẽ Ìà một công chức nhàn ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 101 hạ, làm cái nghề mà tên sang trọng gọi là "nhà giáo dục quốc dân". Nhưng thực tế, đối với ý đình của tôi, nó chi là cái nghề vô trách nhiệm, loè trẻ con để ấn lương tháng. Ñ:en kia, tôi đã nói sơ qua về báo thông tìn và tạp chí của ta trong thời quốc văn còn non trẻ. Từ năm 1916, các sách thở bắt đầu xuất bản. Sau Một tấm lòng của Đoàn Như Khuê, Nguyễn Khắc Hiếu lấy ngòi bút làm sinh kế. Các sách hồi bấy giờ chỉ Im có 1.000 cuốn, mà bản cũng không nhanh. Báo ra đời nhiều dần là miếng đất tốt cho việc gieo hạt văn chương. Sau năm tẩy chay, 1920, nhà doanh nghiệp Bùi Huy Tín xin mở Thực nghiệp dân báo, va hàng ngày, cổ động quốc dân bỏ hư văn, chuyên thực nghiệp để chấn hưng nghề công thương nước nhà. Rồi nhà buôn tàu thủy Bạch Thái Bưởi mở báo hàng ngày, lấy tên là Khơi hóa. Rãi hội Bắc bỳ công thương đồng nghiệp ái hữu xin mỏ tạp chí Hữu Thanh và định thành lập nhà xuất bản, lấy tên là Ích hữu thư xã. Nhưng Ích hữu thư xã không bao giồ được ra đời. Nguyên do là như sau: Bác hỳ công thương đồng nghiệp ái hữu hội là do một người khá hiếu danh sáng lập ra. Ông này tên là Nguyễn Huy Hợi, làm nghề thu tiền hàng cho hãng buôn Pháp, gọi ` 102 NGUYÊN CÔNG HOAN là nhà Gô- đa. Vì vậy. ông được Nguyễn Mạnh Bổng mách nước, là lập Hội Ái hữu những người làm công ở các hãng buôn tư. Hội được phép hoạt động. Ông Hợi được bầu làm hội trưởng. Đây là bước đầu ông tiến trên đường công danh. Bổng bèn mách thêm nước nữa, là Hội nên mở báo và mở nhà xuất bản, để hội trưởng làm chủ nhiệm thì uy danh ông càng lớn. Báo j#u Thanh được phép xuất ban, Bổng xui Hợi mời Tân Đà đương nằm ở quê Khê Thượng (Hà Tây) ra làm chủ bút. Tản Đà là em rể Nguyễn Mạnh Bổng. Bổng làm trợ bút cho báo, và thành lập tòa soạn, toàn là những bạn của hắn. Về việc làm chủ bút báo Hữu Thanh, thì Tân Đà eá kể chuyện với tôi là ông rất bất mãn, vì chưa bao gìờ ông được làm chủ ngọn bút của ông. Chính bọn Nguyễn Mạnh Bổng nắm toàn quyền ở tòa soạn. Bài viết ra để đăng báo, tòa soạn họp để bàn, thì bao giờ Nguyễn Huy Hợi cũng có mặt. Có mặt không để góp ý kiến, mà để thấy bài nào hay, cũng thò vào một câu: “Hay là ký tên tôi". Vì lẽ Ấy, sau sáu tháng viết báo Hữu Thanh, nhà thơ Tản Đà bỏ về quê. Rồi sau, Nguyễn Mạnh Bống xếp việc chủ bút cho bố đẻ, là Nguyễn Mạnh Hướng. làm quan, mới về hưu trí. Đối với Hội, hội trưởng chỉ đợi có mỗi việc, là nếu có bạn đồng nghiệp nào chết, thì đi đưa đám. để đọc đít-cua, tức là điếu văn. Mà đít- cua thì thuê Nguyễn Thống làm hộ. Trước khi mỏ Hữu Thanh và Ích hữu thư xã, Nguyễn Mạnh Bểổng đi đến các nhà quan tại chức để cổ động mua báo dài hạn, nhờ các bậc khoa bảng viết bài và lấy cổ phần mở nhà xuất bản. Nguyễn Mạnh Bổng vốn khôn, lém và ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 103 lắm mánh khoé. Hắn nói ngọt xớt. Nào là mỗi cổ phần vào Ích hữu thư xã có 25đ, thì đối vái các quan có là bao mà làm được việc ích. Thư xã sẽ dịch những sách Tân thư của Tàu, của Nhật, để mở mang dân trí. Sách sẽ ín tại nhà in nhà, vì Thư xã mua lại nhà in Đại Phong, ở phố Hàng Bồ, của một người Hoa kiều để lại. Vân vân. Bóng thu được rất nhiều cổ phần. Vì ai cũng nể Bổng là con quan, con bạn. con nhà lễ giáo, lại là nhà báo (trước Bồng đã viết Nam Phong và Thực nghiệp dân báo), nhất là vì họ được Bổng nói nghe rất bùi tai. Nhưng Bổng thu được tiền thì Bổng đút túi. Đút túi hết, đến nỗi Ích hữu thư xã chỉ có tên trên giấy, còn Bổng thì không dám ở Hà Nội, phải lánh xuống Hải Phòng, mở hiệu sách, lấy tên là Hương Hát thư điểm. Nhà xuất bản đầu tiên của nước Việt Nam không được ra ánh sáng mặt trời. Đến năm 1922, Tản Đà mở Tản Đà thư điểm, là hiệu bán sách, rỗi Tdn Đà tu thư cục, là nhà xuất bản. Nhà xuất bản này cộng tác với nhà In Nghiêm Hàm, để in sách. Nhưng một nhà văn nghèo không thể hợp tác Ìâu với một nhà tư sản, nên được vài năm, Tân Đà lìa nhà in Nghiêm Hàm, mở Án Nơm tạp chí. Nhà xuất bản thứ hai là nhà Tân Đán, chủ nhân là Vũ Đình Long. một nhà giáo, năm 1991 đã viết kịch Chén thuốc độc, đăng ở báo Hữu Thanh. Chén thuốc độc là kịch sắng tác đầu tiên. Trước hết, Vũ Đình Long mỏ hiệu sách, bán sách, dùng cho nhà trường. Rồi in những sách truyện móng độ vài chục trang dịch. Rồi mua nhà in, xuất bản sách học, ý là để nhà xuất bản Tán Dân khác với Tản Đà tu thư cục, chỉ ìn sách văn chương. Rồi nhà Tân Dân ra 104 NGUYÊN CÔNG HOAN Tiểu thuyết thứ bảy. tiến tới thành nhà xuất bản in những sách có tính chất văn học. Từ năm 1926, báo chí Hà Nội thay đổi cả từ hình thức đến nội dung. Hoàng Tích Chu, trước viết báo Nam. Phong, báo Khai hóa, rồi sang Pháp nghiên cứu nghề làm báo. Về nước. ông làm chủ bút tờ báo thông tin hàng ngày, tên là Hà thành ngọ báo, đổi ngắn là Ngọ báo. Trước kia Hà thành ngọ báo cũng có thể tài hổ lốn như mấy anh nó là Trung Bác tân tấn, Thực nghiệp dân báo, Khai hóa. Nhưng từ ngay Hoàng Tích Chu phụ trách tòa soạn, thì Ngọ báo hoàn toàn chỉ là báo thông tin. Không có bài nghị luận đại cà sa, kiểu tạp chí Cũng không có bài dạy các nghề, tranh việc của báo chuyên môn. Báo In cũng đẹp. Một người bạn của Hoàng Tích Chu là Đã Văn, đỗ kỹ sư về nghề in, cũng về nước cùng chuyến tàu với Chu. Đã Văn trông nom về cách in, biết chọn chữ. chọn chỗ, điều khiển việc lên khuôn tờ báo cho mỹ thuật. Các sách, báo từ đó 1n đẹp hơn trước. Văn học Việt Nam cũng tiến dần cả về hình thức lẫn nội dung. Sau những tập thơ, đã lác đác có những tập truyện sáng tác ra đời. Truyện 1n trên báo, truyện ra thành sách. Câu văn gọn dân. Chữ thêm nghĩa mới. Chữ mới cũng thêm. Những năm sau 1925, trong quầy hiệu sách, ta đã nhìn thấy một số tác phẩm khá dầy: Cuốn Quả dưa đỏ của Nguyễn Trọng Thuật, cuốn Sóng bồ Ba Bể của Phạm Bùi Cầm, cuốn Canh thu di hận của Dương Tự Nguyên, cuốn Kim Ánh lệ sử của Trọng Khiêm, cuốn Tố Tâm của Hoàng Ngọục Phách, cuốn Nho Phong và Người ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 105 quay tơ của Nguyễn Tường Tam. Cuốn Kiếp hồng nhan, 1n trước mấy cuốn kia vài năm, bằng giấy bạch huệ, khổ xinh xinh, cũng xen vào đó, góp một chổi non cho khu rừng văn học nay mai. Ï¡ ai dạy học từ năm 1926. Trước và sau năm này, trong nước và ngoài nước xảy ra rất nhiều việc lớn. Vốn ưa thích nhớ thời sự, tôi theo dõi những sự kiện lịch sử rất chăm chú. Việc Phạtn: Hồng Thái ném bom tên toàn quyền Méc- lanh ở Sa Điện, rồi trẫm mình xuống dòng nước Châu giang để tránh sa vào lưới của đế quốc. Việc Phan Chu Trinh sau án tà ö Côn Đảo, bị đưa đi an trí ở Pháp. rồi Hội nhân quyền bênh vực. nên được về Sài Gòn. Ö bên Pháp, ông đã đuổi tên vua Khải Định phai về nước ngay, vì tên ấy sang Mác- xây dự cuộc đấu xảo thuộc địa, đã trang sức và hành động làm nhục quốc thể (1999). Nay về Sài Gòn, ông còn diễn thuyết để thức tỉnh đồng bào. Việc Phan Bội Châu bị đế quốc lừa bắt ở Thượng Hải. Việc Hội đồng Để hình xử ông án chung thân, học sinh đài ân xá, nhà chí sĩ bị an trí ö Huế, được quốc dân sùng bái. Việc Phan Chu Trính mất, thanh niên và học sinh tự động để tang và làm lễ truy điệu, các cuộc bãi khóa xảy ra sau vụ này. Việc khởi nghĩa ở Ma- rốc, lãnh tụ áp- đen Krim bị đày ra đão Rê-uy-nl-ông với các vua Thành Thái và Duy Tân. Việc Lương Văn Can, một người sáng lận ra Đóng Kímh nghĩa thục, bì tà rỗi an trí ở 106 NGUYÊN CÔNG HOAN Cao Mân, nay về và mất tại Hà Nội, bị đế quốc xuyên tạc là vì bệnh thời khí, bắt gia đình phải tống táng ngay, để tránh một đám ma to như đắm ma Phan Chu Trình ở Sài Gòn. Rồi ở Hà Nội, việc Phạm Quỳnh bị ba sinh viên trường Cao đẳng Y khoa là Phùng, Tùy, Vỹ đánh cho rách áo và vỡ kính ở phố Hàng Gai. Việc cấm sách, khám nhà, bắt người liên tiếp xây ra. Những cuộc lạc quyên ba năm liền, 1924, 25, 26, cứu dân Bắc Ninh, Hưng Yên, Hải Dương bị lụt vì đê sông Nhị vã, đói khổ hơn những vụ lụt trước, hơn cả hai vụ võ đê sông Nhị ở Liên Mạc (Hà Đông) và Phú Chử (Thái Bình) mươi năm trước. Tất cả những việc ấy tạo nên một làn gió mới, gợi lòng yêu nước cho thanh niên, càng nhắc nhở cho tôi là phải làm một cái gì để khỏi tủi là con nhà gia giáo. Nghề dạy học hồi bấy giờ là một nghề bạc đãi. Giáo giới bị chèn ép. Quan trường, sau một thời gian bị quan thầy trừng trị thẳng tay, như ngồi tù (tri phủ Đình Quang Chiếu giết người, án sát Trần Văn Chinh bế trí một vụ án chính trị giả) và cách chức (tri huyện Bùi Phụ Kinh ăn của đút), họ được ngay bọn thực dân sửa sai lầm bằng cách nuông chiều, làm ngơ, còn tăng lương và tăng quyền, để dùng họ làm tay sai đắc lực, nên họ đã tàn ác lại còn tàn ác hơn nữa. Nhiều bạn đồng nghiệp của tôi chống nhau với họ, bị những kỷ luật bất, công. Cho nên, ở trong đoàn thể lép vế, tôi càng nuôi thêm tính hằn học sẵn có ở trong người. Riêng tôi, tôi lại được đọc những báo Việt Nam hồn, Le Paria (Người cùng khổ) từ bên Pháp gửi về, những sách Một bầu tâm sự, Tớ có mất quyền tự do từ Sài Gòn gửi ra, ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 107 những Lịch sử Găng- đi, Tôn Văn, Hoàng Hưng, Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh, Lê- nín, v.v... những sách của Nưm đồng thư xã ö Hà Nội, và của Cường học thư xã ä Sài Gòn, tôi đều chăm chú đọc. Không những tôi ưa đọc loại sách ấy, tôi còn tiêu thụ những sách chính trị bị cấm nữa. Vì vậy, năm 1928, được Nguyễn Thái Học, là bạn cùng trường cũ, rủ tôi, tôi gia nhập Việt Nam quốc dân đảng một cách dễ dàng, không đắn đo lâu la. Nghề day học, tôi chỉ coi như một sinh kế, nhưng tôi yêu nó, vì nó là một cách kiếm ăn ít tính chất nô lệ nhất. Làm chủ một lớp học, thính thoảng tòi nhân những bài giảng mà trau đổi vào ốc trẻ thơ lòng yêu nước, và dạy đến những đoạn sử vong quốc, tôi làm cho học trò hiểu rõ sự thật của lịch sử, để gợi lòng oán hận của thiếu niên. Nghề dạy học lại cho tôi tiếp tục sống với nếp cũ. hỏi thiếu thời, là gần gũi phụ huynh học sinh, để hiểu biết thêm về việc đời muôn hình, muôn vẻ. Tôi hiểu thêm nông thôn, với những nỗi cơ cực của người nông dân vì đế quốc, phong kiến và tôn giáo làm cho u mê, tối tăm, nghèo khổ. Phụ huynh học sinh gồm đủ các hạng người: Người cùng giai cấp với tôi, như những công chức nhỏ; người trong gia) cấp bóc lột, như quan nha, chủ đồn điền, hàn, nghị, tổng lý; người trong giai cấp bị bóc lột, như tá điền, phu xe. Tất cả những người ấy, tôi đều giao thiệp hoặc thân hoặc sơ. Nhưng với lập trường, quan điểm thành nếp trong con người của tôi, tôi đều hiểu họ. Nghề dạy học là một nghề hiển lành, không làm hại ai, nên người dạy học là người được người đời không nghì ky, và sắn sàng bộc lộ tất cả 108 NGUYÊN CÔNG HOAN những uẩn khúc của đáy lòng. Thế là hai mươi năm trong giáo giới, tôi lại được học thêm ở cuốn sách thiên nhiên những điều rất hay trong những trang rộng lớn và vô tận. Tôi được biết thêm nhiều nhân vật, từ cách ăn mặc, cử chỉ, đến cách sinh hoạt thường hoặc bất thường, cho đến cách nghĩ ngợi, làm việc và ăn nói. Vì tôi vừa dạy học, vừa viết văn, nên tói bị bọn thống trị vừa ghét, vừa sợ. Trung bình, tôi chỉ được ở một nơi đến hai năm, là phải đối đi nơi khác. Tuy lúc bấy giờ, tôi coi việc thuyên chuyến như một việc ức hiếp, nhưng bây giờ, thi tôi thấy là một việc tốt cho người viết văn, cần phải đi rộng vào thực tế để hiểu rõ nhiều cảnh. nhiều người. Thật thế, nếu tôi không bị đối luôn luôn, ở tỉnh thành (Hải Dương), về nóng thôn (Nam Sách), ở miền đồng bằng (Kinh Môn). lên miền rừng núi (Lào Cai), ở nơi tập trung thợ thuyền (Nam Định), ra một hòn đảo thanh vắng (Trà Cổ), thì đời một công chức tầm thường, làm gì có đủ tiền để đi du lịch khắp nơi như vậy, và làm sao có được đủ thì giờ hàng năm để hiểu biết thực tế nơi mình ở. Suốt trang hai mươi nám làm nghề dạy học, luôn luôn tôi bị đế quốc rầy rà. Giáo học đã là một hạng công chức kém được tin cậy, ấy thế mà tôi vừa làm giáo học, vừa viết tiểu thuyết tả thực cái xã hội chúng thống trị. Gia dĩ tôi là rat người làng làm cách mạng, gia đình tôi lại có nhiều người bị bắt bớ tù đày, cho nên chúng chỉ tìm địp đem nốt tôi đi nữa cho đỏ gai mắt. Nhưng do nhiều sự tình cờ may mắn, hoặc nhiều lần đối phó kịp thời, tôi vẫn cứ nguyên vị giáo học cho đến năm 1945. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÒI 109 Sau việc chúng định bắt tôi hồi Việt Nam quốc dân đảng bị võ lở, sau việc chúng cấm cuốn Bước đường cùng, sau việc chúng ra mật lệnh cho Sở Kiểm duyệt cấm các tác phẩm của tôi để treo giò tôi, thì từ Đại chiến thứ hai bùng nổ, chúng trừng trị tôi ra mặt. Luôn luôn, chúng khám nhà. Và một lần, chúng truy tế tôi trước pháp luật. Thằng công sứ Thái Bình là Phếc- lăng dặn viên chánh án Việt Nam khép tôi ba năm tù, Nhưng không may cho chúng. là chủng đã đặt ra luật lệ để cứu tôi: Dân "nhượng địa" thì được tòa án Tây xét xứ. Bởi vậy, tôi đã hưởng việc nói đối của tồi hai mươi nãm về trước mà được chúng chứng thực, là việc tôi khai sinh tại "nhượng địa Hà Nội". Tòa Nam án không có thẩm quyền đối với tỏi. Nhưng năm 1945, tôi cũng bị hiến binh Nhật bất. Thì ra anh phát- xít xâm chiếm Đông Dương. trước khi thua trận phải cút về nước, đã không quên mà không cung cấp cho tôi một số thực tế mới lạ, khá quý báu. Tôi được thấy lấi khám nhà, bắt người, cách đối xử. tra tấn tù nhân của anh Làn ngớ ngẩn, nó khác với anh Lõ thông thạo như thế nào. Cảnh giam người ở tỉnh lẻ, ở nbà đầu Sen (Shel])”, đ xà- lim, ở trại trong Sở Mật thám (Hà Nội), những câu chuyện của bạn tù, nhất là tù kinh tế cỡ lớn (mở két, tống tiền) đã vào ra nơi này đến ngót hai mươi lần, những câu chuyện về đời họ, về ý nghĩ, tình cảm của họ, về mánh khoé làm ăn của bọ, và ca cách vượt ngục, đã làm giàu thêm cho kho tài liệu chứa trong đầu tôi. ' Hãng buôn dầu hoả của †ư bản Anh. Nay là tru sở của Ủy ban Khoa học và Kỹ thuật ở phố Trần Hưng Đạo. 110 NGUYÊN CÔNG HOAN Tóm lại, cuộc đời của tôi, sống dưới chế độ phong kiến và đế quốc, với những ảnh hưởng giáo dục của gia đình, của nhà trường, của xã hội; với những điều mắt thấy tai nghe của tôi trong quá trình làm công chức của thực đân; với những phen may mắn, Ìo âu; đã tạo cho tôi thành một con người bí quan với thời cục, hồn học đối uới chế độ, hoài nghì đối uới nhân tâm, sình ra cho tôi cái tính nghịch ngợm, ranh mãnh, khinh thế ngạo 0ật, làm cho tôi có thói quen hay đùa bổn, hay chế nhạo, chua chát. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TỎI 111 1 HOGT ĐỘNG 3» viết văn của tôi, cho đến nay, có ba thời kỳ hoạt động: Thời kỳ thứ nhất, từ ngày mới bắt đầu viết, vào khoảng năm 1920 cho đến năm 1923, là năm mà cuốn Kiến hồng nhan ra đời và cuốn Phấi gió bị tịch thu. Thời kỳ thứ hai, từ năm 1928 đến năm 1942, là những năm tôi sáng tác nhiều nhất. Tôi không nhớ đã viết bao nhiêu tác phẩm. Song, có thể ước lượng là độ hơn hai trăm truyện ngắn, và gần hai chục truyện đài, đăng ở các báo, và đến nay chưa xuất bản hết. Số sách đã ra đời, cho đến trước Cách mạng tháng Tám, tôi cũng không nhớ. Nó chừng độ hơn ba mươi cuốn. Thời kỳ thứ ba, từ năm 1954, Hòa bình lập lại, cho đến nay. Trong kháng chiến, tôi đầu quân, chuyên làm công tác văn hóa trong Cục chính trị, bộ Tổng tư lệnh quân đội nhân dân Việt Nam. Tám năm ấy, tôi chỉ viết có vài truyện. Đến đây, tôi xin nói thêm chút ít về số lượng tác phẩm tôi đã viết. Ngày trước, năm nào tôi cũng mua một quyển lịch con, hạng lịch bổ túi. Ngày nào tôi viết truyện ngắn 112 NGUYÊN CÔNG HOAN nào, tôi đều ghi vào trong lịch. Sách in ra. từ Kiếp hồng nhan trỏ về sau, ngoài cuốn để cho gìa đình đọc, tôi phải cất một cuốn vào một chỗ riêng. Tập truyện ngắn thì tôi ký tên, truyện dài thì tôi ghi thêm ngày bất đầu viết và ngày viết xong. Cuốn nào tôi cũng bọc bằng giấy bóng kinh, trông rất đẹp. Sở di tôi cẩn thận thế, là vì tôi không có tủ để đựng sách. Sách của tôi in ra, báo có bài của tôi viết, và sách báo của bạn hữu cho, cbỉ nằm ở nhà độ một tuần đã biến đi đầu mất, không biết là ai mượn. Nhưng ở trong chỗ riêng, thấy chẳng sách của mình In mỗi năm một cao dần, tôi mừng thầm. Song, chẳng bao giờ tôi đếm để nhớ nó là bao nhiêu, Đến ngày chiến tranh bùng nổ, tôi tưởng hai bên đánh nhau vài ngày. rồi điểu đình thì cũng yên, nên chắng buền chạy cái món lịch bỏ túi và sách đã in cho thêm phiền. Thế rồi, một hôm đi công tác, tôi vào một nhà bán sách dựng bên cạnh đường thấy có bày cả tác phẩm của tôi. Mỡ một cuốn ra xem, tôi thấy đúng là cuốn tôi đã giữ một cách thận trọng. Tôi yên trí sách của tôi thế là mất cắp hết. Mà đúng như vậy. Và cũng đáng đời thôi. Tài bất đến ai được? Tôi chỉ còn cách an úi. là sách trong tú riêng của mình mất, nhưng sách trong Thư viện Trung ương công, chắc thế nào cũng còn. Kháng chiến thắng lợi, tỏi về Hà Nội, muốn đọc lại cuốn nào, tôi sẽ vào Thư viện để mượn. Tôi còn nhớ một lần gặp Khải Hưng, là nhà văn trong Tự lực Văn đoàn, có sách in nhiều nhất nhóm ấy. Ảnh ta cho biết rằng anh ta đã ra bao nhiêu cuốn đấy, tôi không nhớ. nhưng còn kém tôi ba cuốn. Tỏi không nói ra, nhưng ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 113 hãnh diện ngầm, là Khái Hưng đăng báo truyện nào xong, thì in liền ra thành sách. Còn tôi, tôi còn một ít truyện dài, và vô số truyện ngắn chưa cho ra đời. Thế là tôi còn hơn anh ta không phải chỉ ba cuốn. Về số lượng sách, nếu tôi có thua, thì chỉ thua Lê Văn Trương thôi. Nhưng mà những tác phẩm đề tên tác giả là Lê Văn Trương, không thể biết cuốn nào là chính hiệu, cuốn nào là giả hiệu. Lãâ Văn Trương. khi mà tên tuổi đã được độc giả biết, thì anh ta có bao một số đàn em để họ viết truyện hộ. Những truyện ấy đều ký tên ông anh, để dễ bán cho nhà xuất bản. Như váy, không rõ cuốn nào Lê Văn Trương viết, cuốn nào đàn em viết. Và Lê Văn Trương không phải nhà văn nữa, mà biến thành anh chủ thầu tiểu thuyết. Hải ấy, chúng tôi vẫn gọi nhạo là Hãng văn Lê Văn Trương. Ngày Hòa bình lập lại, tôi về Hà Nội. Nhà xuất bản Văn Nghệ, sau khi in lại của tôi cuốn Bước đường cùng. có bảo tôi chọn lọc những truyện ngắn viết hồi trước Cách mạng để tái bản. Tôi cho việc này khó khăn lắm. Cuôn Bước đường cùng sỏ đi 1n lại được, là vì trong kháng chiến, có một nhà xuất bản trong Hà Nội đã tự tiện in bảy cuôn truyện dài của tôi, trong số đó, có cuốn ấy. Bước đường càng đã bị cấm, chính tôi không còn giữ được bản nào, vì ngày ấy tôi luôn luôn bị mật thám khám nhà và tịch thu sách. Cuốn Bước đường cùng, tôi chỉ còn giữ bản thảo đóng bìa, để tên khác là Người yêu củø tôi. Nhưng bản thảo này, tôi đem theo đi kháng chiến, vì sợ mất, nên vợ tôi xếp vào cái chum, cùng với một số tài liệu của Nha Công an gửi, rồi đem chôn xuống đất, trong nhà ở tản cư. 114 NGUYÊN CÔNG HOAN Ngờ đâu, tất cả bị mối xông nát hết. Cho nên. tôi chẳng trách gì người chủ nhà xuất bản ở Hà Nội đã in sách của tôi mà không được phép của tôi. Cuốn Bước đường cùng bị thực dân cấm đã lâu, thế mà người ấy dám giữ và giữ được lâu để nay đem in lại, thì âu anh ta cũng là người có điểm đáng quý đối với văn học. Không có cuốn tái bản này, thì tôi tìm được cũng chật vật. Tôi đã vào Thư viện Trung ương để xem sách báo cũ, chủ yếu là những báo in tác phẩm của tôi nhiều nhất, như Tiểu thuyết thứ bảy. và Phổ thông bán nguyệt san. Nhưng tôi thấy các giá sách văn học hầu như gần rỗng tuếch. Trong kháng chiến, Thư viện bị mất cắp gần hết. Muốn có truyện cũ, tôi phải viết vài dòng đăng lên báo. để ai còn giữ cuốn nào thì cho tôi mượn. Vài hôm sau, có người đem đến cho tôi một tập truyện ngắn. Tôi mừng quá. Tôi nhìn trên bìa cuốn sách, thấy đóng dấu của Thư viện Trung trong. Vì mừng, nên tôi không dám cười, chỉ cảm ơn anh bạn có bụng tất. Năm 1968, Viện Văn học có phân công một cán bậ chuyên nghiên cứu về tôi, là chị Lê Thị Đức Hạnh. Chị này có đến thăm tôi nhiều lần. Và nhiều lần chị đã làm tôi hết sức ngạc nhiên. Vì chị đã vào Thư viện Trung ương để tìm đọc những tác phẩm của tôi. Năm này. Thư viện đã mua lại được khá nhiều sách báo cũ. Chị Đức Hạnh nói rằng tôi đã xuất bản đến 30 cuốn truyện dài, chứ không phải 20 cuốn, nhưự mật bài báo đã viết về tôi. Con số 20 này, cố phải người viết bài ấy tìm ra đâu. Chính là anh ta đã đến hai tôi, và được tôi cho con số ấy. Thì ra tôi đã nhớ sai. Chị Đức Hạnh còn kể tỉ mỉ cho tối từng truyện ngắn, truyện ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 115 đài mà chị cho là hay. Những truyện Ấy, ví như truyện Ông chủ, mà rỗi chị viết một bài đăng trong Tợp chí Văn học số 2, năm 1969, tôi chỉ còn nhớ cái đại ý, còn nội dung chì tiết nó thế nào, tôi quên hết. Cho nên, khi nghe chị Đức Hạnh kể lại cốt truyện, tôi chăm chú nghe chẳng khác gì được nghe một truyện tôi chưa biết bao giờ. Chị còn hồi tôi sao có một vài truyện ngắn tòi không In vào trong hai tập Truyện ngăn chọn lọc. Chị nói mấy tên, ví dụ Công dụng của cái miệng, Người thứ ba, tôi cứ ngồ va. Thì ra những truyện ấy, thuộc loại truyện những người lép vế ở nông thôn bị bọn hương lý chức địch bắt nạt để xoay tiền. Đến tên truyện tôi còn không nhớ, nói chị đến nội dụng. Cho nên được nghe chị kế lại mấy truyện hay mà tôi quên tịt mắt, tôi rất cám ơn chị bạn trẻ. Thật nực cười cho tôi, đúng là anh đẻ lắm đến nỗi quên cả tên lẫn mặt con. Vậy chắc chắn rằng con số truyện ngắn và truyện dài tôi đã viết trong 15 năm mà tôi ghi ở trang trên kia, chưa hắn là thật. Thôi thì tôi cũng nhờ anh chị em tìm hiểu về tôi nghiên cứu cho đúng. Còn tôi, tuổi đã già, còn sức thì phải viết rốn đi, tôi chẳng nên dùng thì giờ để nghiền cứu về tôi Việc ấy có ích gì cho tôi? 4:: điều cần thiết mà tôi phái nói, là ngay câ trong thời kỳ thứ hai. tôi hoạt động về văn học nhiều nhất, chưa bao giờ tôi có ý định viết văn để được gọi là nhà ăn. Chưa bao giơ tôi dám tự nhận là nhờ ăn. 116 NGUYÊN CÔNG HOAN Theo tôi nghĩ, một người, nếu chuyên về việc viết. văn. thì hãy chỉ nên coi mình là người uiết băn. Còn nhụ có là nhà văn hay không, là do độc giả công nhận. Và phải qua một thời gian nào đó, để người ấy được trải nhiều sự thử thách về chuyên môn và sự sàng lọc về chính trị. Làng văn, từ xưa đến giờ, quả là cái chợ. Ái cùng có thể tự đo vào và tự đo ra. Không ai có quyển cấm ai viết truyện, làm thơ, và eố nhiên. cũng không ai có quyển cấm ai không viết truyện, không làm tha nữa, nếu người ấy không lấy làm ngạc nhiên lắm về lòng tri ngộ của độc giả đối với tác phẩm của mình. Tôi đã thấy rất nhiều người viết truyện và làm thơ - việc cao hứng này phổ biến nhất trong tuổi thanh niên có nhiều thứ sinh lực - đã In trên báo hoác trong sách. Nhưng qua một thời gian, tự nhiên tên những tác giả ấy biến mất, cho đến hôm nay, tôi chưa thấy tái hiện. Những người ây, một. số đã lầm mình là cá tài to về văn chương, nhưng qua thử thách, mới thấy mình vô duyên, cho nên cần kíp kíp rút lui để chọn nghề khác cho hợp với khả năng của mình hơn. Một số - trong Đại chiến thứ hai, trong thời kỷ Pháp Nhật thuộc, và nhất là trong kháng chiến chống Pháp - đương viết đều đều, thì thấy việc đầu cơ, tích trữ, buôn lậu, chợ đen, hoặc làm bối bút. mật thám, phát tài hơn là bản quyền tác giả, đã không tiếc gì cái nghề suốt. đời phải nận óc mà chẳng đủ ăn này. Vậy nếu ta đã vội vàng gọi những người cầm bút nửa đời nửa đoạn ấy là nhờ căn, thì bây giờ, họ bỏ nghề rồi. ta gọi họ là nhà gì? ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 117 Từ trước tới giờ, tôi chưa bao giờ sống bằng nghề viết văn. Nguồn sống chính của tôi là lương tháng của nghề dạy học, chứ không phải nhuận bút của sáng tác. Tôi chưa chuyên nghiệp hóa, thì dù ai muốn gọi tôi là gì thì gọi, tự tôi vẫn chỉ thấy tôi là người 0uiế? uăn mà thôi. Gọi là nhà, nó to quá. Vỗ ngực tự nhận là nhà uăn, nó kệch cøm, hợm hĩnh làm sao! Đấy là tôi quan niệm hai tiếng nhờ oăn theo ý nghĩa cao quý của nó. Nhưng hai tiếng nhà văn không chỉ có ý nghĩa cao quý mà thôi đầu. Trong xã hội trước Cách mạng, nó còn có ý nghĩa trái lại với cao quý nữa. Như tôi đã trình bầy ở phần I, những người ra làm báo toàn là những người biết viết văn, và trong khi làm báo, người ấy vẫn làm văn. Cho nên người ta vẫn gọi lấn lộn nhà báo với nhà văn, làm văn với làm báo. Và đến cá công nhân nhà in một tờ báo nào đó, cũng được gọi rút ngắn một cách lầm lẫn là làm báo. Trước Cách mạng, có một số nhà văn và nhà báo sinh hoạt rất bê tha. Kể lại điều chẳng hay của bạn cùng nghề, tôi có bị mang tiếng là vạch áo cho người xem lưng không? Mà xấu chàng thì hổ ai? Nhưng mà ở dưới chế độ phong kiến đế quốc thối nát cũ, giới nào mà không có những con chiên ghẻ? Có kẻ làm nghề cầm bút mà rượu chè, hút sách, gái đi, liều lĩnh, đến mức tới lúc túng tiền để chơi bời, thì đâm đi lừa đảo, bán cả nhân cách phẩm chất cho bọn trầm mật thám chính trị của đế quốc! Lại còn một số phóng viên, đi nhặt tin cho báo, thì chỉ xoi mói việc tư nhà người ta để nói xấu, hoặc bịa đặt ra để nói xấu, và để, nếu được món tiền đút lót, thì bỉm việc ấy đi. Ngày Ấy gọi việc này là làm chantage (săng-ta). Con sâu bỏ dầu nồi canh. Anh 118 NGUYÊN CÔNG HOAN làm báo xấu làm ô danh anh làm báo chân chính, Anh viết báo bị khinh ghét, thì anh viết văn cũng không được quý trọng nào. Cho nên, một dạo, người ta sự những người làm nghề cảm bút như sợ... hủi. Nói là hủi thì khí quá, nhưng tõ ràng là có những gia đình giàu có, hoặc có lắm chuyện rắc rối, hoặc đương làm ăn kém trong sạch, khi thấy có một ông làm nghề cầm bút tới nhà, dù người ấy chỉ là họ hàng bà con đến thăm chơi thôi, nhưng người ta cùng nghĩ ngờ, nói năng giữ gìn từng lời, và người ta chỉ muốn tống ra khói nhà cho sớm! Xã hội đã quan niệm về nhà văn nhà báo như vậy, bọn thống trị còn nhìn nhà văn nhà báo bằng nửa con mắt. Một lần, anh Nguyên Tuân phải ra tòa. Thằng chánh án Tây hỏi theo thủ tục, để người thöng ngôn dịch ra tiếng Pháp: - Tên anh? - Nguyễn Tuân. - Nghề nghiệp? - Viết văn. Đến tiếng viết văn, người thông ngôn dịch: "Sans profession", nghĩa là "vô nghề nghiệp". Thằng Tây đã không cho coi công việc viết văn của ta là một nghề hắn hơi, cho nên người thông ngôn mới theo ý chủ mà dịch như thế. Thế thì dưới con mắt của bọn thực dân, người cầm bút Việt Nam chỉ là hạng du đãng. Vậy thì với tất cả những lý do kế trên, tôi không dám nhận là nhà văn, và cũng không muốn được gọi là nhà văn. Tôi không biết đánh giá tôi đã đành, mấy anh nghiên ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 119 cứu, phê bình hồi ấy. đánh giá văn học Việt Nam cũng chẳng hơn gì ai. Không rõ bọn văn sĩ Tây ở Việt Nam họ có đánh giá văn học của nước bị trị của họ bay không. Và giá họ có đánh giá thế nào, có mà ông thiên lôi biết. Chỉ thấy là luôn luôn họ nói rằng về mọi mặt, nước An Nam còn kém hèn, cân phải có nước Đại Pháp văn minh khai hóa cho. Còn trong nội bộ mũi tẹt với nhau, có khen chê nhau, cũng chỉ so sánh anh nọ với anh kia ở trong cái lổng nhỏ hẹp, được gọi tên là Nước, chứ chưa bao giờ đám đánh bạo mà vượt khỏi phạm vi cái lồng ấy, để nhìn tới vị này vị khác cña nước ngoài. Phạm Quỳnh, năm ấy làm thượng thư Bộ Lại cua chính phủ bù nhìn Nam triều, có đọc tập truyện ngắn Kép Tư Bền của tôi. Một hôm, Jean Marquet (Giăng Mac-kê) là tác giã mấy cuốn tiểu thuyết về thuộc địa, qua Huế. Phạm Quỳnh mời ăn cơm. Nhân địp ấy, hắn mời cả mấy người bạn Việt Nam. Một người bạn dự tiệc hôm ấy nói chuyện lại với tôi rằng Phạm Quỳnh khen với dean Marquet rằng cuốn Kép Tư Bên, tôi viết hay như Tây. Tôi bật cười: Khen đứa con của người Việt Nam mà bảo là nó mũi lõ, tóc quăn thì có khác gì bảo vợ người ta ngủ với Tây hay không? Nhưng dám sö sánh thế, kể cũng là bạo miệng. Cho nên, có thể nói rằng dân An Nam chúng ta ngày trước, sống quen trong một nước nô lệ. ít anh không có đầu óc tự ti, và luôn luôn bị nhêi sọ cho mà tư tỉ. Chỉ biết phục cái của nước ngoài, còn bụt chùa nhà thì không thể thiêng được. Do có đầu óc tự tị, tôi coi thường nghề viết văn của tôi. Cho nên trong kháng chiến, tôi gác bút một cách dễ dàng 120 NGUYÊN CÔNG HOAN để làm công tác khác. Và năm 1952, tôi giúp Bộ Giáo dục, soạn sách giáo khoa về Sử, chứ không phai về Văn. Tôi kể những sự việc này để chứng thực việc tôi chưa bao giờ có ý định viết văn để trở nên nhà văn, không phải chỉ thể hiện trong tư tưởng, còn là trừu tượng, mà cả trên hành động cụ thể hẳn hoi, ngay cả những năm gắn đây nhất. Tôi viết sách giáo khoa về Sử ký mà từ chối viết sách giáo khoa về Văn họa, không phải tôi trị hào biết Sứ hơn biết Văn. Chẳng qua là do tôi coi thường tôi. Và cũng do từ thuở bé, tôi hay chú ý nhớ những việc có liên quan đến lịch sử, và trong lúc rỗi thì giờ, có được nghiên cứu về Sử. Thì chẳng khác gì anh mới biết đi xe đạp, thấy xe của ai bỏ rỗi, cũng lấy chằng để đạp vài tua cho thuần chân. Có thế thái. Nay nghĩ lại, tòi thấy quan niệm của tôi về tôi rất là sal. Bởi không dám nhận là nhà văn, cho nên tôi không nói chuyện văn chương và lý luận văn học đã thành thói quen. Đến ngay việc tôi đã viết bao nhiêu truyện ngắn, bao nhiêu truyện dài, đã in thành bao nhiêu sách, tôi cùng không chú ý. Tôi vẫn cho việc ghi thêm danh sách những tác phẩm của mình vào mỗi cuốn xuất bản, là việc không cần thiết. Năm 1933, khi tôi chưa cho in những truyện ngắn thành tập dây dặn, thì có một người thân túng tiển, nhờ tôi giúp. Vì tôi chăng phong Ìưu gì hơn anh, tôi đã cho anh một ít truyện ngắn để bán cho nhà xuất bản Mai Lãnh, Hai Phòng. Nhà xuít bản này đã in dần dần thành những tập mỏng. lắt nhất, bán ba xu. Cả đến các bạn mà tôi chưa quen, như Tam Lang, cũng lấy làm bực mình về tôi và nhấn bảo tôi phải biết giữ giá trị của tác phẩm. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 121 Song, riêng tôi, tôi vân không quan tâm. Không những không thận trọng với việc Im sách, tôi còn không thận trọng với cả việc viết truyện nữa. Trước kia, những truyện đài tôi đăng trên các báo hàng tuần, không phải tôi đã viết xong cả truyện, mà chính là tôi đã viết từng hổi để gửi ngay đăng vào từng kỳ. Không phải tôi không có thì giờ. Mùa hẻ nào tôi không được nghỉ hai tháng rưỡi? Cho nên có lần xảy ra việc rất kỳ khôi, là hồi thứ nhất gửi đi, chưa đăng lên báo, thì tôi đã phải viết hồi thứ hai, nhưng quên phút mất tên nhân vật tôi đặt trong hồi thứ nhất là gì. Tôi đành phải để trếng, nhờ tòa soạn, điển vào hộ. Việc viết đân từng hồi là tôi bắt chước lối làm việc phổ biến của anh em viết truyện trên báo hồi bấy giờ. Vũ Trọng Phụng cũng thế. Ngô Tất Tố cùng thế. Chỉ khi nào in thành sách mới sửa chữa lại toàn truyện. Nhưng dễ chẳng ai vô tâm như tôi! Cũng do vô tâm với nghề, mà chưa bao giồ tôi suy nghĩ về việc viết văn để rút ra ưu khuyết điểm làm kinh nghiệm. Tôi cứ cho là tự nhiên, là vì viết quen. Cho đến lần này là lần đầu tiên, tôi nhận xét về công tác viết văn để soạn cuốn Đời biết tấn của tôi, tôi phải tìm tòi suv nghĩ mãi về tôi. Cho nên tôi chắc chắn rằng còn rất nhiều thiếu sót. Ẩõi duc học thơ ngay từ thuở còn bé, Mới đầu, tôi thuộc thơ, mà chẳng hiểu gì. Nhưng vì thuộc lòng, ngâm đi 129 NGUYÊN CÔNG HOAN ngâm lại nhiều lần những bài hay, tôi hiểu đần, thấm dần, tưởng như những lời của tác giả là lời nói của mình, tâm hồn của nhà thơ nó biến vào tắm hồn của mình. Khiếu uăn chương do đó mà tôi có. Việc tôi ham đọc văn thơ càng tạo cho tôi nhìn đời bằng tâm hồn thì sĩ. Nghĩa là không nhìn bằng đôi mắt bình thường những sự việc xảy ra một cách thẳng đuôn, khó khan, mộc mạc, thật thà, mà nhìn cả bằng óe, bằng tim, vào những khía cạnh đẹp xấu, hay đả, nó nằm kín trong lòng sự việc. Tôi tưởng như nghe thấy cả tiếng nói, trông thấy cả lình hồn của sự việc. Nhưng vì mình tưởng tượng ra tiếng nói, ra linh hẻn của sự việc, cho nên tiếng nói ấy, linh hồn ấy làm cho mình vui hay buồn, yêu hay ghét, nắn chí hay nức lòng, là do từ nếp nghì của mình. Và nếp nghĩ ấy là kết quả của sự giáo dục mà mình đã nhận được về mặt chính trị. Bởi thể. cùng một sự kiện, mà người nọ thấy ra thế nọ, người kia thấy ra thế kia, không a1 nghĩ giống a1. Một ông chồng, khi còn trung thành với vợ. mà nói rằng Ảnh yêu em. thì được bà vợ sung sướng, và yêu ông thêm. Nhưng khi ông ta có nhân tình, mà trong một lúc thành thực nào đó, ông cũng nói câu ấy cho vợ ông nghe, thì ông bị nghi là thủ đoạn, là mía mai. Vợ ông chỉ khóc thâm. Tới khi öng rước người nhân tình về làm vợ lẻ, mà nếu ông lại buật miệng ra câu ấy, thì, ôi thỏi, Ấm chén, bát đĩa nhà ông sẽ vụn ra như cám! Thời kỳ hoạt động ván học thứ nhất của tôi không đảng kể. Thời kỳ đó chỉ là thời kỳ chập chững tập đi. Nó ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 128 ngăn. Những truyện mà tôi viết không nói lên được cái gì. Nó tựa vào bất cứ một đề tài nào làm tôi rung cảm. Cốt truyện thì xa thực tế. Lối kể thì rườm rà, tham lam. Một dạo, tôi đã hối hận về việc xuất bản tập Kiếp hồng nhan, cho là một hành vi đại dột. Tôi không muốn nhắc đến cuốn ấy nữa để khỏi xấu hể. Chỉ còn đôi chút tự hào là tôi đã đám mạnh đạn mà in ra một tập truyện ngắn đầu tiên hoàn toàn là sáng tác, chứ không bất chước những cuốn đã ra trước. Vì tôi thấy những truyện dịch ở trong ấy cũng chẳng hơn gì truyện của tôi viết ra. Sau này, muốn giữ lại cái đầu gì của đồi viết văn của tôi, tôi chỉ cho tái bản truyện Sáng +0 môn, viết năm 1920. Vì nó ghi được chút ít màu sắc lịch sử. tả cảnh sinh hoạt quanh trường thi Hà Nội, trong khoa thị dưới thời Tự Đức. Tôi khôn lớn lên trong thời kỳ những sự kiện chính trị lớn lao dồn dập xây ra ở trong nước và ngoài nước. Tôi lại làm cái nghề bị chèn ép, và bản thân bị nghi ky. Sẵn có trong người sự giáo đhịc hắn học với đời, với kẻ xu nịnh bần thỉu, tôi càng hẳn học với bọn thực dân tàn ác, với bọn quan lại tham á, với bọn giàu sang gian trá. Tôi đọc sách chính trị để giải thoát khói thực tế, và vào đảng chính trị để thực tế được giải thoát. Trong những năm này, không lúc nào tôi nghĩ đến một việc đã làm mấy năm trước, là việc viết văn. Song le, người viết văn với văn chương hình như có một mối duyên nợ gì ngấm ngầm với nhau ấy, Dứt không ra. Một hôm, tôi đọc lại tập hồi ký của một thanh niên ta tự viết ra để kể việc mình bó nước trốn đi du học tại Trung 124 NGUYÊN CÔNG HOAN Quốc và Nhật Bản. Đọc xong, tòi rất buẳần, cái buồn man mác, thấm thía. của người mất. nước. Tôi ngâm lại bài thơ In ở trong sách. Tỏi nghĩ đến tương lai của đất nước, nó âm đạm như cảnh chiều tà. Việt Nam quốc dân đăng bị vở lở, các đồng chỉ của tôi bị bát hết người này đến người khác. Các bậc đàn anh của tôi làm cách mạng, sang Tàu, sang Nhật, với một hoài bão rất to lớn, nhưng rút eue, chưa làm nên cơm nên cháo gì. Nhật Bản có dã tâm chiếm Đông Dương của Pháp. Mật thám của họ đồng nhan nhân ở Hà Nội. Họ có tử tế gì với ta đâu. Ta trông vào Trung Quốc, chung cảnh ngộ với ta thì cùng giúp nhau, nhưng Trung Quốc thì nội loạn, nước còn bị chia năm xẻ bảy. Còn nước Pháp? Ta hy vọng gì ở cái đồ bóc lột ta đến xương đến tuỷ, làm cho nhân dân ta đói rách, cực nhục? Biết bao giờ tình hình mới sáng súa đây? Trời còn tối mồ mò, con đường tôi đi như bốn bẽn còn bâ tác. Tôi giải thoát bằng lối nào? Trong lúc chán nản cực độ, tôi lấy rượu, uống thật say, rồi nằm gẩy đàn. Tự nhiên, tôi nghĩ ra là phải làm thơ để giải buổn, Tôi bền làm thơ. Bài thơ này, tôi không theo thể luật củ, mà phóng lời, cốt nói hết được ý: - Môi cay, lưỡi đăng. Ta say. Ừ, tơ say! Thảo nào ù tai, hoa mốt, nắng nẻ chân tay... Kìa bùa cơn gió lốc, Vũ trụ cùng thành quay. Ngán nỗi tài hông đạt chí, Đầu xunh mấy chúc pha màu tuyết, Trăm năm thân thế cuốc cờ xoay! ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 195 Văn đàn ta gấy, Lân giọng ta hút, Nào ai tỉnh đó? Những điều tưi nghe mắt thấy, có chí hay! Nằm đây! Năm dây! Năm xuống đây, tú biết tựa uê đâu? Tựa oê Đông phương, sóng biển Đông cuồn cuộn muốn lên bở, Tựa tê Tây phương, gió ngàn Tây dì uút, hoa có xác xơ, Tựa nê Bắc phương, xóm Bắc phương gồ dì nhao nhúác đá nhau trong chuồng, Tựa uê Nam phương, trời Nam mây ấm, non sống nhuộm ánh tà dương! Tựa uê đâu? Tựa uê đâu ? Ôm đàn ngôi đợi năm canh thâu, Chờ được lúc trăng chừm sao lăn, Sâu này gỡ hết, cũng còn lâu! Thế là tôi tìm ra con đường để giải thoát. Con đưỡng ấy là văn chương. Thời kỳ thứ hai của đời hoạt động văn học của tôi mở đầu từ đó (1928). 126 NGUYÊN CÔNG HOAN Tôi mượn của Nguyễn Trọng Thuật!” mấy năm báo Nam Phong để đọc văn thơ và tiểu thuyết. đăng trong báo ấy. Có lẽ mấy năm này, tôi tiến bộ hơn trước về tỉnh thần hay sao, mà tôi thấy những sáng tác phẩm mà tôi đọc, nó xoàng quá. Đọc xong một bài, tôi thấy trong óc không còn một cái gì. Tôi bụng bảo dạ rằng giá tôi viết. chắc còn hơn thế nhiều. Thế là tôi ngứa nghề. Dạy học ở trường nông thôn, học trò thì ít, thầy thì vô trãch nhiệm, nền tôi có nhiều thì giờ nhàn rỗi. Vả lại dạy học là nghề cho thuê mồm để nói hộ ý kiến của người khác cho trẻ con nghe. Làm cái trò ấy mấy năm rồi, tôi không còn hứng thú nữa. Nhang cho thuê mồm đến mức phải nói đối một cách trắng trợn, khiến người ta phải hổ thẹn với lương tâm, thì chưa bao giờ tôi làm. Thật thể. Tôi chưa hể nói hộ bọn thống trị khi chúng khoe khoang công ơn bảo hộ, khai hóa của chúng, trong những bài cuối của môn Luân lý và môn Sử ký. Đến những bài ấy thì tôi cho ôn những môn khác. Còn đến những bài chúng xuyên tạc lịch sử của ta hồi chúng sang cướp nước ta, thì bao giờ tôi cũng nói lại cho đúng sự thật. Hồi các anh em đã từng nghe tôi giảng dạy ở các lớp mà anh em đã làm việc với tôi! Đọc đến đoạn này, anh em hãy nhớ lại xem tôi có khuếch khoác tí nào không? * Tác giả Quả dưa đỏ, tích sử tiểu thuyết, được giải thưởng Văn học do hôi Khai Trị Tiến Đức tổ chức năm 1928, cộng tác viền của tạp chí Nam Phong, và là một đồng chí trong tổ VNQDĐ của tôi. Nhà ông ở gần nhà tôi thuê trong thời gian tôi day trường Nam Sách. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 127 Tôi nghĩ rằng, nếu đến già, tôi vẫn cứ làm nghề cho thuê mồm, thì nhất định đời tôi nó cứ dẹt đen đét, chẳng khác đời anh Vương Quan một tí nào. Ở đầu truyện Kiều, anh Vương Quan là một thư sinh ngây thơ, dất hai chị đi thanh minh, để một chị phải lòng Kim Trọng. Ở cuối truyện, anh lại xuất hiện, là một vì quan có vợ. Có thế thói. Thế thì không lẽ một người lại cứ có mật trên đời buồn té và vô tích sự như kiểu ấy! Tôi phải làm mật eái gì ngoài cái giáo dục. Làm chính trị, thế là hong rấi. Tôi phải làm một việc nữa, cũng không kẻm có ích. Sản biết viết văn, tôi định bụng lại viết văn. Viết văn, trái với dạy học. là nói những điều mình nghĩ cho người lớn nghe. Tuy tôi không biết. được rõ ràng và dứt khoát như bây giờ là văn chương phải phục vụ chính trị, và hoạt động văn họe cho phải đường cũng là hoạt động chính trị, nhưng mà. vì thời gian này là thời gian tôi chịu ảnh hưởng mạnh về chính trị, cho nên tôi nghĩ rằng văn chương không nên chỉ là thứ để giải trí. Nó phải thêm một nhiệm vụ, là có ích. Từ đó, tối tối, tôi không đi chơi phiếm nữa, mà ngồi ở nhà để đọc sách và viết truyện. Đề tãi, tôi lấy ngay những việc xảy ra hàng ngày ở trong nước: Một cái chương trình quyết thực hành là truyện có tính chất hài hước, tả một anh chánh tổng cựu, chưa có con trai, lại thích ra làm quan. Anh ta đặt chương trình là bắt cách mạng để được bể tri huyện, rồi vì làm tri huyện, thì dễ lấy vợ lẽ. Rút cục, anh ta suýt lấy phải một người đàn ông. Người này là một thanh niên làm cách mạng, ăn mặc giả con gái thợ cấy, đến cấy thuê cho nhà anh ta. Anh ta 128 NGUYÊN CÔNG HOAN lại bị bọn bịp, lừa mất khối tiền, làm nghí định giả, bổ anh ta đi trì huyện. Sách bị cấrn là truyện lột mặt nạ một hạng người gian trá, buôn cách mạng. Vì thấy nhân dân Sài Gòn rất hào hiệp, hay giúp đổ về mặt tài chính cho những người làm chính trị. cho nên một anh người Bắc, vào Nam, làm ăn thua lễ, muốn trở về quê hương. nhưng không có tiền lộ phí, anh ta bèn mưu mỏ, viết một cuốn sách chính trị, nói rất hăng. Sách ấy xuất bản được vài hôm, thì bị cấm. Tác giả bị truy tố. Thế là anh ta nối tiếng. Quả nhiên, anh ta được ủng hộ rất nhiều, đem được một món vốn to để về Bắc. Vân vần. Tôi viết bốn năm truyện như vậy. Viết xong, tâi đọc một mình. Đọc đi đọc lại, đến nỗi bài nào cũng thuộc. Tôi đầm chán. Không muốn viết nữa. Ngày ấy, tôi có một người nữ đồng nghiệp dạy học cùng tính, biết làm thơ Đường và hay làm thơ Đường. Tôi mượn của bạn tập thơ để đọc. Muốn vây vo ta cũng là tay văn tự đây, tôi đưa bạn xem mấy truyện mà tôi đã viết. Bạn tôi đọc xong, có đề vào mỗi truyện một bài thơ. Sự trao đổi thư từ về văn thơ giữa hai chúng tôi, bắt đầu từ đó. Mùa hè năm 1929, tôi đối lên trường tỉnh Lao Cai. Sợ nước độc, tôi không mang gia đình đi theo. Vì ở có một mình, tôi buồn, nên tôi giao hẹn với người bạn gái, là hàng tuần, hai người tiếp tục thư từ cho nhau. Cũng do đã hứa với nhau như thế, cho nên chúng tôi phải giữ lời. Song. làm gì có lắm việc để tuần nào cũng viết? Bạn tôi mới có sáng kiên là làm thơ gửi cho tôi. Còn ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TỎI 129 tôi, không biết làm thơ, thì bắt chước sáng kiến ấy, tôi viết truyện để đáp lại. Thế là mãi tuần tôi phải có một truyện. Dù sao cũng phải nghĩ cho ra để viết. Không viết không được. Không có truyện thì phụ bạn, thì thua bạn. Vì kính mến bạn cũng có, vì tự ái cũng có, tôi cứ viết đều đều. Đó là động cơ thúc đẩy tôi viết. Động cơ ấy gày cho tôi nhiệt tình đầu tiên để uiết năn. VÀ lại việc tập viết văn lấp kín cho tôi những thì giờ rỗi rãi. đỡ nghĩ đến gia đình, nhớ vợ con. Mỗi lần tôi viết xong một truyện, nhất là một truyện mà tôi lấy làm vừa ý, thì tôi rất vu1 sướng. Ấy thế mà khi người độc gia đuy nhất của tôi lại đề theo một bài thơ, thì tôi cảm động, coi như một sự khuvến khích, một sự khiêu khích cho cái tuổi mới đậy thi về nghệ thuật. Đến đây, tôi phải nói ngay rằng những truyện tôi viết ngày ấy, toàn là truyện ngắn. Phải viết rất ngắn. Không ngắn không được. Càng ngắn càng tốt. Lý do không phải vì nghệ thuật, mà là vì kinh tế. Nếu viết dài, thì thư nặng, phải đán những hai tem, tốn tiền. Cho nên sự hà tiện đã bát buộc tôi không được rườm và, không được nói triết lý, không được giảng đạo đức, như trước kìa tôi đã sính làm, để huênh hoang. Bây giờ, truyện thế nào, cứ viết nôm na như thế, miễn sao cho gọn, miễn sao đừng thiếu. Tôi mà cao hứng viết thừa thì bạn tôi chịu vạ lây. Vì phải nộp phạt gấp đôi giá chiếc tem, là một hào. Bởi thế, bắt buộc viết ngắn một truyện ngắn, trở thành thới quen cho tôi. Cũng vì truyện tôi viết gửi cho bạn, tôi muốn để cho 130 NGUYÊN CÔNG HOAN bạn tôi, khi đọc, tưởng tượng như nghe tôi ngồi bên cạnh mà kể bằng miệng. Vì thế, khi viết, tồi có ý đạt những câu bình thường, tự nhiên, giản dị, như tôi vẫn quen nói với bạn tôi, cho giọng nói đúng là của tôi, hay pha trò, hay ðm ð, hay chế giêu, hay chua chát. Nếu tôi viết truyện mà gò bó từng câu. nặn nọt từng chữ, cho ra văn chương, thì lại là cái thư của ngươi ở xa gửi đến mất rồi. Mà giọng nói, lòi nói bằng văn chương làm mất vẽ ấm cúng, thân mật. Nó là giọng nói lôi nói của bất cứ người nào, chứ không phải đặc biệt của tôi nữa. Cho nên st7 cố gắng cúa tôi trong khi viết, là làm sao đẻ nói thế nào thì viết làm vậy, nói cho đúng giọng tôi nói và lối tôi nái, không thể lầm với giọng nói và lối nói của người khác. Cách viết này, được bạn tôi hiểu thế và cũng thích thế. Cho nên tôi càng cố gắng. Sự cố gắng của tòi không phải không gặp khó khăn. Nhiều khi, nếu tôi dùng một vài chữ Hán mới nhập cảng, thì cầu văn có thể ngắn hơn. Nhưng tôi không dùng. Tôi nghĩ rằng khi những người tầm thường, hoặc những người thân nhau, nói chuvện với nhau, thì người ta nói nôm na bằng những tiếng thông thường, những tiếng giản dị, chứ không cầu kỳ mà nói bằng chữ khó. Cho nên, thà chịu nói đài một tí mà được sáng sua như hai người Việt Nam trung bình nói với nhau thì hơn. Tôi đã tránh được bệnh dùng nhiều chữ Hán chưa thòng dụng. Mật điều nữa mà tôi cũng cố gắng, là khi đến một câu, nếu nói theo mẹo luật của tiếng Pháp, thì nghe lý thú hơn. Nhưng tôi tránh, khóng làm thế. Lý thú thì có lý thú thực, nhưng nó không thuận với tai Việt Nam. Gặp trường hợp ĐỜI VIẾT VĂN CÚA TÔI 131 này. tôi phải sửa chữa, xoay đi xoay lại cách đặt câu. cho kỳ đến lúc tôi thấy câu nói hợp với miệng người Việt Nam, nghĩa là tỷ nhiên và đúng như lời nói thường, vui ve như cách nói với bạn, tôi mới viết. Nhiều lúc. tôi mất rất nhiều thì giờ về tìm tiếng và ướm giọng. Nhưng khi đạt được, tôi rất hài lòng. Hai sư cố gắng này ngay từ buổi đầu, dân dần trở thành thói quen của tôi về sau. Bạn tôi không hiểu sự cố gắng ấy, tưởng là tôi viết nhanh chóng, dễ dàng. Bạn tôi có biết đâu rằng cái bề ngoài nhanh chóng, và dễ dàng ấy, là cái công phu đã giấu kín nổi sự tìm tời lâu la và khó khăn của tôi ở bên trong. Có mật lần, tôi đọc lại các sách và các báo cũ từ hơn bốn mươi năm về trước. Tôi thấy văn xuôi của Tân Đà, của Phạm Quỳnh, của Hoàng Tích Chu nghe rất lạ tai. Văn Tân Đà điêu luyện quá. Văn Phạm Quỳnh lắm chữ Hán quá. Văn Hoàng Tích Chu cấc lấc quá. Mấy thứ văn lai tầu và lai Tây ấy, đến nay, không còn hợp thời. Nhưng khi đọc văn của Phạm Duy Tốn trong truyện ngắn Sống chế! mặc bay, trong các bài xã thuyết, nhất là trong bốn tập Tiếu lâm An Nam mà ông khàng đám ký tên. thì tôi rất ngạc nhiên, vì thấy từ cách dùng chữ cho đến lối đặt câu, sao mà nó lọt vào tai và nó vẫn còn mới thế! Lọt vào tai và mới, tức là văn ấy vẫn còn như văn chúng ta nói, chúng ta việt trong mấy năm nay. Nó không cũ tý nào. Thì tôi nghiệm rằng khi văn chương mà viết đúng như tiếng nói và lối nói của dân tộc, thì nó hay. nó đứng vững mãi. Bởi vì ngữ ngôn của dân tộc là một thứ trường cửu, ít đối thay vì 132 NGUYÊN CÔNG HOAN thời thế. Đặc điểm của ngữ ngỏòn Việt Nam là văn vẻ nhưng giản dị, là chững chạc nhưng sinh động. Đó là một bài học cho tôi mà do tình cờ, không định, tỏi đã theo ngay từ ngàv mới võ lòng. Những truyện ngắn mà tôi viết hổi bây giờ, lấy đề tài ở thời sự hàng ngày, hoặc ở những việc thật mà tôi biết. Tôi chỉ cần thêm bớt mót chút chỉ tiết để làm nổi bật được ý tôi định trình bầy: Nhàn tình tôi”, chế một anh văn sĩ định lừa gạt một nữ sĩ vẫn có văn đăng báo, ngờ đâu nữ sĩ ấy là một nữ sĩ đực. (Thời bấy giờ, nam giới làm văn thở hay ký tên nữ giới). Oản tà rroän!2, lột mặt nạ một hạng thiếu nữ hư đốn, có nhiều nhãn tình quá, đến nỗi không biết mình đã có mang với ai. Nhưng với ai cũng thề sông thề chết rằng giữ trinh tiết với người ấy. Rồi rút cục, khi đẻ, thì lại thài ra một chú Oản tà rroằn. Hạnh phúc, tả một anh lính tập định hiếp vợ người ta, còn đánh người chồng chảy máu mùi. Người chồng vào thưa quan huyện, thì chẳng may quan đang bận đánh tô tôm, nên muốn xử cho xong chuyện. Quan ngắm người vợ, nói đại ý rằng: "Vì vợ mày đẹp nên nó mới hiếp, chứ còn kiện nỗi gì". #! Bài này đăng ở An Nam tạp chí. Tản Đà đổi thành Hà thành nữ sĩ. Đổi như vậy chỉ có ý mỉa mai rằng văn thơ của nữ sĩ Hà thành chẳng qua chỉ là do đàn ông viết. #) Ba tiếng này cũng do Tản Đà đối. Nguyên trước, tên truyên là Chữ trinh ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 133 Lập gioòng (tiếng của lính nói La prison (nhà tù) theo gìọng bồi), kể chuyện một người quản đồn hiếp đảm một người buôn lậu, rồi tha cho về, nhưng )ại đồ tội cho người lính làm xổng, bắt phạt "lập gioòng"”. Vân vân. Người bạn gái của tôi đọc một số truyện của tôi, không tổ ý chê hay khen gì ca. Một lần tôi hỏi, thì bạn tôi chỉ nói rằng những truyện của tôi đúng là truyện An Nam của người An Nam tiết băng uăn An Nam chủ người An Nam đọc. Cuối thư, bạn tôi khuyến khích tôi cứ nên tiếp tục viết. Vì bạn tôi không tỏ thái độ rô ràng - có lẽ bệnh của các eô là hay đẻ đặt lời - nên tôi hiểu rằng vì bạn tôi thích đọc truyện, nên xui tôi cứ viết. Chứ còn bảo là truyện An Nam tủa người An Nam viết bằng văn An Nam cho người An Nam đọc. thì cái đó cố nhiên. Bởi vì tôi không là Tây, mà bạn tôi không là Đầm. Và rõ ràng là tôi không viết truyện Tảu bằng tiếng Ăng- lê! Vì bạn tôi vốn là người đọc rất nhiều tiêu thuyết của Pháp, nên tôi ngờ rắng bạn ti muốn chê một cách xa xôi truyện tôi là quê mùa, mộc mạc. Câu nói mập mờ của bạn tôi làm tôi suy nghì. Tự ái cũng có. tự tỉ cùng có, tôi đâm ra thắc mắc. 4fuazn giải quyết thắc mắc, tôi định đánh bạo đi hỏi một người bạn ở gần. 134 NGUYÊN CÔNG HOAN Người bạn này là Tương Huyền, tác giả nhiều bắn hài kịch và là một bình bút của tuần báo Đông Tây. Tương Huyền là bút danh của Vũ Đình Tường, anh ruột nhà văn Tam Lang, là y sĩ ở bệnh viện Lao Cai. Ở Lao Cai, phần lớn công chức không mang gia đình theo. phải ở một mình, cho nên buồn, thường tối tối tụ họp nhau lại để tán chuyện, vui đùa với nhau cho qua thì giờ. Tương Huyền thấy tôi nghịch nggm, nói chuyện có duyên, nên một lần đã bảo tôi: - Mày biết lắm chuyện buồn cười, và hay nói chuyện buồn cười, thì mày nên viết hài kịch. Tôi đáp: - Viết kịch khó lắm. Một buổi kịch chỉ được diễn trong ba tiếng đồng hồ là cùng. Trong ba tiếng ấy, phải chia đều cho một số màn nhất định. Mỗi màn phải dồn tất cả sự việc cần trình bày. Tao quen tự do, không chị nổi gò bó. Nếu tao có viết, thì tao viết tiểu thuyết, đài ngắn tha hồ, đương cảnh nọ bật ra cảnh kia, đương năm này nhảy sang năm khác, không theo luật lệ nào cả. Với Tương Huyền, một người viết báo và viết kịch đã diễn ở Hà Nội, tôi không dám nói thật ngay là đã viết tiểu thuyết. Tôi sợ lở anh đòi xem, thấy nó "quê mùa" như người bạn gái của tôi đã thấy, thì anh chế nhạo, rêu rao cả tình biết, tôi sẽ xấu hố chết. Tôi cũng biết rằng nếu tôi cứ nói thƒc với anh, rồi cho anh xem những tác phẩm của tôi, để anh chỉ bảo cho những chỗ non kém, thì rất có lợi. Song, mỗi khi định thú thực, thi tôi lại ngượng nghịu, rụt rẻ và ngập ngừng. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 135 Một lần khác, nghe xong truyện tôi, Tương Huyển giơ ba- toong dọa tôi: - Mày phải viết hài kịch. Không viết thì tao đánh! Tôi đáp: - Mày đánh tao, tao đánh lại. Tao bị thương thì mày phải chữa. Tao không biết viết kịch. - Không biết thì tối tối đến đây, tao bao cho cách viết, Không có gì khó lắm đâu. Rồi quen đi. Mày mà không viết hài kịch thì thật phí. Câu nói làm tõi böt tự ti, tôi mạnh dạn hỏi: - Tao định viết tiểu thuyết. Nhưng tiểu thuyết thì nén viết thế nào cho tất, mày bảo tao. - Nên viết xã hội tiểu thuyết thì hơn. Nghe danh từ xỡ bội tiểu thuyết, tôi chẳng hiểu là thế nào. Ngày thường, đọc các tiểu thuyết đăng trên báo, tôi vẫn thây dưới tên truyện, có chua thêm tên loại truyện, in bằng chữ ngả, như xã hội hiểu thuyết, tâm lý tiểu thuyết, cảnh thế tiểu thuyết. giđo dục tiêu thuyết, ngôn tình tiểu thuyết, mạo hiểm hểu thuyết, phiêu lưu tiêu thuyết, v.v... Thật là rối tùng beng'! Bởi vì truyện đề là phiêu lưu, tôi vẫn thấy có trai gái chim nhau mà tôi tưởng là ngôn tình; truyện để là tâm lý, tôi chẳng thấy có chỗ nào là tâm lý, nhiều đoạn lại vô lý là khác. Thế thì những truyện ngắn mà tôi đã viết, nó thuộc vào loại nào? Tôi muốn hỏi Tương Huyền. Tôi bèn nấp vào bóng tết, cho anh khỏi trông rõ mặt. ghì chặt lấy can đảm, tôi nói: - Tao đã viêt được một ít truyện, hôm nào tao đưa mày 136 NGUYÊN CÔNG HOAN đọc, xem nó là loại tiểu thuvết nào. - Được, cứ đưa tao xem. Tôi hôm sau. tới mang ba truyện đến nhà Tưøng Huyền. Phải nói rằng tôi vừa ngượng, vừa lo. Tôi chỉ mong Tương Huyền đi vắng, thì tôi cứ gửi lại các tác phẩm của tôi trên bàn giấy của anh, đỡ phai nhìn thấy mặt nhau, nó thế nào ấy. Không mav cho tôi, Tương Huyền có nhà. Tôi đưa cho anh tập truyện. Chắc rằng mắt và tai tôi đo bừng lần. Đưa xong, tôi khôn~ nhìn anh vội vàng bước chân ra về. Nhưng Tương Huyền gọi lại: - Đi đầu? Ở đây chơi với tao. Tao dọc ngay. Tôi càng hồi hộp, càng mất tỉnh thần. Y như một phạm nhân sắp phải nghe tòa tuyên án. Tương Huyền đọc. Tôi nhìn ra ngoài sân. Không dám trông vào anh. Nhưng thỉnh thoảng vẫn cứ hếc trộm xem nét mặt anh thay đổi thế nào. Tôi thấy luôn luôn anh tủm tim cười, nên vừa lo, vừa ngượng. Đọc xong truyện thí nhất, Tương Huyền không nói gì. _ Ảnh đọc sang truyện thứ hai. Tôi vẫn yên láng. vẫn liếc trộm, và văn vừa lo, vừa ngượng. Đọc xong truyện thứ ba, bông Tương Huyền giở nắm tay, đấm tôi một đấm thật mạnh vào vai. Tôi giật nãyv mình, quay lại. Tương Huyền tay cầm giấy, mắt trợn tròn, nói y như mắng: - Con khi! Thế này là xã hội tiểu thuyết chứ còn cái đéo gì! ĐỜI VIẾT VĂN CÚA TÒ] 137 Tôi đau xụn vai, nhưng sung sướng quái Thì ra ít lâu nay tôi vẫn viết xã hội tiểu thuyết mà tôi không biết Rồi Tương Huyền tiếp: - Mày cứ thế mà viết. Tốt đấy. Tôi thở mạnh một cái cho khoan khoái trong người. Rồi nói: - Sao tao thấy có người đọc truyện tao lại chê là quê mùa? - Thế nào là quê mùa? - Người ấy nói rằng truyện An Nam viết bằng văn An Nam. Tương Huyền lại mắng: - Con khi! Chả đúng thế là gì! Từ đó, tôi kiêu hãnh là tôi viết được tiểu thuyết, và xã hội tiểu thuyết hắn hoi, chứ không tầm thường' Tôi phấn khởi và hăm hở viết thêm, để luyện ngồi bút cho quen. Nhưng mà nếu tôi chỉ tự tin là mình viết được truyện ngắn, thì là tôi tin đúng về tôi. Song, khốn nỗi, tôi không tự tin đúng mãi về tôi đâu. Tôi tự vuốt ve, tự nịnh hót tôi. Lòng tự tin bởi thế tự nhiên đi quá mức của nó. Tải khóng tin tôi là tôi nữa, mà lại tin tôi là A-/4ch-dăng Đuy-ma đến nơi rồi! (tác giả Bư người ngự lâm pháo thủ). Tôi đâm ra kiêu ngạo với nghề. Tôi cho là viết truyện dài cũng dã như bơn. Nguyên là ngày tôi còn đi học, một người họ cho tôi ba đồng bạc để mua sách. Tôi phụ thêm hai hào nữa, mua hộ truyện Le comte de Mont Cristo (Ngọc Sơn bÃ tước) của Álêch- đăng Đuy- ma. Sách mua về, tôi đọc ngay. Nhưng tôi 138 NGUYÊN CÔNG HOAN chỉ đọc có một chương đầu, đề là Nghĩa trang của lâu đài ƒƒ, rồi bỏ. Bộ truyện từ đó chỉ dùng cho bạn mượn. Còn tôi. tôi không đọc nốt. Không phải tối thấy truyện không hay. Truyện ấy hay lắm. Các bạn tôi đều khen ngợi như thế. Đọc có một chương đầu thôi, tôi đã nhận thấy ngay là truyện viết rất tài -ất hấp dẫn. Nhưng vốn tôi không phải là người có tính niề rruyện, mà là có tính mê chơi, nên sự chơi có sức hấp dắr tôi mạnh hơn tài viết truyện của nhà tiểu thuyết trứ danh nước Pháp. Bây giờ tôi định tâm viết truyện đài, nên tôi cần đọc A- lếch- đăng Đuy- ma, để xem cách anh ta viết lách ra làm sao. Tôi phục tác giả về kỹ thuật trình bày truyện rất chặt chẽ, và mưu mẹo. Nhân vật thể hiện y như thật. Người nào có đặc tính của người ấy. Truyện có rất nhiều nhân vật. Nhân vật nào cũng được kết thúc thích đáng. Mỗi nhân vật trong truyện có thể tách riêng để thành một truyện nhỏ. Từng ấy truyện nhỏ của từng Ấy nhân vật hợp lại, bám vào một hai nhân vật chính, là bộ xương sống, thành ra bộ truyện dài. Đó là nhận xét của tôi riêng về Le comte de Mont Cristo. Và, vì tôi đã biết cuốn Ba người ngự lâm pháo thủ, cho nên đó cũng là nhận xét chung của tôi về truyện dài của A- lấeh- đăng Đuy- ma. Quay về nhìn truyện của ta viết, tôi thấy cách cấu tạo của cuốn Kim Anh lệ sử cũng rưa rứa như thế. Cho nên, vì chỉ đọc có ít thế, nên tôi khẳng đính rằng, nói chung, một truyện dài, muốn hấp dẫn, phải phụ bào để mình họa bằng nhiều truyện ngắn. Tác giả phải khéo làm cho những truyện phụ uào ấy có liên quan uới nhau. Và ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 1la9 săp xếp sơo cho đúng mộng mẹo để truyện dời ây có mở đáu cà có hết cục. Như vậy, theo tỏi nghĩ, một tiểu thuyết dời cần có nội dung tỏt thể hiện bằng một hay uài nhân 0ật chính làm cái cột, không những để tuàn thân tiểu thuyết là đại thể truyện cúa nhân uột chính ấy, mà còn để những truyện phụ, những chì tiết nhỏ trong truyện dài, tựa cào đó mà có đất hoạt động để xây cho cái cột đứng từng, khoẻ tà ưa nhìn. Nói một cách khác, nếu tiểu thuyết ví như cái cột gạch, thì cột gạch ấy đã được dựng lên bằng từng hòn gạch đính chấc vào với nhau. Ngược lại, muốn cho cái cột Ấy được tốt, thì trước hết gạch phải làm bằng đất sét tốt và nung cho già. Cho nên, ở rong một truyện dài, cần trước hết là phải có truyện. Và truyện phải mình họa bằng nhiêu chỉ tiết. Chính vì nhờ những chỉ tiết, mà A- lếch- dăng Đuy- ma đã hấp dân được người đọc. * 4Nuến khuyến khích tôi viết lành nghề hơn, Tương Huyền cho tôi mượn một tập truyện ngắn của Guy đơ Móöpát- xăng. Tôi chỉ đọc có truyện đầu là truyện Lữo án mày. rồi không xem thêm nữa. Bởi vì tôi đương nghiên cứu cách viết truyện dài. Tôi mượn bản dịch bộ Những bẻ khôn nạn của Vích-fo Huy-gó, khì ấy đã xuất bản thành mười một quyển. Trông thấy một chồng đẩy, tôi mới ngại làm sao. Tôi cố đọc. Nhưng cũng chỉ được có gần một nửa, thì tôi bỏ đơ. Ca Guy đỡ Mô-pát-xăng lẫn Vích-to Huy-gô đều kbông dạy tôi thêm mánh khoé viết tiểu thuyết tài tình hơn A140 NGUYÊN CÔNG HOAN lếch-dăng Đuy-ma. Thế là tôi dạy nen. Tôi viết truyện dài. Một lý do rất hùng biện mà tôi tìm ra cho tối, làm cái cớ tạm ngừng viết truyện ngắn để viết truyện dài, là viết truyện ngắn khó hơn viết truyện dài, ở chỗ mỗi tuần phải moi móc ra để nghĩ cho được một truyện. Còn truyện dài thì chỉ cản nghĩ có một lần, các tuần sau cứ việc viết cho đến hết. Tính toán như vậy. tôi mới dám to gan làm A- lếchđăng Đuy- ma, nhúng tay vào viết Những cảnh khốn nạn. Ö tỉnh Lao Cai hải ấy, thực dân cho phép mở rất nhiều sòng bạc tại thị xã và các thị trấn. Mỗi sòng bạc là một tác giả của nghìn vạn cuốn tiểu thuyết rất bì thẩm. Mỗi sòng bạc là một ông tơ hồng se tạm bợ biết bao mối nhân duyên. Mãi sòng bạc là một bãi tha ma chỏn người sống từ muôn phương đến nộp hạnh phúc cho bốn đồng tiền chăn lẻ. Tôi đã được nghe rất nhiều chuyện thương tâm, bỉ ối, hoặc nực cười, do sòng bạc đe ra. Ngày ấy, Việt Nam quốc dân đảng đương bị vỡ lung tung. Luôn luôn báo đăng những vụ bắt bớ quan trọng. Những phiên án do Hội đồng đề hình xét xử, được thuật lại rõ ràng, với những lời đối đáp cứng cỏi của phạm nhân với quan tòa, những án tử hình, án chung thân, cho đến hai mươi năm, mười lãm năm, mười năm, năm năm khổ sai, đều làm tôi não lòng, thương xót. và kính phục các đồng chí. Nhưng một bài tường thuật một vụ án đăng trên báo làm tôi kinh ngạc và xúc động hơn hết. Đó là vụ tỏa xử một anh thanh niên mà tôi không quen, nhưng có biết mặt ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TỎI 141 và biết tên. Đó là anh Trịnh Đình Cửu. Hồi còn học ở Hà Nội, ngày bốn buôi. tôi qua nhà anh, ở số 61, Hàng Đào, tôi vẫn thấy anh mặc đề Tây, quần ngắn, đứng ở hiền gác, nhìn xe điện đi qua. Anh hơn tôi độ một hai tuôi. Tôi cồn biết anh là con bà tú Mẫn. Anh Cửu gia nhập Việt Nam thanh niên cách mạng đồng chí hỏi mà tôi cũng rõ là đẳng Cộng sản, ngày ấy gọi tắt là "Két". Anh bị bát. Và chắc chắn là bọn mật thám không cạy được ở anh một nửa lời khai báo, nên chúng mới định đánh vào mát tình cảm của anh. Hôm đưa anh ra tòa, chúng bắt cả bà Tú ra. Bà Tú thây anh, cố nhiên là mặc quần áo th, đầu cạo trọc và thân hình gày gò, thì bà khóc. Chúng cho anh nhìn bà, và dỗ rằng nếu anh khai thì sẽ được tha. Nhưng ngờ đâu anh không nhìn mẹ. mà quay mặt đi, rồi đập vào mặt bọn quan tòa một cái tát chết điếng bằng một câu nói hết sức cứng rắn: "Tôi chỉ biết có Đăng". Đọc đến câu này. tòi lạnh nhủn ca người. Tôi tưởng tượng đến cái dáng điệu quay mặt ởi của anh. Hắn không phải anh sắt đá không biết thương mẹ, mà chính vì thương mẹ quá, anh không nỡ nhìn mẹ khóc lóc vì thương anh. Và vì thương mẹ, anh càng căm giận bọn đế quốc tàn bạo, chúng nó đem mẹ anh ra để đày đọa, mong dỗ dành được anh. Tôi vừa kính phục anh, vừa suy nghĩ về mình. Rồi ngót mười năm sau, lại một việc nữa, cũng là của một anh thanh niên làm tôi cảm phục vô hạn. Đó là việc của anh Như Phong, sau này cũng viết truyện ngắn trong Tiểu thuyết thứ bảy. Anh Như Phong cưới vợ. Hôm họ nhà trai đến nhà gái để rước dâu, cha mẹ cô dâu theo lễ giáo phong kiến, bất anh mặc áo thụng xanh, sụp xuống mừng 142 NGUYÊN CÔNG HOAN tuổi bằng hai lạy. Nhưng anh nhất định không chịu nhục vì muốn được vợ thì phải lễ người sống. Tình thế trở nên găng. Cha mẹ cô dâu cũng không chịu người rể ít tuôi mà cứng cổ. Không lễ mừng tuổi thì không được vợ. Thế là thà giữ được nhân phẩm của mình còn hơn phải làm một cử ;hi đề hèn, anh Như Phong bỏ về. Đám cưới thế là tan. l1 nói của Trịnh Đình Cứu cnong đế quốc, và việc làm của NI: Phong chống phong kiến đến với tôi, cái trước cái sau. như: cố sức khích động tôi một cách mãnh liệt. Tôi ngẫm nghĩ về tuổi thanh niên. Người thanh niên mất nước phải sống thế nào cho ra sống? Rồi cũng xuất phát từ lòng nhớ Việt Nam quốc dân đđng. cảm phục anh em giầu lòng hy sinh, thương xót anh em chịu nhiều gian khô, tôi tựa vào những để tài của các sòng bạc tạo ra. đem chắp nối lại, theo kiểu A- lếch- đăng Đuy- ma, để viết Những cảnh khôn nạn. Ý chính của truyện là: Ở đời, sở đi còn những cảnh khốn nạn, là do người đời ai cùng bám riêng cho mình đưnh là một, /ợ; là hai, tình là ba. Chỉ có người nào biết đặt danh cho Tổ quốc, lợi cho tương lai, tình với đồng bào, mới được sống thanh thoát. Phác xong dàn truyện, tôi hăm hở hoàn thành ngay phần thứ nhất, đề là Tay trăng trắng tay. Phần thứ hai để là Chiếc nhẫn cùng, tnãt năm 1931. tôi mới tiếp Lục viết. Phần thứ nhất của Những cảnh khốn nạn đến năm 1932 thì xuất bản. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 143 LIẾN đã đọc nhiều truyện in trên các báo và trong các sách. Nhiều truyện viết hay, nhiều truyện viết không hay. Vậy thế nào là truyện hay, thế nào là truyện không hay? Theo như thói quen cua tôi, thì truyện hay là truyện mà sau khi đọc, tòi cứ thấy óc phải luấn quần nghĩ ngợi, vui vuì, không sao ngủ được. Y như vừa được cái gì ích lợi cho tình thần. Còn truyện không hay là truyện mà trong khi đọc, tôi buồn ngủ ngay (dù rằng tôi biết là muốn làm nhà thức gìả thì không nên ngủ nhiều). Đọc truyện hay một lần, tôi còn muốn đọc lại một lần nữa mà không tiếc thì gìd. Lại còn muốn dùng thêm thì giờ để đọc hoặc kể lại cho người khác nghe. Ngoài những trttvện tôi thấy hay hoặc không hay, cồn có một số truyện tôi không biết rằng hay, hay không hay. Bởi vì tôi không hiểu tác giả định nói cái mù tịt gì. Có khi sợ bóng sợ gió uy danh của người có tên in bằng chữ in, mà tôi kính phìtc như thần thánh, tôi cứ đổ tội oan cho tôi là đốt nát, trình độ hiểu biết kém. Mà đối với những nhà tiểu thuyết kiểu ấy, tôi hay suy luận ra ưu điểm. là ở đây, có lẽ tác giả không cốt kể chuyện, mà chỉ cốt làm văn chương! Đọc một truyện hay, lần nào tôi cũng thấy một điểm chung mà tôi cho là căn bản, là nó đễ hiểu. Hiểu tác giả định nói cái gì. Dễ hiểu vì nó thực. Đọc một truyện không hay, tôi thấy tức anh ách vì những điều vâ lý. Có những điều vô lý, là truyện không thực. Da đó mà không hay. Vậy thì. theo tôi, truyện phải có nội dung bể ích và trước hết, truyện phúi thực. Ở Lao Cai, tôi có một người bạn nói rất có duyên. Tối 144 NGUYÊN CÔNG HOAN tối, chúng tôi thích đến tụ họp ở nhà anh để nghe anh nói chuyện. Một hôm, anh hỏi tôi đã đọc bài báo đăng việc người ăn phải đỉa chưa. Thấy tôi nói chưa, anh kể cho tôi nghe. Nghe anh nói, lúc tôi hồi hộp, lúc tôi rùng rợn, lúc tôi kinh tởm. Về nhà, tôi mở tờ báo để đọc lại tin ấy cho rõ ràng hơn. Nhưng thất vọng quá, tôi không hồi hộp, không rùng rợn, không kính tởm tí nào. Ngày còn đi học, tôi thích đến hội Trí Trì (Hà Nội) để nghe nhở diễn thuyết. Cá một lần báo đăng nhà canh nông Nguyễn Công Tiễu (không có họ với tôi) diễn thuyết về Những điều bí mật trong »uủ trụ. Thấy đầu để như vậy, ai mà không muốn tò mò. Nhưng Nguyễn Công Tiểu đã nói gì? Vấn đề ông cho thính giả nghe, chỉ là một bài học về thảo mộc sinh đề ra làm sao, nhị đực nhì cái kết hựp với nhau thế nào để hoa kết thành quả. Nhưng vấn đề khô khan như vậy, mà diễn giả khéo tìm tiếng nói, lối nói và hình ảnh, khiến cho thính giả cười từ đầu đến cuối, chăm chú nghe cho đến hết, và đều phục diễn giả nói tài. Thế thì cũng một câu chuyện, mà biết kế thì người nghe thích, không biết kể thì người nghe chán phẻ. Biết kể, tức là chỗ nào nên nói kỹ thì đừng nói sơ, chỗ nào nên nói sơ thì đừng nói kỹ, đến đâu nên chấm dứt thì đừng nói thêm, và trái lại, khi cần nói thêm thì chó vội chăm đứt. Nếu đáng nói kỹ mà nói sơ thì thiếu. Nếu đáng nói sơ mà nói kỹ thì thừa. Nên châm dứt mà cứ nói thêm thì thừa. Nên nói thêm mà đã chấm dứt thì thiếu. Kể chuyện mà không thừa, không thiếu, là đúng. Đúng với lòng mong ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 145 muốn của người nghe. Người nghe chuyện là người sẵn lòng đưa tình cảm cho người kể gợi hộ. Cho nên chớ có gợi lầm chỗ mà người ta buồn... buồn. Biết kể, cũng là không đem họe thuyết Lư- thoa, Đề- các bắt tôi nghe, trong những năm tôi còn nghịch như qủy sứ. Mà cũng không phải như tôi, diễn những buối kịch cười hạ cấp, để bác tôi ngồi mà thưởng thức. Phải làm như thầy Ký rượu Phù Ninh, khi không còn chữ để dạy tôi thêm, thì đánh trống làng bằng những lối kể Kiểu Sài Gòn, bằng lối đánh đố chữ và bằng cái đàn bầu, mà tôi rất lấy làm thú vị. Biết kể, sau hết là không nên "đi tướt" bằng văn chương kiểu một anh sính chữ nho nọ, mắng người phu xe kéo mình không tránh ô tô mà nói rằng: "Tự động xa! Tự động xa! Ôi! Nếu quốc dân ai cũng u u minh mình như mị, thì bất nhật những danh từ nhập cảng sẽ một mai mai một hết". Và cũng không nên làm như một ông khác, diễn thuyết trước một công chúng chọn lọe, là sinh viên trưởng Đại học văn khoa, mà luôn luôn chuyển ý mình bằng một tràng tiếng: "Vì vậy bởi thế hóa ra cho nên rằng thì là... °. Vậy nói tóm lại, truyện không những phai thực mà còn phải được biết bể. Biết kể, tiếng chuyên môn là có Nghệ thuật. Nhưng mà những sự việc thực, xây ra ở đời, nếu chỉ trần là sự thực, thì phần nhiều nó tầm thường, chẳng có gì là lạ, là hay, để đáng viết thành tiểu thuyết. Cho nên, nếu muốn viết thành tiểu thuyết, thì thế nào cũng phải bịa. Bịa, nghĩa là chấp vá từng mảnh nhặt ở chỗ này, chỗ khác cho hợp lý để nó thành tất cả, hoặc trong cái tất cả săn có, 146 NGUYÊN CÔNG HOAN thêm bớt từng mảnh cho hợp lý để nó không tầm thường. Hợp lý cũng có nghĩa là thực. Nếu câu truyện ví như cái áo bằng vải to, thi những mánh chấp vá hoặc thêm bớt không nên là gấm, là len. Gảm, len có đẹp hơn, bền hơn vải to, nhưng để vào đó không đúng chó, hóa ra vô lý, chướng mắt. Ai cũng biết rằng anh mặc áo vải to không có gấm và len để vá. Sở dĩ anh có, là do anh đã đi xin. Vậy thì, dù là bịa bằng cách chấp vá những mảnh truyện cho ná thành một truyện, hay bằng cách thêm bớt những mảnh truyện ở trong một câu chuyện, thì eñng phải bịa bằng sự thực, mới đúng và hợp với tâm lý, với ngữ ngôn, với sinh hoạt, với hoàn cảnh của nhân vật trong truyện và tình tiết của truyện. Tôi không hiểu các nhà lý luận văn học giảng tiểu thuyết và nhà tiểu thuyết là gì. Theo tôi hay nghĩ nôm na, thì #¿ thuyết là một truyện bịa y như thật. Nhà tiểu thuyết là người btêt bìa truyện. Bịø là sảng tạo ra nội dụng không để sự việc như nguyên nó. Phải làm cho nó bổ ích. Ðó là do lao động bằng trí óc. ŸY như thật là đúng như mọi ngưới thường thấy. đúng ở chị tiết, đúng ở toàn thể các sự việc. Nó đòi hỏi sự sống, hoàn cảnh sống và nếp sống. Sự sống báo ta viết thế nào (tài liệu). Hoàn cảnh sống bảo ta viết cho ai (nghệ thuật viết hợp với đối tượng). Nấp sống bảo ta viết cái gì, phục vụ thế nào (nội dung. lập trường, thái độ). Viế? là nghệ thuật. Một tiếng rất quen dùng, là ta vẫn gọi những người đọc của ta là bạn đọc. Bạn đọc chứ không phải học trò đọc. Thế thì nghệ thuật tốt nhất. là tác giả ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 147 phải biết bạn mình là ai, để nói cho người ta hiểu và thích nghe. Nhưng bất cứ là aì, thì tác giá đối với độc giả, cũng chỉ nên đóng vai một người bạn cũ và thân, tầm thường, giàn đị, vui vẻ, chớ có cầu kỳ, kiểu cách, cao xa và lên mặt. Nên nhở rằng nếu cốt truyện là một văn đề. thì nghệ thuật là cái xe chỏ vấn đề. Nếu vấn đề là thân thể con người, thì nghệ thuật là quần áo. Người xấu mà mặc quân áo đẹp, còn làm cho người ta tưởng lầm là đẹp, huống hề một người đẹp mà mặc quần áo đẹp thì càng đẹp thêm. Viết tiểu thuyết mà không chú ý đến nghệ thuật, tức là không cho con người mác quản áo. Thì chỉ nên làm báo cáo. Ta đã không lấy làm lạ, là có những người lăn lộn rất nhiều với cuộc sống, có những người chính trị rất cao, nhưng không biết viết tiểu thuyết. Là vì không biết nghệ thuật. Đặt văn nghệ sĩ vào thành phần lao động nghệ thuật, tôi cho là rất đúng. Người bạn gái của tòi viết cho tôi một câu mà tôi rất mong mỗi được như thế: Người Việt Nam phúi tiết truyện Việt Nam bằng căn Việt Nam. * Tiết đến đây, tự nhiên tôi sực nhớ lại hồi bấy giờ, có một số kha khá đông người viết truyện, nhưng không phải truyện Việt Nam. Họ học hành trong sách vở rất nhiều. Tác giả nào của Pháp hay của Anh. họ đều thông thạo. Lý luận về văn học, họ nói đâu ra đấy. Tướng chừng như nêu họ viết, thì ăn đứt anh em. Thế mà khóng. Họ đã nói giỏi hơn viết. Tài họ tuôn cả va đằng mềm mất rồi. Tiểu thuyết 148 NGUYÊN CÔNG HOAN của họ chăng khác gì tiểu thuyết của ngoại quốc in trong các báo bằng tiếng Pháp. Giống cả từ truyện đến tâm lý và ngữ ngôn của nhân vật. Một là họ đọc truyện ngoại quốc, thấy hay thì hạ thổ nguyên xi vào nước Việt Nam, chỉ đổi tên cho nhân vật. Hai là họ đã mạ lại truyện ngoại quốe, cho ra vẻ Việt Nam. Đọc của họ, tôi thấy ngô nghè, ngớ ngân một cách thảm hại. Truyện của họ xa độc giá, tức là xa thực tế Việt Nam. Ở nước Việt Nam, nhưng họ đã sống Với người ngoại quốc. Người đọc truyện chỉ thích đọc những truyện gần với họ, gần về kháng gian, gần về thời gian. Truyện xây ra bây giờ và quanh mình tôi, làm cho tôi đễ hiểu. Ánh em thanh miên hiện nay hiểu đồng chí cóng an, chứ không hiểu thầy đội xếp. hiểu ông Chủ tịch tỉnh, chứ không hiểu cụ lớn tuần. Tôi là người Hà Nội, tôi hiểu chuyện xảy ra ở Hà Nội hơn là chuyện xây ra ở Lai Châu. Tỏi hiểu chuyện người Bắc bộ hơn chuyện người Nam bộ. Tôi hiểu chuyện người Việt Mam ở trong nước hơn chuyện kiều bào ở hãi ngoại. Tỏi hiểu chuyện người Việt kiểu hơn chuyện người Liên Xô. Tôi hiểu chuyện người Liên Xô hơn chuyện người Bờ- tê- din ở Nam Mỹ. Và tôi hiểu chuyện người Bờ- rê- din ở Nam Mỹ xay ra năm 1969 hơn là chuyện người Bờ- rê- dịn năm 1892. Người viết văn nên tạo ra nhiệt tình về sáng tác mà rên luyện ngòi bút, chứ khỏng nên tạo ra nhiệt tình về giá trị cho mình. Giá tr một nhà văn là do bản thân nhà văn ấy tự tạo ra băng tác phẩm. Đất cày dối dá thì cây mọc không tốt. Ta chớ nên làm như anh hợm hình ngày xưa. thấy cây cúa mình lớn chậm, thị nhổ lên để nhấc cho nó ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 149 cao hơn một chút, khoe khoang tài trồng trọt của mình. Cây ấy. rễ bám lỏng lẻo, sẽ thui đi. hoặc chóng chết. Cho nên, không a1 có thể nâng giá trị cho một người viết văn đến mức chưa xứng đáng, cũng như không ai có thể dìm giả trị của một nhân tài. Người đới sáng suốt, không dễ tin đâu. Người viết văn phải thành thực với khả năng của mình. Có vốn ít thì buòn nhỏ, Có vân nhiều, chưa dễ đã nên buồn to. Đó là một vài ý nghĩ bông lông và nhận xét thiển cận của tôi về tiểu thuyết, trong khi tôi nhớ lại hồi tôi đương mò mẫm một mình để viết. * Tái viết tiểu thuyết, trước hết, chỉ cho một mình tôi đọc. Rồi sau. tôi viết cha có mỗi một người nữa đọc, là người bạn gái hay thø của tôi. Trong một thời gian lâu, tôi ch1 có người ấy là độc giả duy nhât và độc nhất. Tôi coi việc viết truyện như việc nội bộ của đôi nam nữ thanh niên yêu thơ văn mà thôi. Nhưng mà, từ xưa đến nav. trong văn học sử, chưa thấy có một tác giả nào lại chỉ xuất bản mãi mãi bằng tay tác phâm của mình cho một độc giả thưởng thức. Món hàng tỉnh thần thế nào cũng có một ngày được trưng bàv ra cho nhiều người xem. Những truyện của tôi viết từ năm 1928, đến năm 1931, thì 1n trên báo. Nguyên là nhà thơ Tân Đà dụ định tục bản An Nưm tạp chí của ông. Ông tìm tôi, nhờ tôi viết giúp bài vở. Trong các mục của An Nam tạp chí mói chấn chính, có một mục đặt tên là Việt Nưm nhị thập thếby xã hội ba đào 150 NGUYÊN CÔNG HOAN hy. Thấy cái tên đài dài, tôi hoi, ông Tân Đà nói rằng mục này đăng những bài viết về những cánh xuống của xã hội. Tôi hiêu ngay nghĩa của tiếng xuống. Chính nó là những cảnh mà tôi vẫn viết trong những truyện ngắn của tôi. Tôi nhận giúp Án Nưm tạp chí mục ấy. Nhưng tôi nghì rằng. những việc xưởng của xã hội, tôi đã viết thành truyện ngắn rồi, nếu nay đem phá đi để viết lại như một. bài báo thường, thì thật đáng tiếc công. Vả lại, nếu mỗi việc, kể thắng nó ra, thì chỉ trong ba dòng là hết, Nó sẽ nhạt, ai còn thích đọc. Tôi bàn với ông Tảần Đà là nên viết theo thể tiểu thuyết cho đậm đà, cho vuì câu chuyện. Ông đồng ý. Tôi bèn gửi cho ông những tác phẩm của tôi. Từ đó, những truyện ngấn của tôi lần lượt đăng ở An Nam lợp chí. trang mục Việt Nam nhị thập thế bý xã hội ba đờo hý. Và cùng từ đó, mục Xứ hội ba đờo hý biến thành mục đáng truyện ngắn. Truyện ngắn của tôi do đó mà thành tên Xã hội ba đào by. Việc giúp Án Nam tạp chí để tồi được nhìn thấy truyện của tôi, tên của tôi được In bằng chữ in ở mặt báo, làm tôi vui sướng, có hứng, có đà để tiếp tục sắng tác, * Ñy ngày tôi đăng truyện ngắn trong mục X2 hội ba đào hý, tôi vất muốn biết dư luận của độc giả. Nhưng không sao biết được. Tôi ở một trường phủ, xa Hà Nội. quanh tôi. không ai mua Án Nưm tạp chí. Tôi có thể viết hỏi Tản Đà, nhưng tôi không làm. Vì tôi biết tính ông rất lười trả lời bằng thư. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 151 Một kỳ nghỉ lễ, tôi có việc đi Hải Phòng. Mười một giờ trưa hôm ấy, trời mưa như trút nước, tôi phải trú đưới mái hiền hiệu sách Nam Tân. Bông tôi thấy một chiếc xe kéo tùm hum áo tơi cánh gà, đỗ ở trước hè. Áo tơi mở ra, một người đàn ông chạy tọt vào hiệu sách. Người ấy hỏi: - Có An Nam tạp chí mớt chựa? - Có rồi. Thấy là một độc giả của tờ báo tôi viết giúp, tôi nhìn vào trong nhà, xem là người như thế nào. Ông ta trạc ngoài bốn mươi tuổi, ăn mặc có vẻ một viên chức. Ông ta đứng gần chồng báo mới, lấy một số, mở thoăn thoắt từng tờ từ đầu đến cuối, rồi nói một cách thất vọng: - Thôi, kỳ này không có Xở hội ba đào ký rồi! Nói đoạn, ông ta để trả quyển báo lên quầy, rồi ra xe, đi về. Tôi rất ngạc nhiên và cũng rất vui mừng. Tôi không ngờ là truyện của tôi được độc gia chú ý tìm đọc. Mật lần nữa, đi xe lửa, tôi thấy hai thiếu nữ ngồi cạnh tôi, châu đầu vào nhau đọc Án Nam tạp chí. Hai cô chốc chốc lại rúc rích cười. Tôi liếc nhìn thấy tên bài là Cô Kếu, gái tân thời. Đọc xong, hai cô gấp báo lại, bàn tán. Một cô nói: - Thằng này viết khá. Một cô nói: - Truyện Báo hiếu: trở nghĩa mẹ, mình đọc cho bà cả Thịnh nghe, bà ấy khóc rưng rức. Bà ấy cũng có ông con trai quý tử như thế. 152 NGUYÊN CÔNG HOAN - Thẻ là mợự nó đì Táấy, nó viết chả hay à? Hình như truyện con Ma- rie Marne thì phải. Nghe đến đó, dù tôi chấc chán là hai độc giả vất quen tôi của tôi chăng biết rằng chính "thằng này" nó ngỗi lù là ngay ở cạnh, thế mà tỏi cũng ngường pgượng. Tôi không đám nghe tiếp, bèn lĩnh đi ngi chỗ khác. Hai việc mà tô) trực tiếp thấy, làm tôi tịn tôi, và càng phân khởi Rồi tôi được đọc bài phê binh văn học của Trúc Hà, một người viết văn ở Nam bộ, đăng trong tạp chí Nam Phong (1932). Có một trang nói riêng về tôi. Tác giả khen ngợi những truyện của tôi có nội dụng hay, lời văn giân dị, sáng sủa, nhanh nhẹn, giọng nói tự nhiên, nhưng trào phúng rất chua chát, kết cục truyện đột ngột v.v... Tất cả những dư luận bằng việc làm. bằng lời nói. bằng bài báo căng làm tôi vững tâm theo đuổi nghề viết văn. * Sau những cuộc khởi nghĩa ö Lâm Thao, ở Vĩnh Báo và ở Yên Bái do Việt Nam quốc dàn đảng chủ trương, sau phong trào Xô Viết Nghệ Tính do Đóng Dương công sản đẳng lãnh đạo. thực dân tăng cường khủng bố và đàn ấp cách mạng Việt Nam. Những vụ bắt bó, giam cảm, tù đây người hoạt động chính trị, những phiên Hội đồng đề hình xử phạm nhân có tường thuật tì rmì trên các báo, tác động mạnh mẽ đến tư tưông người Việt Nam. Trong lãnh viec nào cùng có mặt thoái và mặt tiến. Về chính trị, có người ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 153 nản chí. sợ sệt. Nhưng có người giác ngộ về tỉnh thân dân tộc. Về sinh hoạt xã hội, có người tiêm nhiêm văn hóa đi trụy, nô dịch của đế quốc chủ nghĩa phương Tây mà họ cho là văn minh, và phú nhận tất ca những cái gì là cũ mà hạ cho là hú lậu. Nhưng có ngươi biết grữ cái hay củ, hạc cái hay mới, đem thực trạng của xã hội để khuyên báo những người mù quáng trong giới thanh niên bằng những buôi diễn thuyết, diễn kịch. Vân học cũng ánh lên hai hiện tượng thoái và tiến. Óc mỏi mệt sau cuộc khủng hoảng về tỉnh thần những năm sau 1930, không chịu đựng nổi mấy bài xã thuyết, mấy bài khảo cứu tràng giang đại hải đài hàng hai ba chục trang của tạp chí Nam: Phong. Trong báo giới, thấy xuất hiện những tờ như Øy tấn. như loa. Duy tân là báo viết bằng một thứ văn chương hạ cấp, chứi bới tất cả. xuyên tạc cả sự thật để chửi bới, gọi ngươi bị chửi bới bằng thằng, dù người này ngang tuổi với bố họ. 1oz là báo khiêu đâm, kỳ nào cũng đăng ảnh một gái giang hồ đứng uốn éo cái mông cái ngực, kỳ nào cũng có những truyện tục tĩu một cách trắng trợn. Nhưng mặt tiến của xã hội không dung thứ lâu cái món thuốc độc hạt tình thần. Loại báo ấy chẳng bao lâu thì phải tự đình bản. Đến cái món thuốc độc nguy bại lớn hơn, thì bị mặt tiên trừng trị ngay tức khắc. Tờ Dân báo ra số đầu. đã tự lột mật nạ của nó bằng những bài mạt sát các nhà ái quốc lão thành, liền bị nhân dân đến đập phá tòa soạn. Khuynh hương lìa bỏ các lề thói cũ nó câu thúc ý thức tụ do. thể hiện trong văn học rõ rệt nhất ở phong trào thơ mới. Báo ra nhiều đản, tä nào cũng mang thể tài là văn chương, chính trị, xã hội. Tờ nào in cũng chú trọng đến mỹ thuật. Bài nào ngắn và vui thì được ưa thích. Cầu vàn gọn và găng đân. Nó dung bòa 154 NGUYÊN CÔNG HOAN giữa cái du dương của Tần Đà với lõi nói mộc mạc của dân tộc, giữa cái cầu kỳ, lai căng của Phạm Quỳnh với cải nêm na, sinh động cổ truyền, giũa cái cấc lấc của Hoàng Tích Chu với cái đúng mẹo luật của tiếng mẹ đề, Tóm lại. nó ''“ Văn xuôi Tân Đà: . Nhan én đổi thay, tháng ngày thấm thoắt, kể từ độ đê tranh sơn thủy, tới nay đã gần ba đông. Dẫu "nước đi đi mãi chưa về” mà non xanh còn vấn tóc máy, thơi lên tưởng được vậy. Lận đân chân mãy, bể trần chìm nổi, thân thế dẫu mối người một khác, mã nghĩ cũng như nhau Trời Tây xế bóng tà dương. tôi thường vẫn nhớ đến quy nương mà cảm tiếc vô hạn, rằng quý nương là mồt người tuấn tú trong nữ giới, về sự học cũng đã co công phụ, nêu không phải cảnh ngô làm hại người, thời công nghiệp Ban Chiêu, tai danh Tô Huê, bắc nam dẫu có khác, mà xưa nay đình cũng không nhường ai. (Thể non nước) Văn xuôi Phạm Quỳnh Nhưng muốn cho bọn tân thương lưu nước Nam bây giờ có thể hướng thu được văn hóa Pháp cho ích lơi, lại có thể giúp cho nước cũng nhờ đó mà chấn chỉnh được tinh thần trí thức, thời cần phải tư mình nhân chân lấy mình, phải bỏ cái thai đô Tiêu cực như bây giờ, phải 1ö ra biết suy nghĩ, phán đoan. có tư cách đặc biệt đối với văn hóa ây, cũng như đối với các trạng thải khac của văn minh đời nay, phải biết xem xét cho kỳ càng. nhiệt thành mà không hao hức, tin theo mà biết phê bình, có thế mới hiểu rõ và dẫn dân tiêm nhiễm được Phải biết rằng văn hóa nước Pháp có thể làm một cái động cơ rãi manh trong sư nghiệp cải tác nước Nam sau này, nhưng muốn cho được hoàn toàn hiệu lực, thời cần phải có mấy cái tư cách mà người minh hãy còn thiếu, Những tư cách ấy phải gãy lấy cho được. Nghĩa vụ chúng 1a ngày nay là phải chấn chỉnh lấy cái hồn Viêt Nam của ta để có thể theo phong trào mới mà cải cach duy tân vây (Văn bọc Pháp đối tới tiền đô nước Nam) Nam Phong vố Ì47 - Fevrier 1030 ĐỜI VIẾT VĂN CÚA TÔI 155 (Tiếp) Văn xuôi Hoàng Tĩch Chu Gớm cho cái năm 1931! Thế qiới đang khổ về nan kinh tê Tôi đây cũng chẳng được yên, hai anh thơ sơn để lai bức tường lang. cuôm giấy "Con công" theo thằng Cuối, vải ông đại ly tiêu lam tiền bao tháng, trốn ăn "mắm ngoẻ ở xứ Lào". Đã thiết môt bên, tôi nào thầy mốt bên có lợi: Nhà in giục nơ, thơ chữ thúc bài. mà bên nách môi ban đồng nghiệp cứ nay gãi mai cào, lắm khí tôi muốn cười lên tiếng khóc. Còn mang cái sướng về tinh thần Này bức thư anh Lái Lang gửi đến chiều qua, giấy nhầu bẩn, mực tím phan, nét chữ tháu. Văn Tôi, Gái chơi hoang, sao ta cứ đổ tôi cho trai quyến rũ? Phùng Đỉnh Mai ưa thịt bóng, sao fa cứ kết án anh ta tái long nhử mồi? Lời Văn Töi biện hộ trước tòa. Dư luận như đến tai các quan tòa Thương thẩm. Châu biết Châu có lôi, cái tôi buôn đồ lậu, hẳn pháp luật không dưng. Nhưng thứ đồ lậu của Châu, Văn Tôi đã cãi cho nó không đến nỗi hại tính mệnh như thuốc phiên, súng luc, không đến nỗi hại vê sinh như dấm, rượu, Vitel pha nước. Châu quả nhiên có công làm lợi nền kinh tế lúc này tiền giam trong tủ mãy anh giàu bẩn được dịp may đội nón ra ởi... Sốt sắng, Văn Tôi lên tiếng cãi trong số 71, quyết xi cho Châu trắng án Nhưng Châu có tội. Tòa Thương thẩm đãi 3 năm tù, đáng (ê phải 5. Ngày nay Châu lã tù. Cái thời giờ ngồi tù, Châu dùng để sửa lỗi theo phải. hay trái lại, dùng để nghĩ thêm mưu kế la đời mât cách điều hơn. Trên hai dốc ấy, Văn Tôi nên liệu cho Châu bước xuấng bên nào? Muôn đổi ơn lòng. Nhà pha (quên Heày) /93] CAT LỌNG Có thế chư! Một côi bao †rang ba. Quan tòa nào đọc đến. Nói khoác gặp thời. Đông Tây. 298 tháng 7, 1931 156 NGUYÊN CÔNG HOAN cế vươn lên, để về hình thức, nó xứng đáng với tên gọi là một nền văn học. Về thể loại. độc giả đã thấy những bài điều tra. phóng sư ngắn. Đã có bàut phê bình sách. Đã có những cuộc bút chiến nảy lửa về mộ! vấn để. Trong những năm này. bai dòng hiện thực và lăng mạn xuất hiện nhiều hơn trước, để tỏ những nét rõ dẫn. Dòng hiện thực (mà ngày ấy gọi là xã hội. là t2 chán, hay tả thưc), trước chỉ có ở trong Ất văn xuôi (truyện ngắn, đài, đáng ở các báo), nay đã tràn sang văn vần (ví dụ thơ của Hỗ Xanh). Dòng lãng mạn. trước chỉ có ở trong văn vần (thø của Tân Đà và của những người đồng thời, nhưng xuất bản sách sau ông). nav đã thầy đi chéo sang văn xuôi (ví dụ truyện của Ehái Hưng). Nhưng những tác phảm có tính chất hiện thực hay lãng mạn, lúc đầu, cũng không rõ rệt là ở một tác giả nào viết văn xuôi hay văn văn, Cùng một tác gia, höm nay có bài có tính chất hiện thực. thì ngày mai lại có tính chất lãng mạn. Và ngược lại. Thời này, các sách báo lãng mạn đổi trụy đó bên Pháp gửa sang ta để bán. các tiểu thuyèt lăng mạn tư sản Trung Quốc. như loại của Từ Trâm À. được dịch ra tiếng Việt. lối sinh hoạt tư sản và nhơ bản của Tây phương do những người du học ở bên Pháp tái về nước, ảnh hương ràt mạnh đến thanh niên. nhất là ở các thành thị. Hạt giống lãng mạn được gieo rắc trên một vùng đất đai mà đa số con người vừa mệt mối về chính trị, vừa chán chường về xã hội, vừa boài nghị và đương đò d âm con đương đường đểđể gigaiiải thotáhoátt, , nên nó nảy nơ dễ,đ ề. V VAn học =3 ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 15 lãng mạn theo thị hiểu của người đọc, do đó trở thành phong trào. Nhưng tình hình thực tại về chính trị, về kinh tế, về xã hội lúc bấy giò, cộng thêm với tỉnh hình mới, do phong trào lãng mạn đề ra, lại tạo nên một nguồn đề tài phong phú cho các tác giả hiện thực. Văn học hiện thực, do đó, cũng trở thành phong trào. Hai dòng hiện thực và lãng mạn, tuy thỉnh thoáng có xô xát nhau. song đều song song tên tại trong văn học Việt Nam Từ sau Cách mạng tháng Tám. hai dòng hiện thực và lãng mạn hòa với nhau làm một. để cùng dòng văn học cách mang kết thành một trao lưu mới, lớn và mạnh hơn. Cháng khúc gì Đà giang nước đen, Lò giang nước xanh, đến Việt Trì thì hòa với Thao giang nước đỏ, để thành con Hồng Hà mang màu hồng hồng vì những phù sa mầu mã. Báo ra nhiều thì người cẩm bút được nhiều đất để tập đượt. Tòa soạn nào môi ngày cũng nhận được bài lai cáo, một nửa là truyện ngắn, một nửa là thở mới. Trên con dường chạy đua văn học, có người bị loại ngay vòng đầu, có người vào đến s2 kết thì bó cuộc, nhưng khòng ít người được tới chung kết, để theo đuổi nghề đến cùng. Độc gia đã ghì tên tuôi các nha văn, nhà thø vào trí nhớ. Về phê bình. thì ở Nam kỳ, là Thiếu Sơn. ở Trung kỳ, là Hoài Thanh. ở Bắc kỳ, là Thái Phi. Nhiều bài phê bình rất. độc lập, vô tư, đanh thép. chứ không nói nươc đôi để lấy lòng. Về phóng sự. điểu tra dài, thì cuốn Tôi héo xe của Tam Lang. cuôn Kỹ nghệ lày Táy của Vũ Trọng Phụng được nhiều người ưa thích. Và Băng hồi nav cũng viết phóng sự ngàn, nhưng 158 NGUYÊN CÔNG HOAN không 1n thành tập. Về truyện ngắn, thì tập Một đêm trước của Tam Lang được hoan nghênh. Về thơ mới. những bài của Thế Lữ, của Lưu Trọng Là được nhiều bạn trẻ thuộc. Về kịch thì. sau Vũ Đình Long, những tên như Vị Huyền Đắc, Tương Huyền. Nam Xương được độc giả chú ý. Đây là tôi chỉ kế những nét nổi bật trong làng ta hồi bấy gìd. * đ¿ tái bản An Nưm tạp chý lần nữa, nhà thơ Tản Đà vận phải địa vào một người có tiền. Người có tiền này là Ngô Thúc Địch. Ngâ Thúc Địch đỗ cử nhân khoa cuối cùng (1915). Khoa này, ba anh em ruột cúa ông cùng đã. Đỗ cử nhân rồi, ông mới học chữ Pháp để đỗ bằng Cao đẳng tiểu học, vào trường Cao đẳng, ban Pháp chính. Ông là rể nhà Tiến Xương, giầu có tiếng ở phố Hàng Giấy. Tốt nghiệp cao đẳng, ông được bổ tham tá ở Tuyên Quang. Vì ông tham gia Việt Nam quốc dân đảng, nên bị đế quốc bắt. xử tù án treo, và mất chức tham tá. Bà Nguyên Văn Đa mở báo Phụ nữ thời đàm, mời Ngô Thúc Địch làm chủ bút. Tòa soạn báo Phụ nữ cố một thanh niên tên là Vũ Liên. Vũ Liên là một du học sinh ở Pháp. Vì can vào mật hoạt động chính trị với mười người nữa, nên cả mười một anh đều bị đuối về nước. Thấy Tản Đà hợp tác với mật người nho học có, Tây học có, lại có tâm huyết. và biết nghề làm báo, nên tôi rất mừng. Và cũng hết lòng giúp ông. Vì năng đến tòa báo An Nơm tựp chí, nên tôi quen ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 159 Ngô Thúc Địch. Vì Vũ Liên cũng giúp Ngô Thúc Địch trong An Nam tạp chí, nên tôi cũng quen Vũ Liên. Vũ Liên cùng tôi rồi thân nhau, nên lên Hà Nội, tôi ở với Tan Đà, và cũng ở cả với Vũ Liên. Ở với Vũ Liên, tôi được ăn uống, nằm, ngồi, tự do hơn ở với Tân Đà. Nguyén là Tân Đà chỉ ả có một buồng nhà ngoài của nhà riêng Ngỏ Thúc Địch. Nửa ở cửa vào kê cái bàn, bày bán báo lẻ, nửa ở trong là giường, có che cái bình phong. Tản Đã ngủ ở đấy, làm việc đ đấy, ăn và tiếp khách cũng ở đấy. Một bữa cơm, Tản Đà còng tôi đương uống rượu, thì có một người đến mua báo lẻ. Thế là Tân Đà lấy hai hào tiền báo ấy. cho người nhà đi mua thêm thức ăn. Tôi bật cười và nghĩ thầm: "Báo không có người trị sự. Để ông chủ làm trị sự, thu tiền bản lẻ đến đâu, ông mua đồ nhắm hết đến đấy. thì báo lại đình bản sớm". Thịt mang về, nhà thơ sai cắt nhỏ ra từng miếng, rồi tự tay ông rán hai miếng một trên cái hoả lò than đỏ. để ở giữa mâm. Một miếng mời khách, một miếng chủ ăn. Rồi lại tiếp tục rán hai miếng khác. Thịt rán đã kỹ, Tân Đà mời tôi gắp. Tôi bỏ miếng thịt vào miệng. Vì lần da được rán giòn, nên nhai, nghe kêu lốp cốp. Bất. đồ lúc ấy có hai người vào mua báo lẻ. Anh người nhà ra bán. Bỗng tồi thấy nhà thơ không gắp miếng thịt phần của mình vội, còn nhìn tôi và xua tay, nói thầm: "Nhai khẽ kẻo độc giả nghe thấy!" Khi khách ra, ông mới kể là thường có những bữa ông đương ăn thì có người đến mua báo, sợ ngượng, ông không đám nhai mạnh các thứ giòn. Chúng tôi phá ra cười. Vũ Liên thường cho tôi biết về tình hình chính trị nước Pháp, phong trào Việt kiều và du học sinh của ta và của các nước thuộc địa Pháp. Vì muốn viết truyện ngắn 160 NGUYÊN CÔNG HOAN Thế là mợ nó đi Tây, mà từ thuở bé tôi chưa bước chân ra khỏi ngưỡng cửa của đất nước, nên tôi đã hỏi Vũ Liên về cảnh ở tỉnh anh ở, phố xá, nhà cửa, đường lối, xe cộ đỗ và đi, nó khác Hà Nội như thế nào. Nghĩ ra truyện dài Lệ Dung, nhưng chưa biết kết thúc thế nào, tôi hỏi anh, làm anh suy nghĩ, đêm cũng nói mê lắm nhằm về Lệ Dung. Vũ Liên giúp An Nưm tạp chí vì cảm tình với Ngô Thúc Địch, nên không có lương lậu gì. Ngày ông Ch.H. định tái bản tờ báo hàng ngày Nông Công Thương, mời anh thành lập tòa soạn, Vũ Liên bèn nhận lời. Một hôm ông Ch.H. đến nhà Vũ Liên. Tôi cũng gặp. Ông mỏ báo để lớp này ra ứng cử nghị viên thương mại. Ông ít tiếng Pháp, nhưng theo mết, nên nói cứ chen tiếng Pháp vào. Chắc là để ý nhiều đến việc bầu bán, nên ông học được tiếng Pháp gọi cứ trì là électeur (ê- léc- tơ). Bây giờ ông mới sắp mở báo, học chưa thuộc tiếng chuyên môn mới, nên khi nói chuyện về báo, đáng lẽ ông gọi độc giả là léc- tơ (lecteur), thì ông lại quen miệng là ê- léc- tơ. Vì Vũ Liên đã đọc bản thảo phần thứ nhất của truyện Những cảnh khốn nạn, tên là Tay trắng trắng £zy, mà anh cho là được, nên anh xin tôi để đăng vào từng kỳ của báo Nông Công Thương mà anh làm chủ bút. Vốn tôi quý bạn, vả cũng col thường công việc viết văn của mình, nên tôi đẳng ý ngay. Tờ Nông Công Thương ra đồi, ngoém của tôi mỗi ngày nắm sáu trang ở bản thảo. Tôi đương lo viết tiếp phần thứ hai, là Chiếc nhân uàng. không biết có kịp không, thì may làm sao, báo ấy đình bản. Vì nó không cỏ "ê- léc- tdHỊ ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÓI 161 Thấy Nóng Công Thương chết, tôi gác bút lại, thì một hóm, tôi nhàn được thư của tờ Thực nghiệp dân báo. Thư do ông chủ nhiệm Mai Du Lân tự tay viết mời tôi giúp bài. Có lẽ ông Mai Du Lân thấy báo Nông Công Thương không ra nữa, thì cho là tỏi thất nghiệp, mới vời tôi đến chăng. Ông Mai Du Lân, tói không quen, nếu tôi không giúp ông enng được, chứ khảng có gì gọi là cao đạo. Song, tuy không quen, nhưng tôi biết ông. Tản Đà kể chuyện rằng một lần ông Lân đã mời ông gửi thơ ca cho báo ấy. Ông ta đặt giá, là mỗi bài thất ngôn bát cú, nhà báo xin kính tặng lại nhà thơ món tiền nhuận bút là hai hào! Nói đến đây, Tản Đà thêm: - Thê thi bài thơ tứ tuyệt giá là một hào, và bài yết hậu có sắu xu: Chà chà, quý hóa thay tấm lòng nhà tư sản đối với văn chương! Nhận được thu ông Mai Du Lân, tôi không coi như một việc không đáng suy nghĩ, mà tôi đã suy nghĩ. Và đã gửi ngay cho ông ta vài truyện ngắn vừa viết xong. Tại vì như thế này: Ngót mưài năm về trước, tôi là người mua báo Tc nghiệp dài hạn. Theo lệ nhà báo, thì mua bảo phải trả tiền trước. Nhưng khi gửi thư mua bảo, tôi nói rằng vì ở nông thôn, không có nhà bưu điện, nên tôi không thể mua ngân phiếu để trả tiền báo ngay, vậy xin cứ gửi báo. Hâm nào tôi ra Hà Nội, sẽ đến trả tiền. Nhưng thấy báo cứ gửi đều cho tỏi, nén có ra Hà Nội, tôi cùng không đến tòa soạn để tra tiền lần nào. Tôi đọc Thực nghiệp hon một năm, thì tôi quyết định thì vào trường 162 NGUYÊN CÔNG HOAN Nam Su phạm, mới viết thư xin cắt việc mua báo. Nhưng không hiểu sao, báo cứ gửi về đều. Vì cố ý quyt hơn bảy đồng bạc - giá mua báo năm là sáu đồng - nên tôi gửi trả báo về Hà Ni, và ghi ở ngoài băng là "người nhận đã đổi chỗ ở khác". Báo Thực nghiệp đã đình bản vì lễ vốn, nay được ông thâu khoán Mai Du Lân bố tiền ra tục bản, nhưng nếu cứ vớ phải những tay độc giả như tôi, thì sớm hay muộn, báo cũng lại về chầu ông vải thôi. Cho nên bây giờ tôi có gửi truyện lên giúp báo ấy, chắng qua cũng mới là trả được một Ít nợ cũ. Vì mấy cái truyện ngắn của tôi, chắc ông chủ chì cho độ dăm hào! Tôi gửi báo Thực nghiệp mấy truyện, bây giờ tôi không nhớ, nhưng độ ba bấn chiếc thôi. Tôi chỉ nhớ mấy chiếc đáng nhớ, là truyện Rdi đôi ta tự uẫn cũng cam lòng, có họa sĩ Lê Thị Lựu mình họa, vẽ xấu quá. Và truyện Sách bị cấm, nhà báo không dám để cải tên đữ dội ấy. mà đối là Giầu uì sách. 41a: hôm, tôi gặp Nguyễn Tường Tam và Khái Hưng ở ngoài phố. Hai người mời tôi đến chơi ở tòa soạn báo Phong Hóa, 80 phố Quan Thánh. Tôi quen biết Nguyễn Tường Tam, vì ngày còn ởi học. tôi đã cùng trọ một nhà với hai người anh của Tam, nên vẫn gặp Tam. Còn Khái Hưng thì là bạn với tôi từ ngày còn nhỏ tuổi. Tôi vẫn đến chơi với anh, trọ ở số 70 phế Hàng Đàn, là nhà của ông tuần phủ ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 163 Nghiêm Xuân Quảng. Bác tôi và cha Khái Hưng là bạn đồng khoa, và là quan đểng thành. Ngày bác tôi tri phủ Thái Ninh, có ông bạn nghèo ở Diêm Điền, huyện Thụy Anh, là ông cử Nguyễn Đức Tiết, đưa ba con nhỏ đến, nhờ bác tôi nuói hộ. Ba người con ấy, một người là Nguyễn Đức Canh. Canh ở nhà tôi, cùng học với em tôi là Nguyễn Công Mỹ một lớp. Rồi hai người còng đô Tiểu học Pháp Việt. Vì bác tôi đổi lên phú Đoan Hùng, nên Mỹ ra Hải Phòng ở với anh ruột tôi, để tiếp tục học trường Thành chung. Còn Canh thì bác tôi gửi lại cha của Khái Hưng, khi ấy là tuần phủ Thái Bình. Nguyên là mẹ của Cảnh cũng có họ xa với người vợ lẽ thứ năm của ông. Cảnh sang học trường Thành chung ở Nam Định. Vì có Cảnh ở với cha Khái Hưng, cứ đến ngày nghỉ thì về Thái Bình, lại vì bác tôi lại về làm thương tá tỉnh Thái Bình, hai nhà ở giáp nhau, nên tôi sang chơi với em là Cảnh, và với bạn cũ là Trần Giư (tức Khái Hưng). Sau này, lớn lên, Cánh theo cách mạng, là một sáng lập viên của Đông Dương cộng sản đẳng, và là Ủy viên trung ương của Đảng, lãnh đạo phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh, rồi bị thực dân bắt, và chịu án tử hình. Còn Trần Giư ra ở Ninh Giang, làm đại lý bán dầu hoaä, nên thêm cho tên mình một chữ lót là Khánh, để được trùng với tướng Trần Khánh Dư đời Trần, xuất thân từ nghề bán đầu. Cái tên Khái Hưng là do từng chữ trong tên Khánh Giư sắp xếp lại. Tản Đà mở nhà xuất bản, in những truyện ngắn và truyện dài vào tập Truyện thế gian, Trần Giư có giúp bài, nhưng vì viết kém, nên không đăng được. Anh có viết nhiều, thay đối bút đanh nhiều lần. Đến lần ký là Khái Hưng ả truyện Hồn bướm mơ tiên, thấy tên 164 NGUYÊN CÔNG HOAN ấy có thể đứng vững, từ đó anh mới không thay đái tên khác. Một vài lần, tôi có gặp anh ở nhà của Tân Đà. Vì tình bạn cù đối với Khái Hưng và với Tam. nên tôi thea ngay hai người đến tòa báo Phùng Hoa. Hãi này, báo Phong Hóa của Nguyễn Hữu Mai đăng những bài đứng đắn, té nhạt, đương sống lay lất, thì đến tav Nguyễn Tường Tam, nó được hoan nghênh hết sức. Nó đổi thể tài, đánh đúng vào tâm lý của độc giả hồi bấy giờ. Hải bấy giờ. như tôi đã nói ở trên, sau những sự kiện chính trị từ 1930 trở đi, và do những vụ đàn áp, khủng bế đã man điển ra hàng ngày, thêm vào đó, là đời sống mỗi ngày một khá khăn, đầu óc con người như bị căng thẳng, mỗi mệt, buản phiền. Cho nên, những báo như Nam Phong của Phạm Quỳnh và Phong Hóa của Nguyễn Hữu Mai đều bị chán ngán. Nưm Phong đình bản, không phái vì chủ nó bỏ nó, để nhảy một bước thật cao lên ngồi chồm chỗm trên ghế thượng thư. Phạm Quỳnh truyền cái "sự nghiệp" của mình cho người con rễ tương lai là Nguyễn Tiến Lãng, hồi này đã nổi tiếng là một thanh niên thông minh, nhưng cũng nối cả cái tiếng là con nuôi "quan thống sứ Rô- banh”. Nhưng Nguyễn Tiến Lăng cũng không có phép mầu nhiệm nào làm cho báo Nam Phong có độc giả được. Báo Phụng Hóa của Nguyễn Tường Tam là báo trào phúng. Đó là loại báo từ trước đến nay chưa có. Có những mục viết bằng từng mẩu ngắn, gọn, vui. Có nhiều bức họa châm biếm, khôi hài. Có thơ trào phúng. đã kích của Tú Möõ. Có tiểu thuyết lãng mạn của Khái Hưng. Có thơ mới của Thế Lừ. Đọc Phong Hóa để được vui, được cười, được giải trí, không mỏi mệt, cho nên người ta thích. ĐỜI VIẾT VÀN CỦA TỎI 165 Trưác ngày Nguyễn Tường Tam du học bên Pháp, anh ta có gặp tôi. Tôi hỏi anh ta học ngành gì, thì trả lời rằng chưa định. Anh tá chỉ đùa rằng nếu học ngành tàu thủy, thì ký tên như thẻ này, (Anh ta ký cho tôi xem, tôi thấy như cái ống khói đương nhà khói), nếu học ngành điện, thì ký tên như thế này, (Anh ta lại ký, chữ như vòng đây điện ngoằng ngoằng quanh cái ống sứ) vân vân. Nay trở về nước, thấy anh ta mang manh bằng Cử nhân khoa học, cho nên tôi lấy Ìầm ngạc nhiên. Một lần, tôi hỏi Vũ Lân về Nguyễn Tường Tam ð bên Pháp thế nào. Vũ Liên khen là người có tâm huyết. Cũng có hiên lạc với anh, và Trình Văn Phú. Trịnh Văn Phú là một trong mười một thanh niên du học cùng bị trục xuất về nước với chuyển Vũ Liên. Năm trước. Trịnh Văn Phú ứng cử nghị viên thành phỏ Hà Nội cung với Khuất Duy Tiến. là một chính trị phạm cũ. Hai người này được rất nhiều phiếu bầu, và ngày bầu cử, Hà Nội xôn xao như chuẩn bị một cuộc biểu tình lớn. Vì tôi hiểu biết về Nguyễn Tường Tam như vậy, nên Tam hỏi ý kiến tôi về tờ Phong Húa, tôi nói rằng nên đùng tä báo để làm những việc gì có ích hơi về mặt tư tưởng và chính trị. Tam đáp rằng muốn làm gì, thì trước hết. báo phải chạy, có nhiều người đọc đã. Tam nhờ tôi giúp bài. Tôi bằng lòng. Về nhà, tòi viết một truyện ngắn vui, gửi cho báo, để là Kìa con! Đại ý câu chuyên. tôi kế một hiệu thợ may hay chiều khách. Ông chủ có một có con gái, thường giúp bố bán hàng. Hiệu ày có một thanh niên hay vào mua hàng, 166 NGUYÊN CÔNG HOAN nên quen. Ông bế tiếp cậu, húc nào cũng lễ phép, nhã nhặn, nói câu nào cũng một điều thưa ông, hai điều thưa ông. Một ngày chủ nhật, cô con gái ông chủ hiệu thợ may ấy vào Hội chợ. Cậu thanh niên là khách quen kia, cũng vào đấy. Thấy bóng cô ở đằng xa, cậu nhận ra. Cậu mới đuổi theo cô để định ve văn. Tới phía sau cô, cậu tung ra lời tán tỉnh. Nhưng cô không bắt, cứ che cái ô, làm ngơ như không biết. gì. Bất đồ ông bố đi phía sau, thấy việc nhố nhăng, mà kẻ vô lễ lại chính là cái anh khách hàng vẫn được mình thưa gửi rất lễ phép, ông muốn cho anh ta một vế. Ông bèn đi rảo cẳng cho kịp con, rồi đập vào cái ô của con, và bảo: “Kìa, con! Ông hỏi. Con trả lời ông đi". Truyện kât thúc ở câu nói ấy. Tên hiệu thợ may, tôi cố nghĩ xem có chữ nào hay hay thì điền vào. Sau cùng, nhớ mang máng ở Hàng Đường có một hiệu khách đề hai chữ Đại Ích to tướng ở màn cửa, tôi bèn gọi hiệu thợ may trong truyện là Đợi Ích. Còn anh thanh niên trâng tráo kia, theo thói quen của nghề viết truyện làm sao cho tăng được ý nghĩa trào phúng và hài hước cho vul, tôi đặt nhân vật ấy vào ngôi thứ nhất, tức là (ôi. Báo Phong Hóa gửi về, tôi thấy tên chuyện bị đổi là Chiêu khách. Những tên truyện tôi đất. khâng phái không cân nhắc. Nhưng thôi, báo Phong Hóa chót làm việc đã rồi, tôi đành chịu chứ sao? Tôi gửi thêm truyện nữa, đề là Nổi tưm bành. Truyện này là truyện có thật ở Hải Dương. Một gia đình sinh sống bằng nghề cho vay ng. Gia đình này có cô con gái to lớn, ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 167 phốp pháp, phây phây, nhiều tuổi, nhưng chưa có chồng. Cô vẫn đóng vai đi đòi ng để giúp cha mẹ. Có một ông giáo chưa vợ cũng nợ nhà ấy. Cô này đến đòi mấy lần, nhưng đều bị khất. Chắng rõ ông con nợ khất cô chủ nợ bằng cách gì. Rồi ông giáo đổi đi Hà Nội. Món ng vẫn chưa trang trải được, ông hứa với ông bà chủ nợ sẽ trả sau. Cô con gái biêt thế, nên mỗi lần nghĩ đến món tiền chưa đòi được, thì cô nổi tam bành với cái anh lườn khươn, làm một trận giận dữ như điên như cuồng, rồi đùng đùng lên Hà Nậi để cho con người ấy biết tay. Nhưng ri cô lại về không. Cho nền, cứ đến kỳ cô thấy ngứa ngáy, thì cô lại nổi tam bành, để đi Hà Nội... Truyện này vừa gửi đi vài hôm, thì tôi nhận được mật. bức thư có dấu bưu điện Hà Nội. Ngoài phong bì, m tên hiệu Đại Ích, địa chỉ, và dưới hai dòng ấy, có đến năm sáu đồng quảng cáo cho công việc và giá cả. Tôi đoán ngay đây là việc gì. Thì quả nhiên. Thư của ông thợ may Đại Ích có vẻ dậm dọa tôi ghê gớm lắm. Ông nói rằng ông không quen tôi, tôi không quen ông, cố nhiên hai người không thù hằn gì nhau, vậy cớ làm sao tôi lại viết bài đăng báo nói xấu con gái ông. Ông bắt tôi lập tức phải cải chính lên báo. Nếu không, ông sẽ đưa tôi ra trước pháp luật. Đọc xong thư, tôi lo lo. Và cũng giận Nguyễn Tường Tam là chú nhiệm báo mà không biết giữ trách nhiệm về những bài đăng trong báo của anh. Anh lại không giữ bí mật nhà nghề, đáng lẽ hẹn ngày cho ông Đợi Ích đến gặp tôi ở tòa báo, thì lại bảo địa chỉ của tôi, để họ lôi thôi trực tiếp với tôi. 168 NGUYÊN CÔNG HOAN Vì bực mình, nên tôi chép lại bài Nổi tưm bành, gửi cho ông Tản Đà để đăng vào An Nam tạp chí, không bảo gì với Tam cả. Ông Tản Đà đương túng bài, thấy truyện của tôi thì in ngay. Trong khi ấy, báo Phong Hóa còn vẽ, còn khác. Cho nên, khi thấy bài của tôi in ở An Nơm tạp chí, chắc Nguyễn Tường Tam cũng bực. Anh ta gửi thư trách tôi, kèm cả mấy miếng gỗ đã khắc những bản vẽ. Đúng là tôi định trả miếng Nguyễn Tường Tam, chứ tôi có lạ gì thể lệ viết báo, là không bao giờ nên có một tác phẩm mà đồng thời lại cho cả hai báo được đăng. Càn việc đối với nhà Đại Ích, tôi đã xử trí như thế nào? Tôi có nhớ lại xem ngày trước đị học qua nhà này, tôi có thấy cô eon gái nào không, mà sao ông bố làm dữ thế? Nhưng không sao nghĩ ra. Tôi chỉ mang máng là ông Đợi Ích bàng thịt bằng xương ở phố Hàng Đường thì người lùn lùn, beo béo. răng hơi đen đen, mùa hè hay cởi trần ra đứng ở cửa. Hiệu ấy vắng khách, hàng họ lèo tèo, chằng có gì. Thế là tôi đoán ra rồi. Tay này láu eá đây! Bắt tôi cải chính là để được nhắc nhở cái tên Đại Ích.trên mặt báo. là để tôi làm quảng cáo không công cho hiệu may đương ế khách. Ôe con buôn bao giờ cũng hay tính toán ranh mãnh lặt vặt. Tôi không mắc lừa. Ông Đại Ích định chơi tôi, thì tôi chơi lại, chứ không kém cạnh. Rồi xem a1 chịu thua a1. Tôi bèn viết thư trả lời. Trong thư, tôi nói rất lễ phép. Tôi gọi ông là "cụ" cẩn thận. Nhiều câu tôi làm ra vẻ sợ sệt cho ông sướng. Mở ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 169 đầu, tôi nhấắc lại ý ông, là hai ngươi không quen biết nhau, thì cố nhiên là không thù hằn nhau. Nhưng tôi đã sơ ý, viết truyện lại lấy tên hiệu may là Đợi ƒch, tên của quý hiệu. Nay eạ bất tôi cải chính, thì tôi xin vâng theo, vì tôi rất sợ phải ra tòa. Nhưng muốn cải chính cho khỏi sai sự thật, tôi xin cụ cho tôi biết thật đúng những điều sau đây: - Một là cụ có con gái không? - Hai là tiểu thư có đẹp không? Bao nhiêu tuổi? Có chồng chưa? - Ba là tiểu thư có đi Hội chợ không? Và có bị ai chìm không? Và nếu có, cụ thử hỏi lại tiểu thư xem người chim tiểu thư tên là gì, có là tôi hay không? Viết xong thư, tôi buồn cười quá. Thư ấy gửi đi, đến nay đã quá một phần tư thế kỷ, mà tôi vẫn chưa nhận được cụ Đại Ích trả lồi. Chắc eu đã "tiu" tôi nhiều nhiều. * Ẩái và mát độc giả bất đâu từ 1931, và từ đó về sau. có mặt đều đều trên văn đàn. An Nam tạp chí tuy như chiếc ô tô thiếu đầu xăng, đình bản, tục bản nhiêu lần, nhưng nó là một tờ báo của một nhà thơ được nhiều người yêu, nên dù mỗi số in được ít, và ì ạch ra chẳng đều kỳ, nhưng độc giả của nó phần lớn là những người ưa chuộng văn chương. Vì thế. mà tên tôi ký dưới mục Xế hội bư đờo 170 NGUYÊN CÔNG HOAN ký được một số bạn chú ý. Báo Nông Công Thương, báo Thực nghiệp, bào Phong Hóa mời tôi viết cùng vì lẽ đó. Nhiều báo khác mà tôi không quen, viết thư nhờ tôi giúp bài, cũng vì lẽ đó. Nhưng ngoài tấm tình đối với bạn, tôi chẳng viết. cho báo nào. Báo độ này ra nhiều. Văn đàn có vẻ rất sầm uất. Báo nào cũng cố gắng viết cho hay, in cho đẹp, để làm vừa lòng độc giả. Nhưng muốn cạnh tranh nhau. báo nào cũng dìm dập bạn đồng nghiệp. Tỏi đã muôn đã kích mặt xấu ấy, bằng một truyện trào phúng, lấy tên là Động rừng. Động rừng, báo ra nhiều, cắn nhau sứt đầu mẻ trán. Rồi đến tuần lễ thứ mười ba - con số 13 là con số độc - con nào thấy mình bị sái kinh tế, thì chạy về đình bản. Nhưng vì không nghĩ được kết truyện, nên tôi không viết. Tôi nói tuần lễ thứ 13, là duyên do như thế này: Báo 1n ra, thì gửi bán ở các đại lý tại Hà Nội và các tỉnh. Lệ gửi đại lý, cứ ba tháng người ta mới tính số một lần. Nhà báo nhận được bản thống kẽ số bảo bán được ở các nơi gửi về, mới định được số hiợng nên in hàng kỳ. Vì thế, sau khi in những số trong ba tháng trước, tức là 12 tuần, đến tuần thứ 13. in thêm một số nữa, mới nhận được bản thống kê. Lúác Ấy, thấy báo ế quá, bị lễ vốn nhiều, ông chủ bèn vội vàng đóng cửa báo, để đi khất nợ tiền in. Hoặc tìm kiếm một anh nhà giàu hiếu danh dại đột nào để trút cho xong cá1 của ng ấy. Thế nhưng báo vẫn cứ ra, từ nọ chết thì tờ kia xuất bản. Mấy anh nhà giàu đùn cái chết cho nhau, nhưng anh cầm bút có chỗ sống để giãi bày tư tưởng về chính trị, về xã hội, về văn chương. Và để ganh đua viết cho tiến bộ. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 171 Nhiều tờ báo thiên về một chính kiến, viết những bài thật mạnh đạn, dữ đội, có bị thực dân cấm ngay, thì người cầm bút cũng lấy làm vui, vì đã ra lọt được một số. Ngày này, các báo ra, ít tờ không gửi cho tôi. Báo tôi quen, gửi cho tôi đã đành. Báo tôi không quen, cũng gửi. Đó là tác phong của báo giới hếi bấy giờ. Không phái vì cầu lợi. Có báo nhờ tôi giúp. Có báo chẳng nhờ tôi giúp. Tôi chẳng giúp, vẫn cứ nhận báo tặng đều đều. Tấm tình đối với anh em cùng giới đối với nhau như vậy, thật là hết sức đẳng quý! w 13:o Nhật Tan được phép xuất bản. Chủ nhiệm là Để Văn. Chủ bút là Tạ Đình Bính. Bính là bạn của tôi từ năm tôi 17, 18 tuổi. Sau này xa nhau, tôi biết anh ta chơi bời, đâm ra nghiện hút, rồi lấy vợ là người thỉnh thoảng cũng sính viết, biệt hiệu là Mỹ Chân, nhưng lại là vợ của một. người vừa bị đi tù về chính trị. Tạ Đình Bính viết thư, mời tôi giúp anh ở báo Nhát Tân. Vì tin chắc báo Nhật Tân của Đỗ Văn thì phải in đẹp, không lem nhem như Án Nam tạp chỉ, lại tin rằng "Bộ ba xe pháo mã" bây giờ về làm báo này, thì nó sẽ có độc giả, ra được đều kỳ, chứ không chất chưởng như An Nơm tạp chí, nên tôi nhận lời với Bính ngay. "Bộ ba xe pháo mã" hồi bấy giờ là cặp ba người, Phùng Bảo Thạch, Vũ Đình Chí, Tạ Đình Bính. Phùng Bảo Thạch, tôi chưa quen, nhưng biết anh là người đứng đắn, viết nhiều bài có giá trị. Vũ Đình Chí, là Tam Lang, em Vũ Đình Tường, y sĩ ở Lao Cai, người đã đấm tôi một cái nên 172 NGUYÊN CÔNG HOAN thân và cho tôi biết những truyện tôi viết là xã hội tiểu thuyết. Tôi chưa gặp Tam Lang lần nào, nhưng rõ ràng là đã thân nhau. Chính Tam Lang là người đã nhắn khuyên tôi đừng cho nhà Mai Lãnh in tác phẩm của tôi ra những tập lắt nhất. Tôi đã đọc và thích văn của anh từ ngày anh còn gửi đăng nhiều bài ngắn trên báo rung Bắc Tân Văn, những năm trước 1920. Chắc rằng Vũ Đình Tường, mỗi khi gặp em, cũng đã cho biết về tình cảm của tôi đối với Tam Lang. "Bộ ba xe pháo mã" là ba người làm báo cứng. Trước hết, hồi Hoàng Tích Chu mới ở Pháp về. làm tà Ngọ háo, thì bộ ba này cộng tác với Chu. Nhưng vì người chủ nhiệm báo là Bài Xuân Học có xử điều gì không tốt với một anh nào đó, thì cá bệ ba cùng thôi việc hết. Tóm lại, không ai có thể dùng lẻ, hoặc không dùng lẻ một người nào trong "Bộ ba xe pháo mÃ" này. Ở đâu thì ở cả ba, Đi đâu thì đi cả ba. Họ làm thế thì hạ có thế mạnh, mới trị được mấy anh chủ báo cậy có tiền. Bây giờ tôi chắc bộ ba này về làm báo Nhật Tân của Đã Văn. Tôi nghĩ một truyện để gửi đi. Ngày này, tôi dạy học ở trường phú Kinh Môn nhưng gia đình vẫn ở thị xã Hải Dương. Các con tôi còn nhỏ, cũng mới từ 5 đến 9 tuổi. Em ruột tôi là Nguyễn Công Mỹ làm nghề dạy tư ð Hái Phòng. chủ nhật nào cũng về Hãi Dương thăm tôi. Chú hay đùa với các cháu, lại hay dạy các cháu hát, nên các cháu rất yêu chú, chỉ mong cho chóng đến chủ nhật để đi đón chú. Ngày này, Mỹ có người vợ chưa cưới đương ốm năng, nằm ở Cầm Giàng. Được tin dữ, Mỹ về ngay Hải Dương từ ĐỜI VIẾT VĂN CÚA TÔI 173 tấi thứ hảy, để sáng hôm sau đi Cẩm Giàng sớm. Mỹ nói chuyện với tôi về bệnh tình nguy kịch của người yêu, rẤt buồn và rất lo. Nhưng các cháu có biết đâu là chú đương như chết. từng khúc ruột. Các cháu cứ bắt chú hát, và hát những bài vui để cười. Để chiều lòng các cháu, chú ph¿í hát và làm trò cười, nhưng luôn luôn thở đài và nhăn nhó. Tôi nhìn thấy cánh bề ngoài cười nụ bề trong khóc thầm này, thì sực nghì đến Phạm Quỳnh. Tôi cho Phạm Quỳnh và Nguyễn Văn Vĩnh là những người có chính kiến. Thấy ở nước ta, ba kỳ có ba chế độ chính trị khác nhau, Nguyễn Văn Vĩnh mới chủ trương thuyết. Trực trị. Người Pháp trực tiếp cai trị người Nam, như ở Nam kỳ, không phải qua vua quan người Nam, thì dân được hưởng nhiều chế độ rộng rãi hơn. Phạm Quỳnh, trái lại, chủ trương thuyết Lập hiến. Người Pháp nên thí hành đúng Hiệp ước 1884, chỉ đóng vai bão hộ, còn công việc trong nước thì vua quan người Nam tự đảm nhiệm lấy. Bấy giờ Phạm Quỳnh vào Huế làm quan, tôi cho không phải vì danh. Quốc dân biết Phạm Quỳnh hơn biết mấy thượng thư Nam triều. Cũng không phái vì lợi Làm báo Nam Phong, Phạm Quỳnh cũng được phụ cấp 600 đồng một tháng, món này to hơn lương thượng thư. Phạm Quỳnh ra làm quan, chỉ là để rồi lấy danh nghĩa Chính phủ Nam triều, đòi Pháp phải trở lại Hiệp ước 1884. Vậy một người yêu nước như Phạm Quỳnh, sở đi phải có mặt trên sân khấu chính trị, chẳng qua cbï là làm một việc miễn cưỡng, trái với ý muốn. để khuyến khích bạn đồng nghiệp làm việc cho tốt hơn, chứ thực lòng, là một người đâu mất nước, ai không đau đón, ai không khóc thẩm. Thế là tỏi nghĩ được ra truyện Kép Tư 174 NGUYÊN CÔNG HOAN Bền, tả một anh kép hát nổi tiếng về bông lơn, đã phải vì giữ tín nhiệm với khán giả, mà ra sân khấu nhà hát làm trò cười, ngay cái tối cha anh đương hấp hối. Có lạ gì trình độ chính trị của tôi thời này. Nếu tôi tỉnh khôn, thì tôi đã hiểu hai thuyết Trực trị và Lập hiến chẳng qua chỉ là thủ đoạn của bọn cướp nước bảo hai tên tay sai bày ra để loè bịp, để ru ngủ người ta đương được chủ nghĩa cộng sản thức tỉnh. Hôm ấy, tôi đương đau mắt nặng. Nhưng cốt truyện hay quá, tôi không thể chờ đến ngày tôi bình phục. Tôi phải viết ngay. Đợi lúc vợ con đã ngủ yên, vào khoảng mười giờ, tôi lắng lặng dậy, thắp đèn, văn nhỏ ngọn, che giấy bốn bên cho kín ánh sáng, rồi viết. Tôi viết xong, đọc để sửa, lại đọc lại để sửa lại. Lúc thật được vừa lòng, thì tôi nghe chuông đồng hồ điểm năm tiếng. Tôi nhìn ra ngoài, đã thây mờ mờ sáng. Hôm sau, hai mắt tôi sưng húp, đau nặng dần, tưởng đến mà. Đã Văn đọc truyện Kếp Tư Bền, thì phục quá, viết ngay giấy mời tôi lên Hà Nội chơi. Bấy giờ tôi mới biết không phải bộ ba xe pháo mã viết báo Nhật Tán. Tòa soạn có Tạ Đình Bính, Nguyễn Triệu Luật và Vũ Trọng Phụng. Tôi làm quen với Vũ Trọng Phụng. còn Nguyễn Triệu Luật là bạn học cùng lớp với tôi năm 1919 ở trường Bưởi, rồi lại gặp nhau trong trường Nam St phạm. Ngày trước, a1 viết văn đăng báo cũng vậy, không phải vì tiền, mà là vì tình đối với bạn. Đã có báo nào trả tiền nhuận bút cho người viết như bây giờ đâu. Mậột là anh ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 175 quen ông chủ báo, thì ông chủ báo mời viết. Hai là anh có bạn trong tồa soạn, thì người bạn mời viết. Ngày trước, anh đã ở trong tòa soạn, thì anh phải soạn bài cho báo. Chớ nên mong chờ những bài lai cáo. Sã bài này không mấy, mà dùng được cũng khó. Và lại bài lai cáo kém, phải sửa chữa câu kẹo gần hết, thì thà tai anh viết lấy còn đỡ mất công hơn. Cho nên, nếu một anh làm báo có bạn nào viết lách được, thì thường nhờ người ấy giúp. Giúp đây là giúp anh ta đỡ phải nạo óc mà viết bài cho đầy một số báo, chứ không phải giúp tòa báo. Thì chẳng )ẽ anh ta lại lấy tiền riêng của mình trả nhuận bút cho bạn hay sao. Cho nên ta không lấy làm lạ rằng khi một người trong tòa soạn của báo này bỏ đi viết báo khác, thì cả bạn của người Ấy cũng không viêt báo cũ nửa, mà đi viết báo mới của bạn mình. Và nếu người viết báo ấy thất nghiệp, không tờ nào dùng, và anh ta làm nghề khác, thì tên của người bạn giúp anh ta cũng biến khỏi báo giới. Cho nên ta cũng không lấy làm lạ về cái hiện tượng trong các nhà cầm bút, e6 một số nghiện ngập và cái hiện tượng các báo đả kích lẫn nhau. Bởi vì việc phải có đủ bài cho một số bảo là việc chính của tòa soạn. Nhưng nếu chỉ ngồi ở cái xó Hà Nội, thì có là thánh, anh nạo óc mãi cũng phải hết ý kiến. Cho nên, muốn tìm ý kiến mới, các nhà cầm bút hay tụ lại với nhau để tán gẫu. Mà chuyện thì không đâu vô tận, bằng ở quanh chiếc bàn đèn. Đã nằm bàn đèn thì anh nghiện hay mời anh không nghiện kéo chơi một vài điếu. Nể bạn thì hút, nay một điếu, mai một điếu. Thấy hay hay, không can gì, thì anh cứ hút mãi. Đến lúc thấy có vẻ bắt nghiện, anh lo, nên phải làm ra cứng, ra có nghị lực, tuyên bế là hút 176 NGUYÊN CÔNG HOAN chơi hút bời, chừa lúc não chẳng được. Nhưng ä Phù dung có tha ai? Cũng vì túng ý kiến để viết, nên ngoài bàn đèn, người ta cũng hay đọc các báo khác. Để xem có thời sự nàa quan trọng, giật gân, thì viết một bài, hoặc eó chỗ nào báo ấy viết hớ, thì nhè chỗ ấy ra mà đả. Chẳng có thì xem những bài các báo công kích lẫn nhau để đánh hôi. Tôi viết báo Nhật Tân, đăng nhiều truyện ngắn và truyện đài. Truyện Tất iứa làng, sau này có người liệt vào dòng lãng mạn, thì tôi cho là không đúng. Cả truyện ấy có tính chất xã hội rõ ràng. Tôi đa kích bọn quan lại gian ác và những thói hư tật rởm trong cảnh sinh haạt thường ngày của gia đình nhà quan. Còn những con nhà nho thưởng thì tôi tả họ vẫn giữ được lòng thủy chung, và tính tình cao thượng. Truyện này, tôi cũng viết từng hồi mới gửi lên báo. Nhiều đoạn, chính lúe tôi viết, tôi cũng thấy lòng rào rạt, muốn chảy nước mắt. Tôi được nghe nói nhiều cô thiếu nữ, đọc cuốn này, đã khóc rưng rức. Chính vợ tôi, biết là truyện tôi bịa hắn hoi, nhưng khi đọc, cũng nước mắt giàn giụa. Vậy cái kinh nghiệm nhỏ đầu tiên của tôi về việc gợi tình cảm, là khi nào chính tác gia xúc động, thì mới truyền được xúc động tới người đọc. Cho nên người viết văn, trước khi đặt bút xuống tờ giấy, phải nghiệm chỉnh mà tạo cho mình một thái độ, và phải gửi tâm hồn mình vào từng chữ, từng câu. Viết Tát lứa lòng, tôi lại nghiệm rằng lối xây dựng truyện dài bằng nhiều truyện ngắn như kiểu A- lếch- dăng Đuy- ma không phải là lối duy nhất làm kiểu mẫu. Đaănh rằng cái cột xây bằng gạch thì ngươi thợ nề đặt từng hòn ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 177 gạch nằm ngang. Nhưng không phải cái cột nào cũng bằng gạch. Còn có những cột bằng gỗ, bằng xi măng. Cột gỗ sở dĩ cứng và chác, là do nó được cấu tạo bằng những sợi gỗ xếp dọc thành thớ dính chặt với nhau. Cột xi măng thì lại kết. hợp bằng từng hạt xi máng nhỏ. Ngoài cái cột lấy làm ví du, tôi còn thấy tấm vải dệt bằng sợi ngang đan vào sợi dọc. Thế thì xây dưng truyện dài không chỉ có một cách, mà có nhiều cách. Tôi đã thí nghiệm lối cấu tạo của cái cột bằng gỗ trong khi viết Tý lửa lòng (1933). Truyện có hai nhân vật chính xuất hiện từ đầu cho đến cuối, nhưng xoay quanh hai nhân vật ấy, và làm nổi hai nhân vật ấy, tôi tạo ra một số nhân vật phụ. Ở những nhân vật phụ này, tôi đã sắp xếp tình tiết sao cho chặt, để mọi sự việc khớp được đúng với mộng. Muốn những cá tính điển hình chính được nổi, tôi đã thu xếp cho các nhân vật, và sự việc xen kẽ, trà trộn với nhau, nâng đở lấn nhau. Thật ra thì cái kỹ thuật này không mới mẻ gì. Song đối với tôi, một người ít đọc sách ngoài để học tập kinh nghiệm, chỉ mò mẫm một mình, mà tôi tìm ra được sáng kiến ấy, tôi đã tự hào ghê gớm lắm. * Ấ)hà Tân Dân của Vù Đình Long vẫn chỉ xuất ban những sách dùng cho nhà trường, nay đã mua máy In, nên mở yộng phạm vị hoạt động, xin ra tuần báo Tiểu thuyết thứ bảy (1934). Vì trong chế độ của thực đân, có lệ cấm không cho phép công chức và vợ con họ làm nghề buôn bán, nhất là đã làm giáo học thì tuyệt đối không được buôn 178 NGUYÊN CÔNG HOAN các thứ sách vở giấy bút, cho nên Vũ Đình Long đã khân ngoan đối phó lại lệ cấm ấy bằng cách mở cửa hàng bán sách thì đứng tên mẹ. mở nhà 1n và mở nhà báo thì đứng tên vợ. Si thật thì mọi cung cách làm ăn, ông ta là chủ. Ông Long tòng sự tại Nha học chính Bắc Kỳ, làm cho Phòng thi cứ, nên rất nhàn rỗi. Trong giờ làm việc, ông ta để tâm trí vào việc kinh doanh riêng, hơn là việc công của Nha. Điện thoại của Nha luôn luôn được ông sử dụng để gọi về nhà, điều khiến công việc. Bạn đồng nghiệp, có người thấy chướng quá, mới tố cáo việc ông buôn bán với "sếp". Nhưng ông đã tra lời rằng, tôi ở cùng nhà với mẹ tôi và vợ tôi, không lẽ tôi không giúp gia đình. Tiểu thuyết thứ bảy được phép xuất bản, Vũ Đình Long mời tôi cộng tác. Ngày này, An Nam tạp chí của Tản Đà đình bản hẳn rồi. Tôi tự thấy rằng cồn có thể viết được nhiều, nên cũng muốn nhận lời yêu cầu của một người bạn đẳng nghiệp. Nhưng tôi còn do dự, là chưa rõ thể tài Tiểu thuyết thứ bảy thế nào. Tôi lên Hà Nội, đến nhà Tân Đán. Trong khi đi phố, nhìn trên các tường, trong xe điện, cạnh các ghế khách ngồi ở hiệu cất tóc, tôi đã thấy dán nhan nhản những quảng cáo báo Tiểu thuyết thứ bảy ìn vất mỹ thuật. Vù Đình Long tiếp tôi niềm nở lắm, đưa tôi đi xem nhà ìm, chỗ đặt máy, chỗ xếp chữ, và hãnh diện là toàn những thứ mới mua ở bèn Pháp. Lúc lên ngồi buồng khách, ông nói là nếu sau này tôi có sách để ín, hoặc bạn hữu có sách để in, thì nhờ tôi giới thiệu hộ nhà in Tân Dân. Tôi nghĩ thầm: "Tay này thật có óc buôn bán, không chịu bố lỡ những dịp có thể làm quảng cáo". Tôi hồi thể tài Tiểu thuyết thứ bảy. Ông nói báo chí đăng tiểu thuyết. Sẽ ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 179 có truyện dài dịch của Pháp, truyện kiếm hiệp dịch của Tàu, và truyện ngắn của ta viết. Như vậy, thì độc giả vào hạng nào cũng có mục ưa thích. Ông còn nói rằng đã chuẩn bị những phần chính gần xong cho bốn số, mới đám nghĩ đến việc cho xuất bản số đâu. Tôi hỏi đại ý là báo chí đăng toàn tiểu thuyết, hay cũng có những mục khác, ví dụ như thời sự lớn ở trong nước và thế giới chẳng hạn? Vũ Đình Long cho biết là báo không mỡ mục ấy. Tôi đương nghỉ bụng rằng như vậy, báo sẽ khó sống, thì ông nói: - Báo chỉ đăng có tiểu thuyết, thì tôi có thể ín sớm, để gửi đi khắp các đại lý ở Đông Dương, cho chỗ nào cũng đến sáng thứ bảy trong tuần là có để bán. Tôi như được bừng tỉnh. Nhưng trong thâm tâm, vẫn tin là báo mà chỉ có tiểu thuyết. thì ai cần đọc. Tôi đã chủ quan, suy bụng ta ra bụng người. Vì mở một tờ báo, bao g1ờ tôi cùng chỉ đọc thời sự, bình luận về thời sự, còn tiểu thuyết, tôi chẳng ngó ngàng tới. Thấy cung cách làm ăn có vẻ vững vàng, tôi nhận lời giúp Vũ Đình Long. Trước khi ra về, ông chủ nhà Tân Dân còn biếu tôi đến một chục tờ quảng cáo, cỡ nhỏ bằng chiếc phong bì thư, In trên tấm bìa giấy láng dầy. màu hồng, rất đẹp. Ngắm tờ quảng cáo, tôi nói: - Phí nhỉ. Vũ Đình Long cưỡi, đáp: - Không phí. Nêu quảng cáo in trên giấy thường, thì đọc xong, người ta vồ vất đi. Quảng cao của tôi m đẹp, trên giấv quý, thì người đọc xong, không nỏ vất đi, mà giữ lại, 180 NGUYÊN CÔNG HOAN có khi còn bày ở tủ kính như một thứ trang trí. Nó sẽ được nhiều người đọc, chứ không phải chỉ một người. Tôi càng phục cái óc buôn bán của người bạn đồng nghiệp hơn tuổi. Xong, tôi vẫn giữ nguyên ý của tôi, là báo chỉ đáng tiểu thuyết. sẽ không sống được lâu. Vến đã biết tình hình các báo của ta hồi bấy giờ, là khi háo vì ế mà đình bản, thì anh nhà giàu nọ đùn cái nợ cho anh nhà giàu kia. Cho nên muốn nhạo anh nhà giàu Vũ Đình Long tấp tếnh ra báo để đi đến chỗ chết, rồi làm hại anh nhà giàu khác, tôi mới viết truyện ngắn thể hiện cái ý ấy để cảnh cáo ngầm anh ta. Đại ý truyện ấy là có anh nhà giàu vì hiếu danh nên mở báo. Báo chết. Anh nhà giàu hiếu danh khác đến thay, và vân vân. Truyện viết đã đáng bật cười, tôi còn nghĩ được một cái tên rất ngộ nghĩnh làm tôi bật cười hơn, là T0öi cồ1 báo, anh chủ báo, nó chủ báo. Truyện ấy là truyện đầu tiên tôi gửi lên T7eu tỒuyế1 thư bẩy, tưởng rằng ông chủ bị nói xỏ, thì không đăng. Nào ngờ số đầu, truyện ấy lại được 1n ngay. Việc này cho tôi một nhận xét, là anh nhà buôn, ngoài món hàng và nhãn hiệu món hàng, anh ta không cần gì hết. Thế là tôi tiếp tục viết thêm mấy truyện nữa. Một điều làm tôi ngạc nhiên hêt sức, là cuối tháng ấy, tôi nhận được tấm ngân phiếu, trả nhuận bút. Tôi không ngờ là viết văn lại có tiền. Tỏi vẫn tưởng là chỉ vì tình bạn. *% km hè năm 1934, ti lên Hà Nội, ở với Đỗ Văn, để trông nom báo Nhát Tán. Tạ Đình Bính, trước khi vào Sài ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 181 Gòn, có về chơi với tôi vài ngày. Anh ta chỉ nói lý do không viết Nhật Tân nữa. là vì muấn ra báo riêng, và có thể là đi Sài Gòn. Anh ta dạn tôi là nếu anh ta đi xa mà tôi có lên Hà Nội chơi, thì nhớ qua thăm cháu Tường, con anh. Tòa báo Nhật Tán thuê số 15 phố Hàng Da. Dãy năm ngôi liền nhau này với dãy chín ngôi bên phế Quán Sứ bây giờ, làm cùng một kiểu ba tầng là nhà cũ của mụ Tư Hồng, lấy gạch của thành Hà Nội để xây lên. Tư Hồng là con mụ người Việt Nam đầu tiên đi lấy Tây. Hồng, nghe đâu là tên Việt Nam của một anh cố Tây, chồng mụ. Còn 7⁄ là hàm tứ phẩm vua ban cho mại. Về việc Tư Hồng là gái đi, mà được phong hàm ngang với chức cụ lớn ân sát, là do một năm đói kém, mụ có tàu thủy chạy Hà Nội - Tuyên Quang (ngày hé tôi ở Phù Ninh, vẫn trông thấy tàu này mà gọi là Tàu cà Th Hồng, cô biệc cần thận đấy), raạ mới buôn thóc đê chở đi bản lấy lãi. Nhưng tàu của mụ bị bất. Mụ mới khai là chớ thóc đi phát chẩn. Thế là vin vào việc "từ thiện” này, mụ vận động được phong tứ phẩm. Cho nên, có câu đôi chửi mụ, được truyền tụng: Một đạo sắc phong hàm cụ lớn Nghìn năm danh gia của bà to. Và cũng từ đó có câu: Làm đi có tần có tán, có hương ân thở vua. Tòa báo Nhật Tân có ba tầng, làm theo kiểu nhà ở thuộc địa. Tức là để tránh ẩm thấp của xứ có khí hậu độc. Chủ nhà ở hai tầng trên, tầng thứ nhất chỉ cao hơn tầng dưới đất độ hơn một đầu một với. Tầng dưới đất chỉ dùng để cất xe, xếp 189 NGUYÊN CÔNG HOAN đồ đạc lềnh kềnh và để bồi bếp ở. Tôi với Đỗ Văn ở tầng dưới. Gác thứ nhất là tòa trị sự, có một người phụ trách. Gác thứ hai là tòa soạn, có mỗi mình tôi làm việc. Một điều làm tôi ngạc nhiên, là Đã Văn có hai vợ, vợ cả ở Thanh Hóa đã đành, còn vợ )e. Tây lai, tên là Ma- ri, thì ở ngay Hà Nội, phố cũng gần. nhưng tôi thấy thỉnh thoảng anh mới đảo qua về. còn ăn thì lại nhờ Mỹ Chân, là vợ Tạ Đình Bính, thổi nấu hộ. bữa bữa người tùy phái đến lấy, xách băng cặp lông. Tôi biết không phải vì có tòi mà Đỗ Văn không ăn cơm ở nhà. Mỹ Chân vẫn thối nấu cho ăn từ ngày Tạ Đình Bính vào Sài Gòn. Và anh ở một mình ở đây đã lâu chứ không phải vì có tôi mà anh phải thay đổi chỗ ăn chỗ ở. Tôi hỏi, thì anh bảo: - Để cho Mỹ Chân nó kiểm lãi mà sống. Và ở với vợ con, mất tự do. Tôi cũng tin. Vì kiểu sống của Đỗ Văn thì làm đàn bà ngượng chết thật. Đi làm về, anh cởi tuột cả quần áo, cứ tổng ngông một cách rất tự nhiên ngồi ăn cöm, bàn bạc với tôi những việc rất đứng đắn. Thấy vậy, trước hết tôi cho là chướng mắt. Nhưng vài hôm thì quen. Tôi cũng bắt chước anh. Lần đầu tiên khoả thân, lúc cới quần áo trước mặt bạn, tới cố ngượng nghịu thật. Nhưng cởi xong, tôi thấy như làm một việc đã rồi. Thế là từ bận sau, tôi quen. Vạn sự khới đầu nan. Anh làm điều gì trải ngược với lẽ thường, lẽ phải, nhất là làm bậy, lần đầu tiên, anh đều có tâm trạng Ấy. Tôi làm việc ban ngày. Nhưng Đỗ Văn làm việc ban đêm. Tối nào cũng vậy, đi chơi phiếm ở đâu về, đến chín ĐỜI VIẾT VĂN CÚA TÔI 183 mười giờ, anh mới lên ngồi bàn viết trên tòa soạn. Rồi đến độ một giờ sảng thì anh đi. Tôi biết là anh đi hút thuốc phiện. Nhưng không biết là ở tiệm nào. Vì anh chẳng rủ tôi cùng đi bao giờ. Rồi chừng đến ba giờ sáng, mới mặc quần áo sang nhà in. Anh làm ở nhà in Trung Bác của Nguyễn Văn Vĩnh, ngay gần đó. Hồi anh mới ở Pháp về, Nguyễn Văn Vĩnh trả lương mỗi tháng ba trăm. Nhà in của Pháp là Taupin (Töpanh), biết anh có tài, muốn tranh lấy anh, cũng tra anh ba trăm. còn thêm bấn chục tiền nhà. Nhưng anh không làm. Anh nói Nguyễn Văn Vĩnh là bạn. Vã làm ở nhà in Trung Bắc, có việc thì đến, không có việc thì ở nhà. Lâm với Tây thì phải đi về đúng giờ. Quả thế thật. Tôi thấy Đố Văn chăng theo giờ giấc nào. Có bận anh ở nhà In đến bảy tám giờ tối. Thế rồi Nguyễn Văn Vĩnh làm ăn thua lỗ đần, chỉ đủ sức trả Đỗ Văn có hai trăm một tháng. Rồi trăm rưởi một tháng. Nhưng Đỗ Văn không bỏ bạn. Đến lần lương hạ xuống một trăm, thì Đỗ Văn không lấy tiển, mà in báo Nhật Tân ở nhà in Trung Bắc để trữ. Song Đỗ Văn không vì thế mà kém tận tâm về nghề in. Nhà Trung Bác đạo ấy nổi tiếng là in đẹp. Sách nhà xuất bản Đời nay của Nguyễn Tường Tam. in ruột ở nhà khác cho rẻ, nhưng đến cái bìa thì phải in ở nhà Trung Bắc. Dù trong có lem nhem, nhưng sách vẫn được cái bìa đẹp nó tôn lên. Mỹ Chân thường có bài viết cho báo Nhật Tân, đăng trong mục gọi là Tiếng oanh. Mỗi lần đưa bài. chị nói 184 NGUYÊN CÔNG HOAN chuyện với tôi lâu lắm. Bài của Mỹ Chân khong có gì đặc biệt. Tuy văn chương thì gọt rũa, nhưng tư tương thì quá lãng mạn. Có câu này. tôi nhỏ mãi: 77rơi sới yêu nhau, phái đưa nhau tờo cảnh màng, chớ cho nhữu biết sự thực làm tê túi nỗi lòng nhau. Những bài kiểu ấy, Đỗ Văn cho đăng. Thấy Mỹ Chân kêu túng bài để viết, lại thấy hàng tuần chị có lên chợ Đông xuân vài lần bằng xe điện. tôi gợi ý là lần nào lên xe điện, chị cũng nen cố lắng tai nghe khách trên xe nói chuyện với nhau, Nghe một câu thôi, ta có thể đoán được cả chuyện, cả cảnh huống, cả con người. Huống chỉ trong một chuyến xe, có biết bao nhiêu hạng người. biết bao nhiêu thứ chuyện. Mỹ Chân cho là ý hay, nhưng không thực hiện. Tôi cho là lối viết này, chị không quen, hoặc khỏng làm nối. Ấy đạt khái những chuyện Mỹ Chân và tôi nói với nhau toàn là về viết, lách, bài vớ, bình phẩm háo nọ, sách kia. Lần nào chị cũng ngôi thật lâu, nhưng tôi nhận thấy là chưa lần nào chị nhắc đến Tạ Đình Bính. Có lần tôi hỏi thăm về Bính, thì chị trả lời cho tắc trách, rồi nói chuyện khác ngay. Nhưng có lần thế này, thì tôi phải đánh một dấu hỏi kêm theo một dấu căm. Đêm hồm ấy, làm việc xong. Đỗ Văn thấy đói mới rủ tôi đi hiệu ăn. Tôi biết lệ giờ này là giờ anh đi hút. Quả nhiễn, ăn xong. tôi đòi về ngủ, thì anh báo đi với anh. Anh đưa tôi đến phố Hà Trung. Tôi ngợ. Phố của Mỹ Chân ó, làm gì có tiệm? Nhưng đến đúng nhà Mỹ Chân thì anh khẽ gõ cửa. Cửa mở ra, anh rán rép đi thắng lên gác trong, và ra hiệu cho töi cũng đi khẽ. Căn gác trong này, tôi chỉ thấy kẽ có một cái phan, trên bày chiếc bàn đèn. Đồ Văn nằm ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TỎI 185 một. bên bàn đèn để chờ, và bảo tôi nằm một bên. Anh chờ một người lên tiêm, mà ngày ấy gọi là "bồi píp". Một lát, người bồi píp đem thuốc lên, thì ra chăng là ai lạ, mà chính là Mỹ Chân. My Chân đã cuốn tóc và tỉnh táo, ghỏng rối Xoã và ngái ngủ như lúc mở cửa cho chúng tôi. Bấy giờ tới mới đề ý nhận xét về cái nhà này. Mọi lần đến thăm Mỹ Chân, tôi chỉ ngồi ở ngăn ngoài, chỗ chị thuê để ở. Lần này tôi mới vào hẳn trong. Thì thấy ngăn trong không có ai ở, và gác ngoài cũng không có ai ở. Vậy Mỹ Chân ở một mình một nhà. Tôi chắc tiền thuê nhà là tiền của Đồ Văn. Ngày này, người nghiện hay thuê riêng một căn gác, chỉ đặt có chiếc bàn đèn thuốc phiện. Người chủ căn gác ấy dùng nơi này để rủ rê bạn trai, bạn gái đến hút sách và làm những trò trụy lạc. Nơi ấy, gọi bằng tiếng Pháp, là gưargoniêre (gác- xoón- nị- e). Thì ra Đỗ Văn đã thuê nhà làm gác- xon- ni- e, và cho Mỹ Chân ở nhờ, làm bổi píp. Mỹ Chân tiêm cho Đã Văn hút. Khi Đỗ Văn đã cơn nghiện. chị tiêm một điếu mời tôi. Nhưng tôi chối từ. Khi Đồ Văn hút đủ bữa, thì anh thìu thiu ngủ. Còn tôi và Mỹ Chân vấn thúc. Chỉ có hai người nói chuyện với nhau trong đêm khuya. "ôi thì nám, chỉ ngôi ngay bên cạnh. Câu chuyện Mỹ Chân nói khóng phai là chuyện viết lách, bài vỏ nữa. Chị kê cho nghe quảng đời lãng mạn của chị. Muốn con lợn lòng của tôi nó đừng vùng dậy, tôi cũng nhắc chuyện cũ, nhưng là những chuyện giữa tôi và Tạ Đình Bính hồi còn nhỏ. Tôi muốn lấy bạn tôi là chồng chị ra làm chướng ngại vật, ngăn cân hai người chớ lôi nhau xuống đỏc. Mỹ Chân nghe xong, thợ dài, nói: "Anh không bie. aA? 186 NGUYÊN CÔNG HOAN Bính nó bỏ tôi từ ngày nó đi Sài Gòn rồi, tôi có là vợ nó nữa đâu!" Tôi hiểu ý. Nằm trước tôi, Đỗ Văn đương ngáy đều. Mỹ Chân yên lặng một lát, rồi nhẹ nhàng trách tôi: "Anh Hoan, anh như người vô tình ấy nhỉ". Tôi mïm cười, không đáp. Trong khi ấy, không rõ định làm gì. mà Mỹ Chân lấy kéo, đưa đến gần ngọn đèn. Nhưng bất để. chị đánh rơi cái chụp. làm động một tiếng mạnh. Đỗ Văn giật mình, choàng thức đạy. Chuyện tàn. Mỹ Chân tiêm vài điếu nữa cho Đỗ Văn, rồi hai chúng tôi về. Vài hôm sau, gập Phùng Tất Đắc là bạn thân của Đỗ Văn. hồi này cũng làm bảo. Tôi kế lại việc này cho Đắc nghe, thì Đắc ranh mãnh nói: - Thế thì anh thử nhớ lại xem thằng Tường giống thằng Văn hay thằng Bính? Một lần Ma- ri đến tòa báo nhờ tôi nhấn Đã Văn về xem đứa eon ốm có vẻ nặng. Nhưng Đã Văn không về, nói với tôi: - Ma-ri nó có chân thì nó đi mà gợi đốc tờ. Tao về có làm cho thằng bé khói được đâu mà gọi. Tao phải ngủ. Nhọc lắm. Thấy Đã Văn lạnh lùng với vợ con, tôi bực mình, lân gác để làm việc. Đến lúc thấy Đỗ Văn đã ngủ lâu, có thể đỡ mệt, tôi xuống nhà đánh thức anh. Tôi lay gọi, thì thấy anh nhăn nhó, ngóc cổ lên, hỏi: - Dây làm gì? - Về nhà thăm cháu, kẻo Ma-ri mong. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÓI 187 Đã Văn không đáp, xì một tiếng, rỗi lại nằm xuống, ngủ tiêp. Tôi lạ lùng cho con người đối với vợ con thì thế, đối với vợ bạn thì thế. Vì vốn biết Đỗ Văn không bao giờ giận người nói thẳng, cho nên tối hôm ấy, tôi đem việc cư xử trái khoáy của anh để trách anh. Tôi bảo ít lâu nay xã hột vẫn đổ tội cho bọn đi Tây về là thủ phạm những vụ trụy lạc mới nhập cảng vào nước, tội ấy thật không oan. Đỗ Văn chỉ cười, đáp: - Tao còn là khá đấy. Rồi tao đưa mày đi đến những gác-xon-ni-e của tui bác sĩ, cử nhân, kỹ sư. Chúng nó còn đếu với nhau bằng vạn Ấy, chứ tao đã thấm vào đâu. Tối hôm sau, Đễ Văn đưa tôi đi. Tôi không đám viết vào đây những điều mắt đã trông thấy. Vì nó kinh tổm không thể tưởng tượng được. Rồi mùa đông năm ấy, tôi có địp lên Hà Nội. Nhớ lời Tạ Đình Bính, tôi đến nhà Mỹ Chân để cho quà cháu Tường. Thì người khác đã ở nhà ấy. Và người ta không biết chủ cũ là ai. Sau, tôi gặp Vũ Bằng, thì anh này cho biết là Mỹ Chân đã đem con cho người khác, và đi lấy Tây. Vũ Bằng có gặp chị ta bây giờ ăn mặc đầm. Tôi kể những truyện này để nhắc lại một lề lối sinh hoạt thể hiện trên tấm tình giữa bạn bè, vợ chồng, bế con, mẹ con với nhau của một hạng người vào lớp giữa và lớp trên, trong xã hội hồi bấy giờ, được col là trí thức, những 188 NGUYÊN CÔNG HOAN ngươi bị ảnh hương sâu nặng của văn hóa đổi trụy phương Tây. Cách sống cho cái "tôt' bệnh hoạn và tội lỗi, gọi là cá nhân chủ nghĩa, đầu độc không ít mọt số thanh niên nam nữ ngây thơ. Nó chiếm đoạt, làm chủ đầu óc những người mới lớn lèn, đầy lòng hăng hái, tranh chỗ của những tư tưởng yêu nước, thương nòi. Cho nên, trong thời gian này, tiệm nhảy, tiệm hút, nhà chứa, nhà cô đầu, nhà săm, nhan nhãn mọc ra ở giữa Hà thành hoa lệ và ngoại ô. Những xác thiếu nữ hàng ngày nổi lềnh bênh trên mặt hồ Gươm và hồ Tây. là kết qua của những vụ bạc tình, những vụ thất tình. Những xác ấy vừa đóng vai chính của những thiên tình sử hạ cấp. › @ Hà Nội mấy tháng hè, tối tối tôi hay đi rong phế với Vù Bằng và Lê Văn Trương. Vũ Bằng, trước có bài gửi đến An Nơm tạp chí, nên quen tôi. Bâyv giờ anh làm báo Trung Bác Tủn Văn. Là Văn Trương ở Cao Mền về, có viết. một số truyện ngắn, đăng báo Trường Bác, cho nên quen Vũ Bằng. Những truyện này, nhà Trung Bác có in thành tập, tên là Những canh hoang tàn Đế thiên Để thích. Lê Văn Trương thấy tôi ở Hà Nội. mới nhờ Vũ Băng đưa đến làm quen. Ngày này, Tiếu thuyết thứ bảy, trái với sự phòng đoán của tôi và đúng với ý định của chủ nó, bán rất chạy, Năm nghìn, sảu nghìn, bay nghìn, nó chi còn một địch thủ duy ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TỎI ¡89 nhất, là báo Phong Hóa. Nghề đöi, nước chấy chỗ trùng. Báo ế thì người giúp thưa dân. Nhưng báo chạy thì vô số người muốn giúp. Điều đó, chẳng nên lấy làm lạ. Anh viết xa một bài, được nhiều người đọc, có hơn chẳng có ai đọc không. Lê Văn Trương, lúc mới vào làng văn, cũng như mọi người khác, là thích làm quen với nhiều bạn cùng nghề, và cũng muốn cộng tác với tờ báo có nhiều độc giả. Anh nói với tỗi đưa anh sang gặp Vũ Đình Long. Vì tôi bận ö báo Nhật Tán quá, hứa với anh nhiều lần mà chưa thực hiện được, thì một tối, sang nhà Tân Dân đưa bài, tôi thấy Vũ Đình Long nói rằng: "Sáng hôm nay ông Lê Văn Trương vừa đến đây tìm ông". Tôi hỏi: "Ông biết ông ta là Lê Văn Trương? - Ông ta tự xưng tên như thế". Tôi hiểu ngay là Lê Văn Trương nôn nóng việc làm quen với ông chủ báo Tiểu thuyết thứ bđy. Anh ta có lạ gì là tôi ở bên báo Nhật Tán. Nhưng lại vờ sang hỏi bên 7Yểu thuyết thứ bảy, thì thế nào Vũ Đình Long không mời giúp. Quả như ý Lê Văn Trương định. Từ đó, Lê Văn Trương viết Tiểu thuyết thứ bảy. Tiểu thuyết thứ bảy như một băng buôn truyện, đã đăng bất cứ một truyện gì về loại nào, miễn là có truyện và văn viết sạch sẽ. Làm hẳn ở tòa báo, chỉ có mỗi mình Ngọc Giao. Còn thì toàn là cộng tác viên gửi bài đến. Ngọc Giao nói rằng lương mỗi tháng 35 đồng, công việc chính là sửa bản in thử, và mỗi tháng phải viết ba truyện ngắn. Đãi với tôi. Vũ Đình Long coi như một cốt cán. Thấy tôi đứng đắn, thật thà, và góp cho ông được nhiều ý kiến, 190 NGUYÊN CÔNG HOAN nên ông biệt đãi. Và thỉnh thoảng, tôi lên Hà Nội ông mời ở hẳn với ông, ăn cùng mâm, ngủ cùng giường. Tính ông rất kín đáo. Nhiều bận, tôi nói những việc quan trọng xây ra ở trong nước mà ít người biết, tôi đều dặn là ông đừng nói lại với ai, thì ông đáp: "Ông nói với tôi cũng như không nói thôi. Ông đừng ngại". Nhiều khi Vũ Đình Long cũng thổ lộ tâm tình với tôi, và cho tôi biết dăm ba mánh khoé làm ăn của ông. Hiệu sách Tản Dân, khi mới mỏ, ông chỉ có số tiền vốn là tám trăm bạc. Rồi vừa được lãi, vừa ởi vay, nay ông cố nhà in mượn ba chục thợ. Ông đã tậu được những nhà ở phía sau, nay mai sẽ xây xưởng ba tầng mới đủ chỗ đặt máy. Hải Án Nam tạp chí còn ở phố Hàng Khoai, nhà của Ngô Thúc Địch, báo ấy, số 30, ra ngày 27- 2- 1932, có đăng một truyện ngắn, tên là Khóm trúc như tuôn dòng lệ cũ, tác giả là Vũ bang. Bài này viết bằng một lõi văn chương thật đặc biệt. Nó như ẩn, như hiện, lúc tiến, lúc lui, réo rắt, mờ mờ, ảo ảo, như bức tranh thủy mạc chấm phá của Tâu”. Đọc văn Vũ Lang, tôi thấy nó ấp ủ trong câu một ® Trích môt đoạn văn của Vũ Lang trong Khôm trúc như tuôn dòng lệ cũ. Rằng xưa vốn là người kẻ chợ... . Hàng Châu. Phong cảnh Hàng Châu có cảnh Tây hồ. Phong cảnh Tây hồ có Tam đàn ân nguyệt, vài ba tẳng ởã trên làn nước bập bênh. Tây hồ. Làn nước Tây hỗ bập bênh trân tầng đá Khóm trúc đượm hạt mưa xuân trước gió. Hạt sương rơi . tơi tẢ. ĐỜI VIẾT VĂN CÚA TÔI 191 tỉnh thần bảng khuâng khó tả. Tôi cho đây là văn của một tay nhà nho già. Nhưng tôi cũng cứ muốn Vũ Lang là tên của Vũ Liên. Hôm lên Hà Nội, tôi hỏi thì Vũ Liên không nhận là bài của anh. Tôi hỏi Tân Đà mới biết Vũ Lang là một người còn trẻ lắm, chỉ đến đưa bài mà không cho địa chi. Nay An Nam tạp chí chết rồi, mến văn tài của Vũ Lang, tôi mới giới thiệu anh cho Vũ Đình Long. Muôn biết địa chỉ Vũ Lang, tôi xui ông cách làm, là đãng lại bài Khóúm trúc tuôn rơi dòng lệ cũ vào Tiểu thuyết thứ bảy, thế nào tác giả cũng tìm đến nhà báo. Vũ Đình Long nghe Tây hồ. Mặc hạt sương rơi... tơi tả, Trúc sinh ngước mắt nhìn làn nước Tây hồ đưa đẩy một con thuyền. xa xa. Tây hồ. Con thuyền xa như nhắc Trúc sinh nhỏ tôi chiếc thuyên Thanh nữ... , chiếc thuyền Thanh nữ ẩn trong khóm trúc bên bò sông Châu. Châu giang. Lla Châu giang được ba bốn tháng nay, Trúc sinh không khỏi tưởng tượng làn nước sông Châu đưa đẩy đóa hoa rdi... tơi tả. Châu giang. Làn nước sông Châu đưa đẩy cánh hoa rơi... tơi tÄ. Một buổi thu tàn... con thuyền buộc chặt mối tình già... khôm trúc như tuôn dòng lệ cũ. Châu giang. Dòng !ệ cũ tuôn rơi... Đôi mắt Trúc sinh còn đầm đìa dòng lệ cũ. Bên lai Trúc sinh còn nghe thấy tiếng đàn tỳ... lanh lẳnh. Thanh nữ Tiếng đàn tỳ của Thanh nữ lanh lãnh còn bên tai. Làn nước sông Châu... Dòng lẽ sông Châu — đưa đẩy cảnh hoa rợi... tơi tả. 192 NGUYÊN CÔNG HOAN theo. Quả nhiên Vũ Lang đến gặp Vũ Đình Long. Và rồi là một người cộng tác với nhà Tân Dân. Được vài năm, Vũ Lang chết. Năm ấy, anh mới 24 tuổi. Nhân nói việc giới thiệu Vũ Lang vào Tiểu thuyết thứ bảy, vài năm sau, đọc báo Hà Nội tân nến của Vũ Ngọc Phan, tôi lại thấy một người viết những mẩu truyện bằng lối văn rất. dí đồm mà tôi ưa thích. Người ấy là Tó Hoài. Biết Tô Hoài sẽ có tương lai, nên khì Hà Nội tân ăn đình bản, tôi mách Tô Hoài với Vũ Đình Long, mà tôi chỉ biết trong những bài anh viết, là anh người làng Nghĩa Đô, trên Bưởi. Và Đình Long cũng nghe theo, tìm được Tô Hoài, mới cộng tác với Tiểu thuyết thứ bảy. Vũ Đình Long có cải sợ nhất là những cộng tác viên của ỏng gặp nhau. Cho nên tôi muốn đến thăm một vài người cùng viết Tiểu thuyết thứ bảy, hỏi ông, ông không cho biết địa chỉ, Nhiều lần, suốt từ lúc tôi ở xe lứa đến nhà ông. cho đến lúc tôi ra xe lửa để về nhà tôi, ông không cho tôi rời một bước. Có tôi về Hà Nội, lần nào ông cũng sửa một bữa thịnh soạn. mời tất ca cộng tác viên đến ăn. Rồi sau bữa ăn, ông đất tôi lên hiệu cơm Tây, cơm Tầu, tối thì đi xem chiếu bóng. Tôi biết là món nhuận bút mà ông trả cho tôi, có eao hơn người khác nhiều. Và nhiều người khác, ông khóng trả nhuận bút. Trong một số báo, thì bài hay gánh cho bài tầm thường. Cũng như về sau này, Phố thòng bán nguyệt san, quyến hay gánh cho quyển không hay. Người mới viết văn, gửi cho báo, thấy bài được đàng đã lấy làm thoä mãn rồi, còn dám mang đâu đến tiển nhuận bút! Cho nên báo Tiểu thuyết thứ bảy chỉ ít mà thu nhiều, nhà ĐỜI VIẾT VĂN CÚA TÓI 198 xuất bản Tân Dân lãi quá, khuếch trương dần. để trở thành một nhà xuất ban lớn. Cũng do hám tiền nhuận bát, cũng do thấy mình viết sung sức, lại eũng do sự thúc giục khéo léo của Vũ Đình Long, mà tôi viết được nhiều, viết cả cho báo ấy lẫn báo Nhật Tân. Thấy báa Tiêu thuyết thú bảy không làm hại độc giả, trong khi một vài tờ báo khác nữa đi quá mức lãng mạn đến chỗ khiêu dâm để tranh độc giá, như Hà Nội báo, Tiểu thuyết thứ ba, Tiểu thuyết thứ năm v.v... thì riêng tôi ở hai tờ báo mà tôi cộng tác, tôi cứ trước sau như một, viết theo con đường tôi đã tự vạch ra mấy năm nay. Báo Phong Hóa, chuyên môn chế giễu, xuyên tạc, để dìm người cùng nghề cho đến chết, rất ít đả động đến tôi. Vì thời ấy, tôi đã có thế vững. Ngày báo Phong Hóa 1n ở nhà Tân Dân, Vũ Đình Long có gặp Khái Hưng luớn. Ông nói rằng có hỏi Khái Hưng về tôi (tôi biết rằng đối với tôi, ông này cũng nghe ngóng đủ các dư luận đây), thì Khát Hưng có vẻ phục, và nói rằng tôi có một bút pháp không ai có thể bát chước được. Ông Long nhắc nguyên văn của Khái Hưng nói bằng tiếng Pháp là Séy!e inừmitable. Vũ Đình Long đối với tôi chân thành, nhưng thỉnh thoảng không phải không giỏ thủ đoạn. Thấy anh em bên Phong Hóa thành lập nhóm Tự lực uấn đoàn để cố kết với nhau trong việc sáng tác văn học, Vũ Đình Long muốn cột tôi vào báo Tiểu thuyết thư bảy, không được viết. báo khác, bên lập ra cái lấy tên là Tiểu thuyết thứ bẩy uăn đoàn. Ông đánh máy thể lệ của văn đoàn, gửi mời tôi ký tên để gia nhập. Vốn tôi rất ghét những sự bắt chước, nên mới thoạt 194 NGUYÊN CÔNG HOAN nhìn thấy sáu chữ Tiếu thuyết thứ bảy uăn đoàn, tôi đã không có thiện cảm rổi. Khi đọc thể lệ, tôi thấy xen vào giữa những điều vô hại, có một câu ngắn, mà nếu không để ý thì có thể coi là thường: Đã có chân trong uăn đoàn này thì không tiết báo bhác. Tôi tóm ngay được thâm ý của con người thâm hiểm. Tôi mà vồ tình, nể bạn, thỏ tay ký vào bản đánh máy này. là tự trói chân mình, và có lẽ để tự tử đây. Tôi giữ lại tờ giấy đánh máy, và viết thư hỏi ông Long rằng nếu người có chân trong Tiểu thuyết thứ bảy uăn đoàn không được viết báo khác, thì khi người ấy vì lẽ gì mà không viết được, Ván đoàn có bữa nuôi người ấy hay không? Thư tôi gửi đi, không có trả lời. Ông Long biết tôi không hãc lờ. Lần sau gặp tôi, óng không nhắc đến chuyện Tiểu thuyết thứ bảy ăn đoàn. Càn tôi, tôi cũng tránh, không muốn làm ông ngượng. Sau, hỏi riêng anh em, tôi mới thấy rằng chẳng ai nhận được giấy mời gia nhập Tiểu thuyết thứ bảy uăn đoàn. Thế thì nếu tôi không nhanh trí mà tóm ngay được cái đuôi bịp bợm của Vũ Đình Long, thì không những tôi tự cột đời tôi vào nhà Tân Dân, để hiến trái tìm khối óc vào đó, làm hùng hục như kéo cày cho chóng chết, mà còn me cười nữa, là trong cái Tiểu thuyết thứ bảy uăn đoàn này, lại chỉ có mỗi một mình tôi. ĐỜI VIẾT VĂN CÚA TÔI 195 Íại một người bạn cũ của tôi là Nguyễn Đức Phong, tức Thái Phi, xuất bản tờ báo cho nhi đồng, lấy tên là Cậu Ấm, rồi một tơ báo văn học nữa, lấy tên là Tin băn. Thái Phi nhờ tôi viết bài. Báo Tïn ăn đăng của tôi vài truyện ngắn. Báo Cậu Ấm đăng hai truyện dài, và một truyện ngắn. Một truyện dài là Tấn lòng uàng. Tứm lòng tàng là truyện một ông giáo giúp ngầm một người học trò eon nhà nghèo để người này khỏi bỏ học. Khi người này thành đạt, lại tìm cách đền ơn ngầm thầy giáo cũ của mình. Truyện Ấy có mục đích giáo dục tình thầy đối với trò và trò đối với thầy. Nhưng tôi lại dựa vào một việc có thật trái hẳn lại, khá nực cười. Nguyên là ngày tôi dạy học tại trường tính Hài Dương, ở lớp tôi, có một anh học trò xin tôi cho thôi học, vì nhà nghèo quá. Tôi thấy anh ta học giỏi, hạnh kiểm tốt, nên ái ngại, mới hứa là sẽ giúp cho anh ta tiền ăn cho đến kỳ thi. Được tôi giúp, anh ta thi đỗ. Rồi xin được vào làm ở ty Địa chính tỉnh. Nhưng từ ngày. làm nên, anh ta không muốn nhớ ơn thầy eñ. Mỗi lần thoáng thấy tôi ở phố, anh ta vội lắng tránh, hoặc đi tạt sang phố khác, hoặc vờ như không trông thấy, để đỡ phí mất một tiếng chào. Truyện này, tôi thấy Thái Phi nói là nó hấp dẫn được nhiều độc giả báo Cậu ấm. Chính anh là chủ báo, mà đọc hồi trước cũng mong chóng nhận được hổi sau để đọc tiếp. Nhiều hỏi làm anh cầm động quá, muốn chảy nước mắt. Nhân đến chơi với Thái Phi, mà tôi được gặp một người tôi rất thân. nhưng chưa quen. Người ấy là Tam 196 NGUYÊN CÔNG HOAN Lang. Tam Lang gặp tôi cũng không col tôi như ngươi bạn mới, bởi vì Tam Lang và tôi, hai người cùng giống nhau ở chỗ lấy những để tài về xã hội để sáng tác. Trong những buổi diễn thuyết về văn học, trong những bài viết về phong trào văn học, người ta vẫn nhắc ba tên rất quen thuộc, như một bộ ba thuộc dòng tả chân, là Tam Lang, Nguyễn Công Hoan và Vũ Trọng Phụng. Chính trong thời gian tôi viết Tấm lòng oàng cho Cậu Ấm, thì tôi cùng viết Lá ngọc cành càng cho Tiểu thuyết thứ bấy. Và cùng viết cả truyện ngắn cho Nhật Tón. Thế là trong một tuân, tôi phải ngồi vào bàn làm việc ba tối. Thế mà ngày ấy lại vào dịp tết, tôi không bỏ được thói mê đánh bài. Anh em nhà giáo chơi tam cúc, rút bất, tổ tôm cò con với nhau thôi. Tôi mới bảo anh em là có chơi gì thì lập bàn ở nhà tôi, chứ tôi bận, không đi được. Thế là từ đó, tối tốt, tôi vừa viết tiểu thuyết. vừa chầu rìa tế tôm, hoặc đánh vật lá ba tam cúc. Có hôm, tôi vừa viết, vừa rút bất. Kể lại việc này, tôi cũng thấy tôi là ấu. Nhưng tôi cho anh có ấu hay không, là ở chỗ anh có sống kỹ và suy nghĩ kỹ cái truyện anh viết hay không. Nếu anh chỉ mới sống hời họt, lại chưa xây dưng được truyện thế nào, anh đã đặt bút xuống để viết, thì đúng là anh âu trăm phần trăm. Anh sẽ vừa viết, vừa nghĩ, ì ạch, nặng nhọc, chậm chạp như kéo cái xe bò nặng lên đốc. Nhưng khi anh đã chuẩn bị còt truyện, chi tiết đây đủ, thì anh viết được nhanh. Vì lúc viết, anh chỉ tuôn những cái đã nghĩ kỹ lưỡng ở trong óc ra giấy. Vậy vấn đề ẩu không thuộc về lúc anh viết, mà thuộc về lúc trước khi anh viết. Tôi nhận xét như thế, vì truyện ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TỎI 197 Lá ngọc cành ung, tôi nghe dư luận thây cũng được nhiều. ngươi cho là hay. Truyện ấy in thành sách, cùng với Tốt lửa lòng, được nhiều người chuyển sang tấn hát cải lương cho những gánh Năm Phi và Phùng Há trong Sài Gòn diễn. Nhà xuất bản Tân Dân cũng In báo cho nhi đồng, lấy tén là Truyền ba. Tôi cũng có một số truyện m ở tập ấy. Tập Phổ thông bán nguyệt san của nhà xuất bản này, 1n truyện Tờðit lửa làng vào số đầu. Năm nghìn cuốn tiểu thuyết bán trong có 18 ngày thì hết. Lại phải in lại ngay. Ö điểm này, tôi thấy Vũ Đình Long là thật thà, và phân mình về tiền bạc. Vốn Phố thông bán nguyệt san là báo. Là báo thì được mua giấy giá rẻ hơn giá gIẤấy ìn sách. Nhưng là báo, mà Phố thông bán nguyệt san lại ra cö bé bằng khổ sách, mỗi kỳ đăng trọn một truyện dài, hay một tập truyện ngắn. Mua được giấy rẻ, thì bán được rẻ, mới cạnh tranh nổi với nhà xuất bản Đời nay của Nguyễn Tường Tam. Vậy đã là báo, thì ai lại tái bản báo bao giờ. Vì vậy, Vù Đình Long cứ in lại lần thứ hai cuốn Tối lứa lòng. không quảng cáo gì, rồi cứ lừng lững gửi thêm cho các đại lý. Việc in lại, thật tôi không biết gì. Nhưng đến hôm tôi lên Hà Nội, Vũ Đình Long vẫn đưa thêm tiển về quyền tác giả. Tôi cho thế là ông ta đứng đấn. Có lẽ riêng với tôi, ông không thể xử khác. Từ ngày tôi viết Tiểu thuyết thứ bấy. vì có bài gửi lên báo là đăng ngay, và báo Ấy cứ một ngày một lên, bảy nghìn, rồi tám nghìn, rỗi một vạn, rồi hơn nữa, in nhiều hơn ca Phong Hóa ngày ấy có nhiều độc giá nhất. nên tôi 198 NGUYÊN CÔNG HOAN càng cố gắng viết luôn và viết nhiều. Lại do việc thấy mình viết được nhiều, nên nhiều báo mới giúp, lại do nữa, là từ ngày mà hàng tháng tôi có tiền nhuận bút của Vũ Đình Long và Đỗ Văn gửi về cho, nên tôi càng có hứng viết. Viết để vợi được nỗi bí quan, buồn bực, cáu kỉnh về những sự bất công, những điều xấu xa nó làm nhơ nhuếc xã hội, viết để đỡ được gánh kinh tế mà tôi phải cáng đáng trong gia đình. Tôi viết luôn thành quen, viết nhiều thành thạo. Hải tôi viết một loạt truyện ngắn đả kích quan trường, thì bọn quan trường căm thù tôi hết sức. Tên đốc học ở tỉnh, một hôm hầm hầm đến trường tôi, xộc vào lớp tôi, để khám. Hắn xem xét số sách, và dự bài tôi giảng. Thấy không có cớ gì sình sự với tôi được, hắn làm mặt dịu, nói (chúng tôi vẫn dùng tiếng Pháp để giao thiệp với nhau): - Ông Hoan! Tôi có một điểu muốn khuyên õng. Từ trước đến giờ, ông vẫn viết báo, có phải không? Vậy thì một là viết báo, hai là dạy học, ông nên chọn lấy một nghề mà thôi. Tôi nghe ông trả lời đầy. Tôi đáp: - Việc tôi viết bảo, tôi tưởng không cần phải đặt câu hỏi là “có phải không”. Bởi vì hàng mấy chục vạn độc giả của tôi đã biết việc ấy từ hơn mười năm nay rồi. Còn điều ông khuyên tôi chọn một nghề, hoặc viết văn hoặc dạy học, ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 199 thì tôi xin vâng. Nhưng trước khi trả lời ông là chọn nghề gì, tôi xin ông làm ơn cho tôi biết, đây là ý kiến của ông, hay là của ông giám đốc Học chính. Nếu đây là ý kiến của ồng giám đốc Học chính, thì ông biết đấy, ông ấy là người Pháp cai trị, không muốn cho văn học làm lợi ích cho đồng bào ta, thì tôi nhờ ông nói hộ là tôi chọn nghề viết văn, ông ấy cứ làm nghị định cách chức tôi. Nếu là ý kiến của ông, thì vì ông là người Việt Nam, nên tôi xin ông cho tôi biết là tôi viết văn có làm hại danh dự nhà giáo và đồng bào hay không. Tôi chờ câu trả lời của ông để đáng lên các báo Bắc kỳ, trưng cầu ý kiến độc giá luận xét hộ, và tôi sẽ quyết. định sau. Tên học quan không thể nói thêm, giương ô, đi ra cổng, không thèm quay lại chào tôi. Sở đi tôi dám nói cứng cỏi như vậy, vì tôi thừa biết là ý kiến này không phải ý kiến của giám đốc Học chính, mà là ý kiến của tên quan nhép muốn giữ “danh dự” cho đoàn thể quan trường. Và tôi biết cái giếng quan là giếng chúa sợ đăng bảo. Xhững truyện ngắn và truyện đài của tôi, tuy đã đăng trên các báo từ năm 1931, nhưng vẫn chưa In thành những cuốn sách cho ra sách hắn hoi. Nhiều anh em phê bình muốn viết về tôi, nhưng không thể căn cứ vào đâu mà viết được. Anh em giục tôi xuất bản. Cho đến tháng 6 năm 200 NGUYÊN CÔNG HOAN 1935, tôi mới cho ra đời tập truyện ngắn, gồm 15 truyện, đầu tập truyện là truyện Kép Tư Đền, cho nên cuốn ấy lấy tên là Kép Tư Bên. _ Vì nhà xuất bản Tân Dân có máy in, có phương tiện làm quảng cáo mạnh, lại có nhiều đại lý trung thành ở khấp Đông Dương - nếu nhà xuất bản không có sách bán chạy, thì đại lý không cần trung thành, bởi vì nhà xuất bản, nhà đại lý và người viết phải cần liên quan chặt chẽ với nhau để sống - và vì tên tuổi tôi đã nhiều người biết, nên Kép Tư Bên bán được. Lần đầu tiên, các nhà phê bình có dịp nói về tôi. Các báo Trung, Nam, Bắc, tất cả 18 tờ, đăng bài khen ngợi Kép Tư Bên, và nhân tiện, đặt tôi vào chỗ ngồi của tôi trên đàn văn học. Chọn truyện vào tập Kép Tư Bên, tôi khöng có ý chỉ lấy những bài mà tôi cho là đắc ý nhất. Tôi quan niệm tác phẩm đầu tiên của tôi là để giới thiệu các mặt hàng tiêu biểu của tôi. Có truyện đả kích thắng, có truyện đả kích bóng gió. Có truyện thương tâm, có truyện buồn cười. Có truyện không có cốt, truyện (Cô Kếu, gói tân thời). cô truyện không viết theo hình thức kể chuyện (Thếl à mợ nó đi Tây), v.v... Tôi xếp truyện Xếp T Bên lên đầu, không có ý gì khác, là ba tiếng ấy lạ tai, khó nhớ, sẽ làm người ta phải cố nhớ. Và ba chữ Kép Tư Bên tn vào bìa, nó vừa vặn, đẹp mắt. Những bài phê bình Kép 7 Bên cho tôi hiểu một số người viết phê bình để làm gì. Có người vạch cho tôi thấy ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 201 những ưu điểm mà chính trong lúc viết, tôi không nhận ra, cho là rất tự nhiên. Có người chỉ làm việc nhặt nhạnh tất cả những ý kiến lẻ tẻ ở các bài phê bình đã đăng trên báo, để đúc thành một bài ký bằng tên mình. Có người làm như tài đoán, nói cả việc tôi không định làm. Ví dụ nói rằng sở đi tôi n truyện Kép Tư Bên lên đầu cuốn sách đầu tiên của tôi, là tôi muốn dùng làm hài tựa, giãi bày tâm sự của tôi chẳng khác gì tâm sự của anh Kép Tư Bền, phải làm trò cười trong hoàn cảnh đáng khóc. Cuốn Kép Tư Bền ra đồi, đem cho tôi món tiển để đi chơi Trung bộ. Ngày ãy, đường xe lửa Xuyên Việt đã tới Quy Nhơn. Muốn đi Nha Trang để vào Sài Gòn, hành khách cồn phải dùng ô tô hàng. Khi tôi ở Huế, nhà sách Hương Giang tổ chức một buối mời tôi đến ký tên vào những tác phâm của tôi đo độc giả đưa lại. Ngày trước, hồi nhà tiểu thuyết Dekobra tới Hà Nội, hiệu sách Taupin có tổ chức một buổi ký tác phẩm. Tôi so sánh sao cho được với Dekobra, Nghĩ thế, cho nên tôi không đám hưởng vịnh dự ký sách, mà chỉ cho là một việc phiền phức, làm cho tôi thêm ngượng nghịu. Tôi thẹn thà như cô dâu mới, trốn biệt vào gác kín để ký tên, không dám cho độc giả nhìn thấy mặt. Nhưng chẳng ai chịu cho tôi giấu mặt. Anh em cứ xông vào, làm tôi hết sức ngượng. Lại còn một cử chí nữa làm tôi rất lo. Trên mặt tú bày hàng ở giữa, nhà Hương Giang có đặt cái bảng nhỏ, viết bằng phấn, yết giồ tôi tiếp khách, là từ 15 đến 17 giờ. Bỗng tôi thấy một người cầm cái bảng ấy, xóa xóa, viết 902 NGUYÊN CÔNG HOAN viết, rồi đặt vào chỗ cũ. Rồi vài người nhìn vào, tủm tỉm cười với nhau. Tôi ]o quá. Không hiểu anh này đã viết bậy gì đây. Đợi lúc văn khách, tôi đứng dậy, vờ ra đứng ở cửa. Qua cái bảng, tôi liếc nhìn. Thì ra chữ sế 7, giờ tôi tiếp khách, đã thay bằng chữ 9. Tôi nhẹ nhõm cả người. Nhà Hương Giang còn mở một cuộc trưng cầu ý kiến các bạn hàng xem những cuốn nào được hoan nghênh. Kết quả là Kép Tư Bền được xếp lên đầu. Cuốn Kép Tư Bền lại là đề tài cho một cuộc bút chiến giữa hai chú trương về nghệ thuật. Phái Nghệ thuật dị nhân sinh của Hai Triều, đã viết nhiều bài đanh thép để công kích phái Nghệ thuật 0ị nghệ thuật của Hoài Thanh. Tất cả những sự việc trên, đã làm cho cuốn Kép Tư Bền bắn mạnh, tên của tôi được công chúng độc giả rộng rãi hơn trước chú ý đến. Riêng tôi, việc cuôn Kép Tư Bền được hoan nghênh làm cho tôi càng tin răng tôi viết nổi tiểu thuyết, và tôi có thể theo đuổi được nghề viết văn. Còn như là nhà tiểu thuyết xã hội, hay nhà uăn td chân, hay nhà uăn trào phúng tà hài hước, hay nhà uăn của dân nghèo, v.v... như các nhà phê bình đã nhận định về tôi, tôi cho là tày người ta, muốn gọt là gì thì gọi. Sau cuốn Kép Tư Bên, nhà Tân Dân xuất bản của tôi cuốn truyện đài Cô giáo Minh, để phản đối Đoạn tuyệt của Nhất Linh trong Tự lực văn đoàn. Theo Nhất Lĩnh, con người mới phải đoạn tuyệt với gia đình cũ. Theo tôi, con người mới phải cảm hóa con người cũ bằng cái hay mới, để con người cũ phục mới và theo mới. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 203 Rồi khi nhà Tân Dân xuất bản Phổ thông bán nguyệt sơn, tôi cho ra đời đản những truyện ngắn truyện dài của tôi đã viết trong những năm trước, Hàng năm, hai truyện dài và hai tập truyện ngắn được xuất bản. Vì tên tuổi tôi đã vững vàng, nên sách in năm nghìn cuốn, rất dễ bán, có cuốn hết mau, phải In đi in lại hai ba lần. nang 9 năm 1985, tôi đổi về trường tỉnh Nam Định. Có đến đây, tôi mới thấy rõ tôi thế nào. Chẳng mấy ngày chủ nhật mà tôi không tiếp khách lạ. Nhiều lần tôi đi phố, có những người chăm chằm nhìn tôi, chỉ trõ tôi, rồi thì thào với nhau. Nhiều cô, có lš được báo trước, đã thấp thoáng sau chiếc mành mành để chờ xem mặt tôi, nhưng khi thấy tôi quay lại, thì vội vàng thụt vào nhà mất. Anh em thanh niên, anh em công nhân nhà máy sợi, nhà máy tơ, cũng hay cho tôi đề tài để viết. Chắc rằng "anh em” mật thám cũng không bỏ lỡ địp mà không đến “thứ lòng quân tải”. Thằng Tây lai PhÌd- tô, chánh mật thám tỉnh, gặp tôi ở đường, chẳng được tôi nhìn lần nào, đã nhờ Phùng Tất Đắc bắn tin cho tôi biết, là nó chê tôi khụng khượng, đáng ghét. Tỏi nhờ Phùng Tất Đác bán tin lại rằng: “Tôi không khung khượng đâu. Chí tại vì mỗi lần tôi đi đường gặp quan Chánh, thì quan Chánh để ý đến tôi, mà tôi lại sơ suất không để ý đến quan Chánh 204 NGUYÊN CÔNG HOAN Ngày ấy, tôi bắt đầu đăng truyện Cô giớo Minh trên Tiểu thuyết thứ bấy. Nôi thứ nhất, đề là Bắt cóc, tả cô gìáo Minh bị mẹ ép cưới chạy tang, lấy một người chẳng mà cô không bằng lòng. Cô cho là cô chẳng khác gì bị bắt cóc. Thì mật chiều chủ nhật, ngay sau ngày mà báo xuất bản, có một người đến giật chuông cửa. Người ấy là một “nàng” trạc ngoài hai mươi, rất xinh, môi đỏ, má hồng, mặt phấn, móng tay móng chân nhuộm đỏ chót, tóc chải hết sức đỏm dáng, quần áo trắng muốt, may kiểu thời bấy gìơ gọi là Lơ Muya, bó chét lấy ngực, lấy lườn và lấy mông. Thoạt thấy, tôi ngây ngất cả người. Tôi mớởi khách vào nhà. Khách không nói tên, chỉ tự giới thiệu là chị họ của Vũ Lang, và thêm rằng “mới bị bắt cóc về Nam Định”. Tôi hiểu hai tiêng “bắt cóc”, và biết đây là một độc giả và lại là chị của một người bạn mà tôi yêu văn. Thái độ của chủ và của khách bỗng nhiên thay đổi. Không ai bão ai, tự nhiên đều xưng hô với nhau thân mật là anh, là chị. Chị than thở tiếc thời kỳ cồn được tự do (tôi hiểu là thời kỳ chưa lấy chẳng), nào là những buổi tối có trăng, bơi thuyền cùng Vũ Lang đi ven hồ Tây, đến dưới vòm cây xanh, thì ngừng chèo, ngắm làn nước lăn tăn sóng bạc, nào là mùa hè những năm trước, đì tắm biển Trà Cổ, một mình tha thần trên bãi cát, phóng tầm mắt ra đảo Vĩnh Thực, tỉnh cát óng ánh sáng như mặt gương, rồi mổi nhảy sóng. tập bơi cho nở nang thân thể. Vân vân, toàn những chuyện lãng mạn kiểu “vui vẻ trẻ trung” như vậy, chị nói bằng văn ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 205 chương hơn những câu tôi viết trên kia rất nhiều. Tôi đương tưởng tượng những lúc “nàng” chơi thuyền, tắm biến, tôi đương mơ màng vì cái nhan sắc óng ả này, thì bỗng tôi nghe thấy tiếng khóc nấc: - Bây già tôi mất hết tự do rồi, anh ạ. Tôi khổ lắm! Nghe vậy. tôi chỉ hơi cảm động. Không phải câm động vì thương chị mất tự do, mà tôi cho là đáng kiếp eho eon người quen nếp sống lăng mạn. Tòi cam động vì thấy con người đẹp như thế mà tìm đến đây để khóc với tôi, một người chị mới gặp lần này là lần đầu. Hắn là trong lòng chị đã sẵn có cảm tình với tôi. Tôi có là sắt đá đâu mà chẳng mủi lòng, chẳng cảm lại. Rồi chị nói bị ép lấy chồng, mới cưới được ngót một tháng. Tôi đoán thầm trong bụng: “Nhan sắc này, hẳn chả thiếu người yêu”. Chị kể đời chị trước ở ngoài Móng Cái, vì không chịu đựng được dì ghế nanh ác, đã có lần cùng hai người bạn đồng canh trốn sang Tàu ba hôm, định làm một cuộc phiêu lưu xa, nhưng vì không gặp người đưa đường, nên lại trở về. Tự nhiên, tôi thay đối ý nghĩ về chị, từ coi thường sang trân trọng. Tôi không dám ngắm chị như ngắm đóa hoa nữa. Quả là người khổ thật đây. Chị nói. Chị đương nói. Tỏi đương chăm chú nghe. Được độ mười lầm phút, thì bỗng ngoài cửa có chuông gọi. Một người bạn đẳng nghiệp trẻ đến thăm tôi. 206 NGUYÊN CÔNG HOAN Thế là cây chuyện đứt quãng. Tôi tiếp người bạn, song chỉ muốn anh về ngay thôi. Chắc chị cũng mong như vậy. Nhưng có lẽ chị không võ bạn tâi đến có việc gì, hay vì thấy có chị mà chưa tiện nói. Chị ra hiên gác. Chẳng để làm gì, nên chị đi đi lại lại. Đúng là cái dáng sốt ruột. Hẳn chị cốt cho hai chúng tôi có dăm phút tự do nói với nhau, để tôi đứt được một món khách. Bạn tôi về, chị sẽ kể nốt tâm sự. Chị rút trong ví, lấy gương soi mặt, sửa lại mái tốc, xoa lại tý phấn. Rồi chẳng biết làm gì hơn. chị lại vào ngồi ghế. Còn bạn tôi, có lẽ anh ta thấy người đẹp và làm dáng như chị, thì muốn ở lại để ngắm, để gẫu chuyện. Bất đắc dĩ, tôi phải xử bất nhã với cái anh bất nhã này. Tôi máy anh ra hiên gác, định bảo anh về, lẫn khác hãy đến. Nhưng tói không ngờ, thấy hai chúng tôi rủ nhau ra chỗ riêng, chị khách rất ý tứ của tôi đã nhã nhặn mà xin thoái ìui. Tôi lưu lại không được. Ra đến cửa, chị đặn: - Để lần khác. Thế nào tôi cũng đến nói nốt. Ảnh viết nhé. Tôi hỏi: - Chị ở phố nào? - Phố ChasseÌoup Laubat. Nhưng đây là nhà chồng tôi. Anh đừng đến. Chị chào tôi, rồi đì. Còn tôi, vì chị dặn thế, nên tôi chẳng hỏi số nhà. Tôi nhìn theo, bâng khuâng. Giá là người xưa, thì phải nói là “Bâng khuâng như mất lạng vàng!” ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÓI 207 Hồi này, vì mới đến Nam Định, nên tôi chưa thuộc phố. Tôi mang máng nhớ là có một lần đã qua phế Chasseloup Laubat. Nhưng bây giờ nghĩ lại, không biết nó Vào quãng nào. Tôi chờ đến ba bốn ngày chú nhật, mà không thấy chị, Phần ước ao gặp lại người đẹp cũng có, phần muốn nghe tiếp câu chuyện của cô bạn mới đã tin cậy mình cũng có, phần thương chị chưa được nói hết cảnh khổ để vợi uất ức cũng có, tôi cứ vừa mong, vừa nhớ chị. “Thế nào tôi cũng đến”, lời hứa ấy, mỗi lúc tôi mong, tôi nhớ, lại như văng vắng đ bên tai. Mong quá, nhớ quá, tôi tìm ra được phố Chasseloup Laubat, chiều nào cũng thơ thần đến mấy lượt, từ đầu đến cuối phế. Nhưng chẳng tìm ra chị ở nhà nào. Độ bốn tháng sau, Vũ Lang mất. Tôi lên Hà Nội đẻ đưa đám. Tôi trông thấy chị. Chị trông thấy tôi. Hai người nghiêm chỉnh chào nhau, rồi cùng lặng lẽ theo sau cữu. Hôm ấy, chị vẫn phấn son, nhưng đôi mắt sưng húp, đồ ngầu, nét mặt âu sầu, thiểu não, mái tóc quấn rối, và áo quần lấm láp những bụi đất. Lúc hạ huyệt, giữa những tiếng nức nở, thút thít khác, chị cất lên tiếng khóc lanh lảnh rất to, rồi lăn lộn kể lể. Chị kể lễ nhiều lắm, và thảm thiết lắm. Tôi nhớ nhất câu này: - Em ơi văn hay chữ tốt mà làm gì! Bởi vì dứt câu, chị ngất đi đến mấy phút. Những người đưa đám, thấy chị là người đau thương nhất, ai cũng để ý và động lòng. Huyệt đắp xong, tôi từ giã người bạn xấu số rồi về, đầu óc cứ luẩn quần về chị. 208 NGUYÊN CÔNG HOAN Tôi ở nhà, mà đến mấy hôm sau, cái tiếng khóc bì tham, al oán của chị, cái hình đáng ngã vật xuống đất của chị cạnh huyệt Vũ Lang, vẫn ám ảnh tôi, dõi theo tôi, làm cho tôi không thể nào viết lách được. Cứ mong chị đến. Việc chị gặp tôi chắc nó nhắc nhở chị nhớ đến lời hẹn. “Thế nào tôi cũng đến”, câu ấy lại văng vắng bên tai tôi... Vũ Đình Long mở báo Ích Hữu, mời Phùng Tất Đấc giúp mục Trước đèn. Đắc nhận lời. Anh viết một bài gửi lên Hà Nội. Trong bài này, có một câu kém vẻ đứng đắn, ông Long muốn Đấc nói nhẹ hơn, mới viết thư nhờ tôi chuyển hộ, và giạc Đắc sửa gấp để kịp In. Vì là việc cần, tối hóm ấy, tôi đến ngay nhà Đắc. Tới phố khách, bổng tôi thấy một thiếu nữ đi phía trước: Đúng là người tôi đương mong ngày mong đêm đây! Đúng là cái người giầu tình cảm vừa thoáng qua hai lần trước mắt tôi đã chiếm được tình cảm của tôi đây! Chị đi có một mình. Thật là dip may cho tôi. Tôi ráo cảng, bước vội cho kịp. Nhưng tôi chưa tới, thì chị đã vào một hiệu vải. Tôi đấn đo. Một đằng là thư cần của bạn, một đằng là cơ hội rất hiếm được gắp gõ người ước mơ. Tôi nên làm thế nào? Sựe tôi nghĩ rằng nhà Đắc ngay gần đây. Việc báo là việc cần. Tôi hãy đến đó cho được việc của bạn trước. Chắc chị mua bán còn lâu. Thế nào tôi cũng gặp. Nhưng không may cho tâi. khi ở nhà Đắc ra, qua hiệu vãi, tôi không thấy chị nữa. Tôi tìm khắp nhố cũng không thây bóng chị ở đâu. Tôi buồn rầu: "Quả là cái bóng”! Thờ thân mất mấy ngày. Chừng nửa năm sau, vào mùa hè, một buổi chiều, tôi đi chơi với hai người bạn đồng nghiệp ở phố Cửa Đỏng, một ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 209 người là anh Luận, thì bỗng ở ngã tư đằng xa, tôi nhìn thoáng thấy chị của Vũ Lang đi với một người đàn bà nữa. Tự nhiên tôi đứng sững lại. Chị vẫn làm đáng như lần đầu tôi gặp. Nhưng đây là địp tôi biết là chẳng “nước non” gì, vì chị đi với một người khác, tôi không tiện đến hỏi. Vả tôi, tôi cùng đi với bạn, chẳng lẽ lại bỏ bạn để đến với chị. Tôi bấm anh Luận, và trỏ tay về phía chị. Thì bất thần, cũng lúc ấy. chị quay lại phía tôi. Muốn chừng nhận ra tôi, chị làm hiệu chào, hơi mïm mép. Tôi củng mỉm mép, hơi gật đầu chào lại. Thì tôi cũng thấy anh Luận nhìn chị, cúi đầu, vẻ rất lễ phép. Thấy việc lạ lùng, tôi lầm ra nghiêm trang, hỏi anh Luận vốn sinh trưởng ö Nam Định: - Anh quen bà này À? Rồi tiếp luôn: - AI thể? - Vợ thằng giáo Lâm ở trường huyện Thanh Miện, Hải Dương. Cô này khổ lắm. Tân thời mà làm dâu bà mẹ chồng cô hủ, cay nghiệt. Chồng thì tưởng vợ giầu, nên luôn luỏn nó khảo của, đánh cho những trận ốm đòn. Có lần nó đóng cửa nhà lại để khảo của, đến nỗi lão huyện nghe tiếng kêu phái sang cứu, mới gỡ được thằng chồng ra. Tỏi nghe mà đào dạt cả người: - Chị ta là người ở đâu, anh có biết không? - Tôi chỉ biết tên là Vũ Thị Trúc, vì hôm cưới, thằng Lâm có gi thiếp mời tôi. Câu chuyện nói đến đây, tôi không hoi nữa. Tôi đợi chị 210 NGUYÊN CÔNG HOAN Trúc đến kể, hơn là nghe anh Luận. chắc nói có chỗ không hết. Chị mới có thể nói vừa bằng lời, vừa bằng nét mặt, vừa bằng trái tìm. Chị sẽ làm tôi chan hòa nước mắt của tôi với nước mắt của chị. Nhưng bao giờ tôi lại gặp chị? Gần một năm vi, tôi gặp chị một lần, rồi thoáng thấy chị lần này là lần thứ ba. Thật là người hẳn hoi mà như mây bay, như gió thoảng! Nghĩ vảy, tôi rất buồn. Hôm sau, tôi cũng vẫn luấn quần. Thì một tin đến với tôi như một tiếng sét. Trưa hôm ấy, đọc báo Tung Bắc Tân Văn, tôi thấy có cái cáo phó. Tôi hoa mắt lên. Tôi đọc lại. Đúng là tôi không mê. Người chết, tên là Vũ Th‡ Trúc. Tuổi, mới 28. Nơi chết, là nhà thương Phủ Doãn, Hà Nội. Giờ chết, hai giồ sáng. Người đứng cáo phó, tên là Lâm, viết sau hai chữ của sách Chu Lễ mà các cáo phó vẫn dùng, là guan phu, nghĩa là người chồng sống trở trợi một mình. Họ của Lâm là gì, bây gìờ tôi không nhớ. Tôi rụng rời cä chân tay, vội vàng cầm tờ báo đến nhà anh Luận. Anh Luận cũng ngạc nhiên, không hiểu sao, chiều hôm trước, chị Trúc còn đi ở ngã tư phố Của Đông, mà lại chết ngay hồi 2 giờ sáng, ở Hà Nội. Tôi ngậm ngùi, man mác. Thế là hết! Hết mong gặp người mà tôi ưc ao, đợi chai Vật hôm sau, anh Luận mách tôi: - Ra thằng Lâm nó đánh vợ giập lá lách, phải mang lên nhà thương Hà Nội, nhưng không cứu được. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 311 Tay chân tôi run lên. Căm giận thay! Cái thăng chẳng vũ phu vô nhân đạo! Câu chuyện vẫn chưa hết. Chừng hơn một tháng sau, anh Luận lại cho biết: - Thăng Lâm giết vợ mà không việc gì. Nhà vợ nó đi kiện, nó khai rằng vợ nó trước đã có lần sang Tàu theo cách mệnh, nay vẫn còn những bạn cũ đến rủ rê, nó báo không được, nên l tay đánh chết. Tòa phạt nó có ba đẳng bạc vi cảnh, và bảy đồng bạc án phí. Nghe việc này, tôi lạnh toát cả người. Câu chuyện vẫn lại chưa hết. Năm 1937, tôi vào Sài Gòn chơi, ở bên Bà Chiếu với Thiếu Sơn, là cây bút phê bình. Mật hôm, tôi kế chuyện chị Trúc với tôi cho Thiếu Sơn nghe. Anh yên lặng để chăm chú. Bống anh khóc rưng rức. Thì ra chị Trúc là mối tình đầu của Thiếu Sơn, hồi hai người còn ở Móng Cái. Dì ghé của chị Trúc, ngày trước, cất hàng của mấy hiệu lớn bên Đông Hưng, mang về Móng Cái bán, thì có khá giả thật. Nhưng từ ngày chị bỏ nhà trến đi mấy hôm, rồi trở về, thì tên trung tá tỉnh trưởng nghỉ chị có đầu óc quá khích, mới ra lệnh cấm gia đình chị không ai được sang Đông Hưng nữa. Buôn bán thua lỗ, người đi ghẻ vốn ghét chị, nay càng đay nghiến chị. Tên bế chánh người Nam cồn đe dọa chị, và đòi lấy chị làm lẽ để che chở cho chị. Muốn thoát khỏi mọi thứ nanh vuất, chị phải vào trong quê, tứe là về Hà Nội. ở với gia đình Vũ Tang. Thiếu Sơn đỗ Bưu điện, bỏ đi Nam kỳ, nên cuộc nhân duyên với chị không thành. Được gần em, được phóng đãng, chị Trúc 212 NGUYÊN CÔNG HOAN tập làm thơ, làm văn, nhưng cũng tiêm nhiễm nếp sống lãng mạn đương tràn ngập các phường phố. Thì ra trong 28 năm trời, sống giữa thời buổi nước bị trị muốn vươn mình, mà mặt văn hóa xã hội đồi truy và tiến bộ đương xung đột nhau quyết liệt, chưa ngã ngũ được thua, chị Trúc đã chịu đưng biết bao tai nạn: Nạn dì ghẻ con chẳng, nạn đế quốc, nạn quan lại. nạn lãng mạn, nạn cỏ hủ, nạn giầu có, nạn ép duyên, nạn mẹ chẳng nàng dâu, nạn khảo của, nạn chẳng hung ác. Thế mà sau khi chết, chị còn bị thêm cải nạn nữa, là nạn bất công của thần Công lý. Thật là đáng xót xal Năm 1938, tôi đối ra Trà Cổ, có đên thăm gia đình chị Trúc trong Móng Cái. Tôi được xem những tấm ảnh cúa chị chụp. Chụp lúc mặc áo tắm, ngồi ruỗi thoi trên bãi cát bờ biển, chụp lúc nai nịt gọn gàng, tươi cười, cẢm mái chèo thuyền ở hồ Tây. Anh đứng ghé nón, đầu nghiêng nghiêng, nét mặt vui nghịch. Ảnh nửa người, đôi mắt mở màng như đương nhìn tôi. Tôi ngắm mãi đôi mắt. Đôi mắt này đã có lần nhìn tôi thật, cười với tôi thật, và cũng khóc với tôi thật. Bây giờ nó lại nhìn tôi. Nhưng chỉ còn đôi mắt tôi nhìn đôi mất ấy, với cả tâm hẳn thương xót, nhớ tiếc. Tôi ngao ngán, muốn khóc mà cùng muốn cười. Cả một quá khứ của chị điễn bằng bốn kiểu hình ảnh hiện ra trong trí nhớ của tôi. Tôi ngậm ngùi, nhớ kỹ lại bốn mâu của cái bóng thoáng lướt, dáng tha thướt, tà áo bay bay, giọng thỏ thẻ. câu cuôi cùng hẹn trở lại với tôi. nhưng không bao giờ trở lại, Chị Trúc không bao giờ trở lại để kế nết đời chí. Và không bao giờ tôi được đưa chị vào trong truyện tói viết. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 213 Lân chị với tòi gặp nhau ở ngã tư phố Cửa Đông, Nam Định, hai người chào nhau, ai ngờ là để vĩnh biệt nhau. Khóm trúc như tuôn dòng lệ củ, chữ Trúc tôi phải viết hoa chứ? Văn của Vũ Lang, tôi thấy nó như ẩn, như hiện, lúc tiến, lúc lui, réo rắt, mỡ ảo như bức tranh thủy mạc chấm phá của Tàu. Thì ngươi chị họ của Vũ Lang, đết với tôi, cũng ẩn hiện, mở áo, giống hệt như thế. “Văn hay chữ tốt” để mà chết yếu. Phải. Không bao giờ tôi được đưa chị vào trong truyện tôi viết. Nhưng tôi tưởng chỉ cứ đem chắp bến đoạn mà tôi chỉ có thể ghi sơ sài về bốn lần gặp chị, với mẩu đời mà chị nói còn đứt quãng, cùng những câu ngăn mà các bạn cho tôi biết về chị, thì cũng đủ chấm phá được thành bức thăm sử đầy nước mắt, mà vai chính là người phụ nữ ít chất. tự vệ nhất trong thời kỳ ãy, vẫn là cái túi đựng biết bao nỗi oan khiên! kẻ :ong thời kỳ Mặt trận Bình dân ở Pháp lên nắm chính quyển, thì ở Đông Dương, một số chính trị phạm được ra khỏi các nhà lao. Anh em về địa phương để hoạt động. Hồi ấy, tôi có địp tắt được luôn luôn tiếp xúc với anh em. Ảnh hưởng của Đảng Cộng sản Đông Dương. tôi bắt đầu thâu nhận từ đó. Nói đúng ra, trước thời gian này, nhất là từ ngày chính phủ thực đân bỏ kiểm duyệt về hình thức (1937), thì ngọn bút của tôi có được tung hoành hơn trước. Từ để tài về xã hội, tôi chuyển sang để tài về chính trị. Tôi viết mật 214 NGUYÊN CÔNG HOAN loạt truyện ngắn đăng liền mãy tháng trong Tiểu thuyết thứ bấy, để vạch mặt bọn quau lại tham nhũng, kế tội của tư bản đế quốc, công kích những chế độ băt công, và lột mặt nạ những thủ đoạn giả đối mà thực dân đương quảng cáo rùm beng để đề cao, như triểu đình Bảo Đại chẳng hạn (Đào bép mới. Những truyện Ay, nhiều khi tôi viết do những cảnh mắt thấy tai nghe. ví dụ cuộc biểu tình, vụ rải truyền đơn, là những sự kiện đấu tranh do Đảng lãnh đạo. Nhưng thấy truyện thì viết. thấy cảnh thì tả, mà thực va, trong tư tương, tôi có biết đâu là do ảnh hưởng nào. Và cũng xin thú một ý nghĩ rất thật, là nếu có ai bảo cha tôi biết rằng viết truyện này truyện nọ là chịu ảnh hưởng của Cách mạng, của Cộng sản, thì quyết là tôi sợ, mà phải chùn tay. Có điều là những người có thể nói thẳng với tôi như thế, là lũ mật thám, thì tôi chẳng có "hân hạnh" quen một đứa nào. Và từ trước đến giờ, tôi làm việc cô độc, không bàn tán với ai, cho nên cũng chẳng được nghe ai bàn tán, để nhụt bớt nhuệ khí. Điếc thì không sợ súng. Chứ anh điếc chắng can đảm gì hơn ai. Nhưng từ khi tôi nhờ anh Lê Văn Phúc, một chính trị phạm được phóng thích, giảng cho hiểu thế nào là thặng dư giá trị, thế nào là bác lột, thế nào là giai cấp, thế nào là đấu tranh, từ khi tôi theo đõi các cuộc đình công của công nhân đòi quyền lợi kinh tế và chính trị, các cuộc điều tra của chính phủ Bình dân phái Gô- đa, Vì- an sang Đông Dương, từ khi tôi thích đọc các sách báo của Mặt trận dân chủ, thì tôi bắt đầu yêu công nhân, tôi tìm hiểu anh em thợ thuyền nhà máy Sơi và nhà máy Tơ, tôi xin gia nhập ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 215 chi nhánh Pháp của Đăng Công nhân quốc tế (SFTO) tức là Đăng xã hội Pháp. Và dịp kỷ niệm Quốc tế Lao động năm 1938, tôi được cử vào ban trật tự trong cuộc biểu tình lớn ngày 1 tháng 5, tại khu Hội chợ Hà Ni. Càng gần gui anh em chính trị phạm cũ, nhất là anh Phan Đình Khải hay đến chai với tôi, tôi càng hiểu chủ nghĩa cộng san là nhân đạo, và đấu tranh giai cấp, chính là đấu tranh giải phóng cho đất nước, cho quảng đại nhân dân. CD AT SA Với ca ` ^ Nhưng mặt khác, tôi càng hiểu cộng sản, càng yêu ^ 1 ` À PV Kẻ ` ~ ` Me cộng san, thì bọn cầm quyển ở Nam Định cũng càng hiểu tôi, và càng không yêu tôi. Lại thấy trong đám cưới anh Khải, mà chúng cho người đứng ở bến đò Quan để nhận mặt, toàn bạn anh đến dự là chính trị phạm cũ, duy chỉ có mỗi mình tôi là công chức, cho nên chúng cho tôi là người cộng sản trá hình là đẳng viên Đảng Xã hội để đễ hoạt động công khai. Trong hồ sơ bí mật về tôi - mà rồi tôi có dịp xem - thằng Phìd- tâ đổ cho tôi hàng trăm thứ tội. Nhiều việc nó ghi đúng. nhưng nhiều việc nó chỉ nhìn bề ngoài rồi bói, nghĩa là làm ra dáng ta sáng suốt không kém anh thầy mù. Nó dựa vào việc tôi được anh em công nhân hai nhà máy bầu vào đoàn Hội trưởng chi đoàn Ánh sáng với số phiếu ngang số phiếu của anh Lê Văn Phúc, trong khi ấy, những người vẫn được nó tín nhiệm như bọn tham, đốc, chỉ được một số phiếu kém tôi đến hàng trăm, nó dựa vàa việe mà nó tưởng tượng là tôi sẽ viết giúp tờ báo do anh em cộng sản chủ trương sắp xuất bản ở Nam Định, để khẳng định tôi là "một tay cộng sân nguy hiểm, cần tống ra khỏi 216 NGUYÊN CÔNG HOAN nơi tập trung thợ thuyền này". Nguyên văn của nó như thế. Cho nên nha Học chính Bắc kỳ, theo lệnh của thống sứ, đổi tôi ra một hòn đảo xa xôi, hẻo lánh, là đảo Trà Cổ. Nghị định thuyên chuyển ký trước ngày nghỉ hè mấy hôm, bắt tôi phải rời khỏi Nam Định ngay lập tức. Tôi cho là một sự đối xử vô lý, về phía nha Học chính. Từ trước tới giờ, bao giờ nghị định thuyên chuyển cũng làm vào dịp sắp hết nghỉ hè. Nếu nay tôi bị đổi trước nghỉ hè và phải đi ngay, tứe là bị thi hành kỷ luật. Tôi không phạm lỗi về chuyên môn, nên phản đối kỷ luật ấy. Vả lại, theo thường lệ của giáo giới, tôi đã ở bao Cai là một trường thượng du đúng thơi hạn hai năm, thì không có lý gì lại phải một lần thứ hai đến một trường được coi như thượng du, là Trà Cổ. Lấy hai lý do ấy, tôi đòi ở lại Nam Định, đòi xem lý lịch. Làm như vậy, không phải tôi tin việc thuyên chuyển sẽ được xét lại, nhưng chính là để làm kế hoãn bình. Suốt nghỉ hè, tôi ngồi lì tại Nam Định cho đến ngày chót mới nhổ rễ. Quá mù ra mưa, "mày đã khoẻ đổ cho ông là cộng sản, thì ừ, ông cộng sản cho mày xem". Tôi viết cuốn Bước đường cùng, một truyện đài về nông dân. Cuốn Bước đường cùng, là truyện một anh nông dân tối tăm, bị phá sản vì nạn địa chủ ngoặc với quan lại và đế quốc. Anh nõng dân ấy mang nặng căm thù, đã vùng dậy. Cái sự kiện "vàng đậy" chưa đúng với thực tế hồi bấy giờ. Tôi suy nghĩ mãi. Vì chưa bao giờ tôi viết cái gì mà lại không đúng với thực tế. Nhưng cuối cùng, tôi cứ cho anh nỏng dân vùng dậy. Đó là vì tôi đã chịu ảnh hưởng của tư tưởng trong các sách báo cộng sản hồi bấy giờ. Tôi không ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 217 giấu giếm ảnh hưởng ấy, cũng là để trả thù bọn thống trị nó ức hiếp tôi. đổi tôi ra Trà Cổ. Viết cuốn ấy, tôi đoán trước hậu quả. là thế nào sách cũng bị cấm, và rất có thể, tác giả còn bị truy tỏ nữa. Nhưng tỏi không sợ. Tôi đã tìn một cách lờ mờ rằng tương lai chóng hay chầy, sẽ về tay ai. Tình hình thế giới đương căng thắng. Tôi mong có chiến tranh để cục điện thay đổi. Nhưng Hội nghị tứ Cường giữa Hít- le. Mút- xõ- H- ni của Trục phát xít Đức và Ÿ một bên, cùng Đa- la- điê, Săảm- bee- lanh của Đồng minh Pháp và Anh một bên, hợp ở Muy- ních. Kết quả của Hội nghị là Pháp và Anh đời sự nhục nhã lấy hòa bình tạm thời, tuy có làm tòi thất vọng, nhưng không làm tôi sợ tù tội. Gia đình tỏi không phải không có ngươi bị bắt bó, giam cảm. Bạn hữu tôi, nhiều người ra Côn Đảo, tưởng ở đó chung thân, mà đến nay cũng được về. Thì tôi viết sách, có bị kết pặng lắm, cũng chỉ tì một đến năm nắm là cùng. Rồi cũng về. “Ông mà về, thì ông lại viết, ông cóc sợ!” Đó là những đàn đo của tối trước khi viết cuốn Bước đường cùng, để gọi là trang trải món nợ lòng đối với anh em cộng sản ở Nam Định. Cuốn ấy, tôi viết ngày viết đêm, viết cho chóng xong để còn đi chơi nhiều nơi, trước khi ra "an trí" tại Trà Cổ. Vừa nghĩ, vừa viết, vừa sửa, tôi đã hoàn thành cuốn truyện trong 16 hôm, (1- 16 tháng 7 năm 1938). Vì đã ngồi trước cái bàn cao quá tầm tay liền liền trong nửa tháng để viết, nên phải dùng nhiều gân sức, tôi đã bị sái bả vai bên phải đến ba năm. Mấy năm nay, vì tuổi cao, sức yếu, đến mùa rét, hoặc gặp thời tiết Ẩm thấp, bệnh ấy trở lại thành tật. 218 NGUYÊN CÔNG HOAN Cuốn Bước đường cùng là cuốn đầu tiên trong đời tôi viết trọn truyện để đưa in. Thoạt có ý định viết về nông dân, tôi loay hoay mãi chưa nghĩ hẳn ra được cốt. truyện. Theo sự hiểu biết của tôi, người nông đân vì thất học nên u mê, tối tăm, đễ bị địa chủ dùng thủ đoạn để cướp nhà, cướp ruộng. Còn địa chủ, thì gian ác, nhưng lúc ngọt. xót, lúc hách dịch. Đứa nào cũng dựa vào thế quan, thế Tây để làm càn, để bóc lột nông dân. Hiện nay, người nông dân sống riêng lẻ, nên hay vì những quyền lợi nhỏ nhặt mà thù hàn nhau. Nhưng đến khi họ giác ngộ, thì biết đoàn kết để chống lại địa chủ. Song, một ngày còn đế quốc thống trị, thì cuộc đấu tranh của nông dân còn bị đàn áp. và nông dân còn bị phá sản. Đó là đại ý của tôi về vai nông dân mà tôi định sáng tạo. Nhưng còn truyện người nông dân ấy, tôi sẽ xây dựng trong Bước đường cùng, thì như thế nào? Tôi lúng túng. Nhưng ngày tháng tôi còn ä Nam Định thúc bách tôi cứ phải bắt đầu viết. Vì vậy, nên ai đọc kỹ cuốn ấy, cũng có thể nhận thấy là độ hai mươi trang đầu. tôi đã tả những chi tiết loanh quanh, đẻ đái với mất gà mất qué. Trong Bước đường cùng, tôi lại không đã động gì đến địa tô, là thủ đoạn nền tầng của địa chủ vẫn dùng để bóc lột nông dân đến xương đến tủy. Tôi tướng quan hệ giữa giai cấp bóc lột với gia] cấp bị bóc lột ở nông thôn chi là những món tiền cho vay lấy nặng lãi. Năm 1934, tôi cũng đã viết cuốn Ông chủ, một truyện về địa chủ với nông dân. Cuốn ấy không có vang bóng, vì ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 219 tôi không biết căn bản của chế độ phong kiến là bóc lột tô. Tôi chỉ vạch tội ác của địa chú về phía dâm đật, cướp vợ của tá điền một cách trắng trợn. Thế là do sự hiểu biết nông cạn của tôi về phong kiến, mà ở trong cuốn Bước đường cùng, tôi không đánh trúng đầu tên địa chủ, mà phang liều một gậy lầm vào anh sétty. Thế mà hai khuyết. điểm lớn nhất của tôi trong Bước đường cùng, tôi chưa thấy nhà phê bình nào nói tới. Vậy tối xin mách điều đó. Năm 1955, cuốn Bước đường cùng tái bản, tôi lại mắc thêm một khuyết điểm nữa. Tôi đã nhẹ đạ, nghe anh em xul dại, mà sửa lại cuốn truyện theo nhận thức mới của tôi về địa chủ và nông dân. Chính ý tôi muốn cứ để nguyên văn như trong bản tháo viết năm 1938, để đánh đấu trình độ tư tưởng của tôi hồi bấy giờ, quen gọi địa chủ bằng ông, và cho là nông dân chỉ khổ vì dốt nát. Nhưng da tâi coi thường tôi, coi thường tác phẩm của tôi, nên đã chữa, gọi địa chủ, quan lại là thằng cho có vẻ lập trường, và tìm đúng nguyên nhân thống khổ của nông dân là sự nghèo không có ruộng đất. Sách in xong, tôi đọc lại, thấy ngay mình là ngày thơ, đại đột. Cho nên muốn sửa sai, lần tái bản thứ tư cuốn Bước đường cùng, năm 1958, tôi lại cho 1n nguyên văn của bản đầu tiên xuất bản năm 1938. Hải cuốn Bước đường cùng va đồi lần đầu tiên, muốn thực dân không chú ý đến, tôi đặn nhà Tân Dân đừng quảng cáo âm 1, cứ để cho nó lừng lững ra, như những cuốn tiểu thuyết tầm thường khác thôi. 320 NGUYÊN CÔNG HOAN Quả nhiên, cho đến khi thấy báo T7n tức là báo của Mặt trận Dân chủ, có bài khen ngợi, rồi nhiều Hội Ái hữu thợ thuyền xin phép tôi chuyển ra kịch để diễn, bọn thống trị mới giật mình, và đối phó. Cho nên mấy tháng sau, thống sứ Bắc kỳ mới ra lệnh cấm lưu hành và tàng trữ Bước đường cùng ở Bắc. Rồi lần Tượt, khâm sứ Trung kỳ cấm ở Trung, thống đếc Nam kỳ cấm ở Nam. Rồi đến Cao Miền, ÁI Lao cũng cấm theo. Vì nắm quy luật cấm sách là đi dân dần từng xứ như vậy, cho nên nhà xuất bản cũng đối phó lại. Sách cấm ở Bác, thì gửi vào Trung. Khi Trung cấm, thì chạy vào Nam, vân vân. Rút cuc, năm nghìn cuốn Bước đường cùng tiêu thụ hết nhãn như chùi. Vì sách bị cấm là sách được quang cáo tốt nhất. Viết xong cuốn Bước đường cùng, tôi dự định viết tiếp đời anh nông dân bị phá sản trong cuốn Bước đường ngoặt. Anh Pha trở nên tay trắng, thì ra Hòn Gai làm phu. Ỏ đây, sống dưới chế độ hà khắc của khu mỏ, anh bị cai, sếp, chu. hành hạ. bóc lột ghê gớm hơn. Khu mỗ như một vương quốc riêng của bọn chủ, có luật lệ riêng, có bộ máy đàn áp riêng. Ngoài sở Mặt thám của chính quyền, còn có một tổ chức raật thám, là bọn thợ bị mua chuộc, đò xét anh em tình nghì là cộng sản. Anh Pha bị nhiều tai nạn lao động, chết đi sống lại. So sánh với đời nông dân cũ, anh thấy bây giờ anh eựe khố hơn trước, vì sống gần Tây hơn. Nhưng do làm việc tập thể, anh được nhiều anh em giác ngộ quyền lợi dìu dất cho. Anh học quốc ngữ, xem sách, xem báo. Rồi anh hãng hái đấu tranh đòi cài thiện đời sống. Trong một ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 221 vụ đình công, anh bị nghĩ là một trong những người cầm đầu. Cuộc đấu tranh có thắng lợi, nhưng anh bị bất. Tôi đã làm xong dàn truyện Bước đường ngoốit, và đã thu thập đầy đủ tài liệu về mỏ, và sắp viết. Nhưng vì Bước đường cùng đã bị ngăn bước, nên Bước đường ngoặt cũng thi ngoặt. Tôi còn định viết cả cuốn Bước đường sáng để nối vào Bước đường ngoặt. Tôi chưa dựng thành truyện, nhưng đại ý, tôi muốn nói rằng nhà tù của đế quốc là mật trường họe lớn về chính trị. Tôi đã tiếp xúc với các anh em ở các nhà tù về. Nói chuyện với anh em, tôi lấy làm xãu hồ về cái trí thức và tri thức của tôi. Trong Bước đường sáng, tôi sẽ cha anh Pha bị sở Mật thám gán cho nhiều tội của những vụ án chính trị trước kia, mà do bất lực, sở ấy không tìm ra thủ phạm. Anh bị tù, đầy lên Sơn La, rồi ra Côn Đảo. Tôi được dịp tả chế đệ lao tù. Ở chung với chính trị phạm, anh Pha được học tập, được thử thách, rồi được kết nạp vào Đảng Cộng sản. Từ ngày được vào Đảng, tuy ở trong nhà giam có tường cao bao vây, nhưng anh thấy tâm trí được khai thông, con mắt được sáng suốt, nhìn rộng và xa, không như hồi sống tự do ở đồng ruộng và vùng mỏ. Anh thấy rõ và tin tưởng ở tương lai rưựe rõ, chắc chắn sẽ về tay nhân dân lao động, mà nòng cốt là giai cấp công nhân của anh. Cũng nên nói thật, là tôi viết cuốn Bước đường cùng, không phải có ý thức tố cáo tội ác của bọn phong kiến đế quốc đâu. Nếu ngày ấy mà tôi đã có ý thức ấy, thì tôi đã tìm Đăng Cộng sản để xin gia nhập. Sự thật, tôi chỉ là một người viết tiểu thuyết, biết nhiều phong tục của nông thôn, 222 NGUYÊN CÔNG HOAN thì viết một cuốn Phong tục tiểu thuyết. Có thế thôi. Ngày này, thể phóng sự về phong tục được nhiều người viết, cho nên phong tục tiểu thuyết cũng lác đác ra đời, được bạn đọc ưa thích. Ví dụ hai cuốn Con trâu, Chồng con của Trần Tiêu. Cho nên tôi viết Bước đường cùng, cũng để tả phong tục. Nhưng vì mỗi nhà văn có một con mắt khác nhau khi nhìn từng sự việc theo lập trường và nếp nghĩ của họ, cho nên có người nhìn nông thôn chỉ thấy cảnh đẹp, nhưng tôi có thối quen là nhìn vào người. Cuốn Bước đường cùng, tôi mở đầu bằng những cảnh đẻ đái, cảnh chửi bới vì mất gà. cảnh thù hằn nhau vì những lý do lặt vặt, rồi bỏ rượu lậu Vào ruộng của nhau, vân vân, là những cảnh về phong tục. Rồi đến cảnh lên quan, cảnh thu thuế, đốc thuế, cảnh vay nợ. cảnh ăn khao, cảnh mê tín dị đoan, vân vân, tòi cũng cho là phong tục. Nhìn đến cảnh anh nông dân vùng đậy, nó chưa là phong tục, nên tôi trù trừ. Thật may cho tôi, là đo tiềm thức, do lập trường yêu ghét của tôi được giáo dục, như tôi đã trình bày ở trên, nên tôi đã chọn và chỉ chọn những cảnh ấy. và khi viết những cảnh ấy, ngòi bút. tôi đã có thái độ tố cáo. Ngô Tất Tố viết Tắt đèn cũng chưa. có ý thức tố cáo. Chẳng qua thấy Vũ Trọng Phụng viết truyện Vỡ đê, thì anh nói: "Vũ Trọng Phụng viết thế nào được truyện về nhà quê. Để tôi viết cho". Thế là anh viết Tết đèn. Và cùng do lập trường và cách nhìn của anh, Tốt đèn cùng thành có tính chất tế cáo. Vậy thì nghiên cứu về những nhà văn lóp trước, tôi xín anh em chớ gán cho chúng tôi những ưu điểm mà chúng tôi không có, làm chúng tôi phát ngượng. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 293 Từ ngày Hòa bình lặp lại, cuốn Bước đường cùng được tái bản trước những truyện ngắn của tôi, nền nó được các nhà giáo dục cho vào chương trình học ở trường phổ thông. Do đó, nó được in đi in lại nhiều lần, mỗi lần hai ba vạn cuốn. Các nhà nghiên cứu, phê bình văn học, coi cuốn Bước đường cùng như là tác phẩm tiêu biểu của tôi. Mỗi lần nhắc đến những truyện tiến bộ trước Cách mạng, người ta đều nói đến cuốn ấy. Tôi cho việc này là không đúng. Trong quãng đời hoạt động về văn học trước Cách mạng của tôi, tôi đặt nhiều công phu vào việc viết truyện ngắn, chứ không phải vào việc viết truyện đài. Tôi chỉ viết truyện đài khi nào tôi lười tìm đề tài để viết truyện ngắn. Ở trong Bước đường cùng, tôi chỉ bằng lòng có hồi tôi tả anh Pha vào quan. Ở hồi này, tôi đã dùng vai chủ động của truyện để làm cái có để tả nổi bật những cảnh ức hiếp, bóc lột ở cửa quyền. Rõ ràng là ở đây, anh Pha đóng vai phụ, mà những vai chính thì phải là những tên quan huyện, lính cơ, lính lệ, đội lệ, thừa phái, nho v.v... Cho nên cái gọi là "nội tại" của nhân vật, tức là anh Pha. ö mấy chục trang này, vì lẽ ấy, mà không có. Chính lúc viết hỏi này, tôi đã đặt cả cái công phu viết truyện ngắn của tôi vào. Tôi chiếu thẳng ống quay phim của tôi vào bọn giỏi bọ để bắt cho trúng và đầy đủ những đáng điệu đểu cáng của chúng, cho độc giả thấy được những cảnh ức hiếp, bóc lột ð cửa quan Ìà những cảnh quá tự nhiên của từ thằng có quyền, tức là thằng quan lớn, cho đến thằng không có tí quyển nào, tức là thằng nho quên. 224 NGUYÊN CÔNG HOAN Cuốn Bước đường cùng chỉ được cái may mắn là Nhà xuất bản tìm thấy trước để tái bản trước, cho nên nó được các nhà nghiên cứu phê bình nhắc nhỏ đến luôn. Còn hai tập Truyện ngắn chọn lọc của tôi tái bản sau, chỉ được in có một lần, mỗi tập có ba bến nghìn cuốn, cho nên nó bị chìm đi một cách oan uống. Thật đáng tiếc. Viết đến đây. tôi xin ngừng chút ít để kể thêm một kỷ niệm khá sâu sắc trong đời viết văn của tôi, Một buổi trưa. khi tôi sắp đi ngú, có một người lạ mặt đến nhà, muốn gặp tôi. Tôi tưởng là phụ huynh học sinh. chẳng hóa ra lại là một độc giả. Người này trạc bốn mươi tuổi, đội khăn, mặc áo the, đi giầy ta, cẢm ô, trông rõ là một người nhà quê. ớ xa tới. Ông ta nói tên, quê ở Yên Mô, Ninh Bình. Tôi hỏi âng muốn gặp tôi để làm gì. thì ông đáp là muốn kế chuyện đời ông ta cho tôi viết thành tiểu thuyết. Vì đời ông ta rất khổ. bì quan lại, cha cố, tổng lý ức hiếp không thể chịu nối. Tôi thấy ngài ngại. Chắc câu chuyện rất dài. Tôi sẽ mất giấc ngủ trưa. Vì thói quen, trưa không ngủ, tôi không chịu được. Song, không lẽ tòi từ chối một độc gia muốn cung cấp cho tôi tài liệu để viết, huống hỗ người ãy lại từ xa đến. Cho nên, tôi nói: - Vâng, xin ông cứ kể. Ông khách bát đầu nói. Tôi ngồi im để nghe. Mới đầu. tôi còn chú ý, nhưng đến sau. vì tôi ngồi im, nên buồn ngủ ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 295 quá, đến nỗi có lúc như tai và óc tôi nó lãn công. Ông khách vẫn nói, giọng đều đều, còn tôi, thì có thể nói rằng tôi không còn sáng suốt để nghe nữa, mà chỉ còn thỉnh thoảng lấy gân sức đã mệt lắm để chống lại cho cái đầu đừng rơi. Tôi gục mặt xuống, tựa hai má vào bai tay tì trên đầu gối. Nhiều lúc choàng dậy, tôi cố giương to mắt để nhìn ông khách, cho tỉnh thần phải làm việc đôi chút để tình táo. Nhưng cũng chỉ được giây lát thôi, tôi lại rũ cả người. Ông khách, mất vẫn nhìn ra ngoài cửa, miệng vẫn nói. Tôi vẫn ngồi lặng, cúi đầu, thỉnh thoảng ừ hữ một tiếng khẽ trong cổ họng, để làm cách báo hiệu như mình vẫn thức đây. Thực ra, tôi đã ngủ ngôi. Bỗng trong lúc đương mơ màng, tôi thấy có tiếng khóc nức. Tôi giật mình, choàng lại tình thần, ngấng đầu nhìn: Ông khách của tôi đương ôm mặt khóc, đôi vai nấc nấc. Ông không nói được nữa. Không biết có cái gì nó làm ran khắp người tôi. Tự nhiên, cái ngủ biến đâu mất. Tôi vừa cam động, vừa xấu hồ, vừa hối hận. Một tiếng thở đài thốt ra từ trong người tôi, rất to. Tôi đã không để vào tai cả một đoạn đời của một người chắc là đã chịu đựng bao nhiêu đắng cay, uất ức. Ông khách, mắt đỏ hoe, nhìn tôi, nói tiếp câu chuyện: - Nhưng tôi tự tử mà không chết được, ông ạ. Tôi biết là sế kiếp tôi còn phải chịu khổ lân, nên muốn đi cũng không thoát. Thế mà quan huyện không hiểu rằng ngài bênh lý trưởng làm bậy, đến nỗi suýt xảy ra việc bức tử, ngài còn cho tôi tự tử là để dọa ngài. Ngài xui lý trưởng kiện lại tôi )à giả vờ thắt cổ để vụ vạ cho nhà chức trách. NGUYÊN CÔNG HOAN 5 k© ® Rồi ông nói luôn: - Tôi không biết rồi ra tôi có được minh oan hay không. Nhưng đấy, ông xem, như vậy thì tôi còn sống làm saa được nữa. Họ mạc thì thế, hàng xóm láng giềng thì thế, tôi trông vào bề trên và những người làm việc quan công minh, nhưng tổng lý thì thế, quan nha thì thế, cha cố thì thế. Cho nên tôi chỉ còn trông cậy vào ông. Tôi lại giật nấy mình, giương to đôi mắt nhìn khách. Khắp người tôi, lại có cái gì nó ran lên. Ông khách tiếp tục: - Không phải tôi mong ông viết việc của tôi lên báo để quan trên đọc thấy mà mình oan cho tôi. Tôi chỉ muốn rằng ông đem những việc của tôi để viết vào một truyện nào cũng được. Bởi vì tôi thấy cảnh khổ của tôi là tuyệt trần, nếu không được viết ra, thì chắng ai rõ người dân đen công giáo như chúng tôi cực nhục thế nào, và bọn cường hào quan lại độc ác nhường nào. Tôi đăm đăm nhìn ông, càng cảm động. càng xấu hỗ và càng hối hận. Ông khách đứng dậy, cầm cái ô, nói: - Thôi, chuyện tôi có thế, tôi nói xong, tôi xin về. Tôi rất cảm ơn ông, vì ông làm cho tôi được hả lồng. Tôi từ Yên Mô đến đây, hỏi thăm được nhà ông, tôi đến để kê chuyện của tôi cho ông nghe. Từ trước đến giờ, tôi vẫn để cái uất ức trong lòng, nhưng bây giờ nói ra được thì nhẹ đi, và nhất là tôi thấy ông chăm chú nghe, tôi rất hả. Tôi cảm ơn ông lắm. Thấy câu nói sau cùng rất thành thực, tôi dào dạt trong người. cuống queo như một thằng gian giáo đương giấu của ăn cáp. Câu chuyện ông khách vừa kể cả buổi ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 291 trưa, chắc có nhiều đoạn thương tâm lắm. Vì lòng ích kỷ của người làm nghề viết tiểu thuyết muốn lấy lại bao nhiêu tài liệu quý giá đã đánh xống mất, vì lòng muốn chuộc lỗi của một người chủ nhà quen nếp sống công chức, đã hờ hững, thờ ơ với lòng chân thành của một người khách từ xa tới cho mình những thứ mình đương cần, tôi đến gần ông, nắm cổ tay ông: - Không, ông đừng về. Ông về đâu? Ông ở đây chơi với tôi tối hôm nay. Ông khách vừa đi vừa nói: - Tôi ra Nam Định, chỉ cốt có một việc là tìm được ông để kể chuyện tôi cho ông nghe. Bây giờ xong việc rỗi, tôi được sung sướng. Tôi lại về Yên Mô. Tôi phải ra ô tô ngay mới kịp. Tôi đứng lặng. Không thể nói thêm được câu nào. Ông khách chào tôi, lễ phép như một người chịu ơn. Cồn tôi, tôi chào lại ông, nhục nhã như một người tệ bạc... * x ngày Đại chiến thứ hai bùng nổ ở Âu châu, thì ở Đông Dương, chính phủ thực dân phát xít hóa dân dần. Chế độ kiểm duyệt sách báo lại tái lập. Thấy tôi viết một vài truyện gây tinh thần phần chiến (Chiến tranh) và đề cao ý thức kháng Nhật của phụ nữ Trung Quốc (Thiếu Hoa), bọn thực dân dọa tôi, khám nhà tôi, rồi suýt kết án tôi ba năm tù. Nhưng tôi khai sinh ở Hà Nội, không thuộc tòa Nam án xét xử. 228 NGUYÊN CÔNG HOAN Năm 1939, tôi viết Cới thủ lợn, một truyện về thói tranh nhau vị thứ ở nông thòn để được phần biếu là cái thủ lợn. Rút cục, bai bên cùng gia tài khánh kiệt, chi bở lũ quan lại đục nước béo cò. Nếu Cới thủ lợn mà tôi viết xong ngay cả truyện, để ¡n thành sách như Bước đường cùng, thì không rõ Vũ Đình Long có đám xuất bản hay không, Chứ mà về Kiểm duyệt, thì tôi chắc chắn là nó xóa hết. Cho nên, để lừa cả ông chủ báo của tôi lẫn Nhà nước bảo hộ của tôi, tôi lại làm theo thói quen cũ, là viết đần để gửi đăng hàng tuần trên báo. Tôi biết rằng dù anh Kiểm duyệt có ghê gớm thế nào đi nữa đối với tác giá Bước đường cùng mà chắc chắn là anh bị thống sứ nó xài cho nên thân rếi, thì mỗi tuần anh cũng chỉ được tôi són ra có một mẩu. Đến khi anh xơi toàn cục, nó thế nào, thì đã lỡ rồi. Anh chỉ chịu chết đứng như Từ Hải thôi. Nhưng tôi không lừa nổi. Kiểm duyệt bị choại vỏ dưa một lần, nên nó cảnh giác. Nó bắt tôi phải đưa toàn truyện Cới thủ lợn cho nố xem. Tôi đành viết từ đầu đến cuối. Thì quả nhiên Cới thủ lợn lại bị cấm. Thế là tôi mất luôn cả tín nhiệm của ông chủ báo tôi. Từ khi quân đội phát xít Nhật tràn vào Đông Dương, việc kiểm duyệt càng khắc nghiệt. Tôi bắt đầu viết một loạt truyện ngắn, lấy tên chung là Hồi còi báo động. Có truyện tả một người đàn bà dở dạ đề. Bà ta vừa ra đến đường cái, tìm xe kéa đến nhà hộ sinh, thì bỗng hải còi báo động rúc lên. Phố xá đóng cửa rầm rầm. Xe pháo chạy trốn tản mạn. Bà ta đau đớn quá, nhãn nhó, cố lê được đến nhà hộ sinh. Nhưng nhà này cửa đóng, cổng khóa. Cô đỡ đã ra hầm trú ấn từ bao giờ rồi. Có truyện tả mật đárh ma, phường bát âm đương tấu bài lâm khốc rầu não, con chắu ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 229 đương khóc lóc, kể lể thảm thiết, chiếc nhà táng đương tiến rất thong thả, uy nghị, thì còi báo động rền rĩ trầm bổng. Tức thì, mọi người nháo nhác, chạy tán loạn. Phu đòn đặt bịch linh cữu xuống đất, để mặc chiếc quan tài trong có cái xác trơ tróng một mình ở giữa đường. Đề tài thương tâm trong lúc báo động rất nhiều, mà để tài nực cười cũng không hiếm. Ở Hải Phòng, một dạo, cứ đúng ngày chủ nhật, thì có máy bay Mỹ đến ném bom. Nhân dân biết lệ, nên đến ngày ấy, rủ nhau lánh ra chùa Dư Hàng từ sáng sớm. Vì phải ở đó cả ngày, nhiều bà đâm buồn, bèn có sáng kiến để giết thì giờ, đem cỗ tổ tôm đi theo, và muốn đủ chân, phải mời khan mời vã cả những người lạ. Nhiều ông máu mê cờ bạc, muốn ăn to, không thích đánh tổ tôm được thua vài đồng bạc, thì đánh cá máy bay. Ai đoán đúng cả là hôm nay máy bay không đến hay có đến, mấy chiếc và vào giờ nào, thì ăn thua hàng chục. Có người ham được bạc, chỉ khấn trời cho máy bay đến ném bom. Nam nữ thanh niên thì lấy hầm trú ẩn làm chỗ hẹn hò, coi việc máy bay đến như những cơ hội tốt để gặp gỡ nhau mà chỉ non thề biển. Hồi còi báo động đã đóng vai ông Tơ, xe thấm tình duyên, xây dựng được nhiều tổ uyên ương ấm áp. Loạt truyện ấy viết xong, tôi gửi lên đăng báo. Nhưng Kiểm duyệt xóa hết. Thực dân không cho đả động đến những việc có liên quan đến chiến tranh. Trước đó, tôi có viết một truyện, bị Kiểm duyệt xóa gần hết, làm tôi tiếc không kém Hồi còi bđo động. Truyện ấy đề là ÊÊu êu Mê- đo. Mê- đo là tên một con chó Tây. Con 2A0 NGUYÊN CÔNG HOAN chó ấy, được mang từ Pháp sang. Khi mới đến thuộc địa, nó béo, đẹp. ăn sạch, ăn sang bằng thịt bò, đường Tây, cơm tám. Con Mê- đo rất khôn, không cắn càn. Nhưng rồi chủ nó về Pháp, giao lại cho người bồi nuôi hộ. Người bểi mang nó về nhà quê. Vì chủ mới nghèo, con Mê- đo không được "phụng dưỡng" sung sướng như cũ. Nó phải cắn nhau sứt đầu sẻ tai với những con văn con vện, để tranh món bổng ngoại ở ngoài đồng. Lông )á nó xù và bẩn. Nó cắn nhau và cắn trộm người. Một hôm, tôi đi qua nhà người bồi, thấy người này đương gọi: "Êu êu Mê- đo", để con chó về dọn chỗ thằng bé con bậy ở hè. Con Mê- đo ở ruộng về, bê bết những bùn, ngoe nguấy đuôi, cúi đầu xuống đất, say mê làm cái việc thông thường của giống chó. Truyện u êu Mê- đo và vài truyện Hồi còi báo động cùng với mấy truyện mà chị Đức Hạnh ở Viện Văn học đã tìm thây trong Thư viện Trung ương, như Công dụng của củi miệng, Người thứ ba, Chuộc Cụ, đều xứng đáng được 1n vào tập Truyện ngắn chọn lọc. Nhưng tiếc rằng tôi không gìữ được bán thảo. Sau khi những truyện kể trên bị xóa, bọn thống trị ra mật lệnh cho sở Kiểm duyệt là bất cứ tôi viết gì, cũng không cho ra. Chúng treo giò tôi. Được tìn ấy, tôi rất chán ngán. Tôi nghỉ viết một thời gian, sống buồn tẻ, quạnh hưu. Tôi nhớ văn chương như nhớ người yêu vậy. Kể ra thì hổi này tôi còn viết được nhiều. Còn nhiều để tài tôi chưa viết. Có nhiều chuyện, tôi định viết, nhưng không viết nổi vì không nỡ, nó thương tâm quá. Chẳng hạn ĐỜI VIẾT VĂN CỦATÔI - 9231 một cảnh trong gia đình một anh phu xe. Ngày mà tên đốc lý Hà Nội ra lệnh cấm ngồi xe cao su hai người, và định giá mỗi cuốc ngắn, khách phải trả một hào, thì ai cũng tưởng là nó tốt với anh em lao động. Nhưng cái áo ngoài nhân đạo che cái âm mưu bên trong, là nó giết anh em kéo xe. Bởi vì trong khi ấy, nó hạ giá xe điện xuống mỗi chặng đỗ có hai xu. Cho nên xe điện đương ế thì chật những khách. Người ta không đi xe kéo nữa, vì đáng lẽ hai người thuê hai xe, phải trả hai hào, thì đi xe điện, mỗi người chỉ mất có ha1 xu. Vì lẽ ấy, anh phu xe mà tôi nói trên kia, không kiếm ra tiền để nuôi nổi một vợ và một con. Vợ anh vì bận con mọn, cũng chỉ đi gánh nước thuê, mỗi ngày chẳng đủ ăn. Hai vợ chồng bèn đổi cách sinh sống. Vợ làm nghề mãi dâm. Chẳng dắt khách về. Cứ tối tối, người vợ trang điểm xong, thì mang gửi con bên hàng xóm. Chồng đưa khách về nhà, thì ngồi chồ ở ngoài đường. Rồi khách ra, anh kéo ngươl ấy đi. Tôi đã ngồi vào bàn giấy, nghĩ ra cảnh ấy để viết. Tôi đã tưởng tượng bai trường hợp để chọn lấy một. Một là người khách ở trong nhà anh ta khá lâu, thì anh vui sướng thế nào. Hai là người ấy vừa vào đã ra ngay, tức là không vừa lòng với vợ anh, thì anh thất vọng và lo buên thế nào, Nhưng tôi không chọn được trường hợp nào. Và tôi đã khóc. Không thể nào hạ bút được. Lại còn cảnh sau này làm tôi khóc, cũng không nã viết. Ngày tôi còn học ở Hà Nội, cứ chủ nhật, tôi hay đi xem hát ở rạp Sán Nhiên Đài, hoặc Quảng Lạc. Ở rạp 232 NGUYÊN CÔNG HOAN Quảng Lạc có một chị đào, tên là Năm Thới, tuổi thì cao, người thì xấu, giọng thì khàn, hát thì tôi, điệu bê lại vụng về. Người xem hát thấy mỗi lần chị ra sân khấu thì thường tặc lưỡi để chê. Có người bất nhã hơn, thấy chị làm hỏng cả hồi đương hay, thì suyt suyt để đuổi. Nực cười hơn nữa. là thỉnh thoảng chị lại đóng vai nam, vai đứng đắn, nhưng khách xem vẫn cứ rúc rích hoài, Những lần chị ra trò, tôi thường nghe thấy hồi chuông kêu. Chắc là ông chủ rạp đã có ý kiến với cô đào thế nào đó. Chị Năm Thới, tôi đoán lương của chị không hơn vali chạy hiệu là mấy đâu. Tôi cũng có ác cảm với chị. Nhưng một hôm. tôi nhìn thấy chị nằm hút thuốc phiện ở một xó trong rạp, thì tôi lại thương chị. Mặt chị hốc hác, xanh xao, chân tay khẳng khiu như ống sậy. Ra sân khấu, chị phấn sáp và thắng bộ vào, nên che được cái thân hình tôi tệ ấy. Một buổi, Quảng Lạc diễn tích Lục quốc phong tướng Tô Tân. Đến lúc sân khấu diễn cảnh Tô Tần được sáu nước phong tướng, thì rạp được dịp khoe khoang mũ mãng lộng lẫy mới sắm từ Thượng Hải đem về. Mà đẹp mắt thật. Mỗi nước có một vai đầu tiên ra, tay cầm cờ hiệu của nước mình, múa bộ điệu theo nhịp nhạc, rồi đứng giữa. Rồi đến vai thứ hai, cũng múa điệu bộ như vậy, và đứng ở cành. Rêi đến vai thứ ba, thứ tư cũng thế. Đến nước thứ hai, cũng ngần ấy người. Chỉ toàn là múa bộ, chứ không hát. Cảnh thật uy nghiêm. Đến nước thứ ba, ví dụ nước Sở, một tướng của Sở ra, múa may như những vai trước. Rồi đến vai thứ hai. Rồi đến vai thứ ba. Vai thứ ba này, vừa ra ngoài sân khấu, tôi đã nhận rõ ngay là đào Năm Thới. Chị vừa giơ tay múa, thì ở cánh gà, có bàn tay vẫy vẫy. Chị ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 233 Năm Thới chưa múa hết một bộ, thấy gọi, bèn vội vàng vào. Thì liền đó, tôi nghe thấy một tiếng bốp rất to. Dễ thường cả rạp cũng rõ. Trong khi ấy, thì trên sân khấu, vai khác ra múa may bộ điệu. Đến vai sau, mới là lượt chị Năm Thới. Tôi biết chị ra lầm lượt. nên vừa bị cái tát rất đau. Thế mà hiện giờ, trước khán giả, chị cần phải cố ìàm bộ điệu ông tướng cho oai, cho khéo, đôi mắt liếc liếc, nét mặt nghiêm nghiêm, tay phất cái roi ngựa, nhấy nhẩy, quay quay, bộ uy phong có vẻ lẫm liệt. Nhưng trên má chị, vết, tát vẫn còn hẳn đỏ lên! + hà Tân Dân mở báo Truyền bá, đăng truyện nhi đẳng. Tôi làm cái nghề gần gũi nhì đồng, đến ngày ấy, là gần hai mươi năm. Cho nên được tin 7ruyền bá ra đồi, tôi ngứa tay quá. Đề tài về thiếu nhi, tòi có không ít. nên tôi cứ viết cho Truyền bá. Muốn cẩn thận, tôi không ký bằng tên thật, mà xoay lại những chữ của tên thật, thành tên giả là Ngọc Oanh. Truyện của Ngọc Oanh được Kiểm duyệt cho ra trót lọt. Việc này làm cho tôi nghĩ thêm một bước rằng, nếu tôi cứ viết những truyện hiển lành cho thiếu nhi đọc, thì dù có ký tên thật, sở Kiểm duyệt cũng không lấy cớ gì mà xóa được. Cho nên, lần thứ hai, viết cho Truyền bá, tôi ký hẳn tên tôi. Quả nhiên, sách được ra. Bắt mạch đúng thái độ của Kiểm duyệt, tôi viết vài truyện nữa cho Truyền bá, để rồi lấn thêm bước nữa. Bước nữa, là bước tôi đi từ truyện viết cho trẻ con đến truyện viết tiếp tục cho người lớn đọc. ˆ 234 NGUYÊN CÔNG HOAN Vốn tôi thích đả kích quan trường. Ít lâu nay, quan trường càng tệ hại. Nếu các sách các báo không vạch mặt bọn mọt dân hại nước, tức là dư luận cứ để vậy cho họ tự do hoành hành. Tôi phải làm cái việc phơi bày tội ác của họ. Nhưng nếu công kích thẳng quan trường như từ trước đến giờ tôi vẫn làm, tất Kiểm duyệt xóa hết sách của tôi. Tôi viết phí công. Tôi cần thay đổi chiến thuật. Chiến thuật mới, mà tôi cho là rất khôn khéo, thế nào Kiểm duyệt cũng mắc mưu, là tôi cõng kích quan trường một cách gián tiếp. Cách công kích gián tiếp quan trường thời Pháp thuộc, không gì tốt hơn là nêu một số đức tính của quan trường xưa, trước thời Pháp thuộc. Nêu được như vậy. tất độc giả yêu quan ngày xưa, thì so sánh với quan ngày nay, họ sẽ khinh ghét, kinh tổm bọn đỉa đói. Thế là tự độc gia làm cái việc công kích quan trường hiện đại. Do ý nghĩ ấy, tôi đã viết cuốn Thanh đạm (1942). Viết Thanh đợm, tôi còn một mục đích nữa là trình bày cái tư tưởng của nhà nho ta ngày xưa. Ngày xưa. nhà nho học để đi thi. Thi đỗ thì tất được nhà vua cho làm quan. Nhưng làm quan không phải là nguyện vong của nhà nho có đạo đức chân chính. Nguyện vọng của nhà nho có đạo đức chân chính là nhần việc làm quan mà đem tài trí và đức độ của mình để phụng sự, mở mang dân trí, dân đức, dân sinh. Nhưng vì làm quan là nắm vận mệnh của nhân dân trong hạt. nên nhà nho có đạo đức chân chính bao giờ cùng áy náy rằng mình không làm tròn nhiệm vụ của người làm cha mẹ. Ba đức chính, thanh, thận, cần, nếu ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 235 thiếu sót, thì người làm quan coi như là phạm tội. Trong quá trình làm quan mấy chục năm, mấy ai đã dám tự hào là hoàn toàn. Cho nên nhà nho có đạo đức chân chính gọi thời kỳ làm quan là thời kỳ đợi tội, đợi tội với vua. Vì không làm tròn nhiệm vụ mà triều đình ủy thác cho. Muốn tránh tội, khỏi thất đức vì lầm lð, nhà nho chỉ tìm địp xin cáo quan về, làm việc khai trí tiến đức cho dân, là nghề dạy học. Ngoài mục đích thứ hai này, tôi còn một mục đích nhỏ nữa. là sống ở trong quan trường lâu năm, tôi tự hào là biết rõ hơn ai hết về cách sinh hoạt cổ và những nghỉ lễ cổ. Ít lâu nay, quan trường tân học không làm những việc xuất hành, khai ấn đầu năm, không đám ma nào mời đề chủ, không làm lễ tuyên chiếu và làm biểu, và không làng nào xin duệ hiệu để thờ làm thành hoàng. Tôi lại am hiểu lối sống giản đị của gia đình quan lại nhà nho, và sự liên hệ giữa các nhà khoa bảng. Cho nên cuốn Thơnh đợm cũng là một phóng sự tiểu thuyết, tôi chiếu lại một số phìm mà độc giả thời nay và thời sau không có dịp nhìn thấy nữa. Cuốn Thanh đạm chia làm hai phần đều nhau, phần trên tá đời làm quan cúa vai chủ động, phần dưới tả đời dạy học. Vai chủ động truyện, tôi tả giống na ná bác tôi. Mẹ vai chủ động giống hệt bà nội tôi. Gia đình ấy chính la gia đình tôi. Cùng một chủ tâm ấy, tôi đã viết một số truyện dài khác, cho nhà Đời mới xuất bản. Theo ý tôi - cũng như ý nghĩ khi tôi viết Cô giáo Minh mấy năm về trước - không 236 NGUYÊN CÔNG HOAN có gì gọi là mới hay cũ, mà chỉ có cái gọi là hay và dã. Cái hay, dù là mới hay cũ, thì nó cứ đáng theo. Cái đỡ, dù là cũ hay mới, thì nó cứ đáng bài xích. Ta vẫn ăn cơm, mà không ăn bánh mì, bởi vì dù cũ từ hàng nghìn năm, nhưng nó mãi mãi nuôi sống người Việt Nam. Cuốn Thanh đạm va đời, tôi bị dư luận cho là tán dương quan trường. Tôi tức quá, không chịu mang tiếng ấy. Tôi là người ngay từ thuở bé, nhận được sự giáo dục căm thù với quan trường mới, tay sai của đế quốc. Trong đồi dạy học của tôi, đã nhiều lần, tôi tỏ thái độ khinh miệt họ ngay trước mặt ho. Trong đời viết văn của tôi, ngay từ những năm đầu, tôi đã công kích họ. Trong Những cảnh khốn nạn. trong Tăt lửa lòng, tôi đã nêu thủ đoạn lừa bịp, tâm địa gian đối của họ. Trong Lứ( ngọc cành uàng (1934), tôi đa vạch cái khía cạnh kiêu bạc vì dòng dõi, mù quáng vì lễ giáo, đưa họ đi đến tàn nhãn cả với cốt nhục. Trong loạt truyện ngắn viết về sau, tôi tìm những điển hình bẩn thỉu, ghê tởm nhất để trình bày với độc giả. Thế thì sao bây giờ, tôi viết Thanh đạm để chửi rủa quan trường thời Pháp thuộc một cách gián tiếp, kín đáo, mà người ta lại không hiểu thâm ý của tôi? Vụ án Thanh đạm đến hơn mười năm sau. là năm 1953, tôi mới tự giải quyết được. Chứ ngày ấy, tôi hậm hực, buồn bã hết sức, đâm ra chán nản với nghề. Nhìn về quá khứ, tôi thấy truyện ngắn, tôi viết sắc sao, thì bị đế quốc ngẫm cấm, truyện đài, tôi viết vụng về, thì bị dư luận hiểu lầm. Thế thì tôi viết gì? Cho nên tôi chỉ cho xuất bản những tác phẩm cũ của tôi đã đăng báo mà ĐỜI VIẾT' VĂN CỦA TÔI 237 chưa in thành sách, như Cô làm công, Ông chủ, Bò chủ, Người An Nam, Danh tiết, v.v... Tôi cũng cho Ìïn truyện Cái thủ lợn, viết năm 1939, đã bị Kiểm duyệt cấm. Truyện này mà ngày nay ra được, không phải Kiểm duyệt đã thú về mấy câu tôi phỉnh họ ở đầu sách, là bây giờ Kiểm duyệt về tay người Việt Nam rồi (sự thật, tôi thừa biết rằng người Nhật làm chủ), chắc rằng rộng rãi hơn Kiểm duyệt trong tay người Pháp, mà chính vì nhà Đời mới đã hối lộ cho nhân viên sở ấy mất mười lăm đồng! * rong khoảng thời gian từ ngày 1- 1- 1937, thực dân bỏ Kiểm duyệt, đến tháng 9- 1939, chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ, chúng tái lập Kiểm duyệt, thì trên văn đàn có hai hiện tượng đáng chú ý. Một là các báo ra rất nhiều. Nhiều nhất là từ năm Mặt trận bình dân (gồm Đẳng Cộng sản, Đẳng Xã hội và Đảng Xã hội cấp tiến) lên cảm quyền ở bên Pháp, thì ở Đông Dưang, quyền ngôn luận có được nới rộng. Các báo của Mặt trận dân chủ Đông Dương là những báo chính trị đã đành, các báo của tư nhãn cũng nối về chính trị. Tư nhân mở báo, có thể vì tâm huyết, nhưng cũng không phải không ít vì hiếu danh, vì đại dột, hoặc vì hám lợi. (in phép mở báo để cho thuê lấy lợi, và sau này, trong chiến tranh, xin mua được giấy in báo bằng giá rẻ để bán chợ đen). Sách ra càng nhiều, đủ các thể loại, tốt cũng nhiều, xấu (lãng mạn đồi trụy, cá nhân, khiêu dâm) cũng không hiếm. Mấy cuốn lịch sử ký sự, và lịch sử tiểu thuyết về 238 NGUYÊN CÔNG HOAN những cuộc khởi nghĩa chống Pháp và các lãnh tụ như Phan Đình Phùng, Hoàng Hoa Thám. v.v... có nhiều tài liệu rất quý. Trong những năm này, báo bị cấm, sách bị cấm, không thể đếm xiết. Hiện tượng thứ hai, là nhà xuất bản mọc lên như nấm. Máy ông chủ này không ít là những con buôn văn học. Lại có những nhà xuất bản quái gở như thế này:: Trước hết, là những nhà bán sách thường, gọi là thư điểm, hoặc thư quán, như Nhật Nam thư quán ở Hà Nội, và Hương Hát thư điểm ö Hài Phòng. Ngoài việc làm đại lý bán các sách ăn hoả hồng. thì ông chủ cũng viết sách để xuất bản. Sách của họ, lem nhem cả về phản nội dung lẫn phần ấn loát, do sức học và nghệ thuật viết của tác giả cũng mới đến trình độ lem nhem thôi. Đến khi sách của các ông ế, thì các ông bèn cứu vãn cửa hàng bằng cách làm thêm nghề chữa bệnh, mà chủ yếu là bệnh lậu, bệnh tiêm la, là bệnh phổ biến trong thời bấy giờ. Mấy thư quán và thư điếm bèn tra thêm cho tên hiệu bằng cái đuôi là dược phòng, Nhát Nam thư quán dược phòng, Hương Hút thư điểm dược phòng. Dần dân, nghề chữa bệnh phát tài hơn, các óng bèn hỏ nghề bán sách, chuyên vào việc chữa bệnh phong tình. Ngược lại, có những ông kiếm được những bài thuôe chữa lậu và giang mai gia truyền, hoặc chàng gia truyền tí nào, ở đâu đó, mở hàng chuyên bán thuốc phong tình thì rất phát tài. Phát tài bằng cách làm ãn đại khái như thế này: Họ để cái bỏ kẽm trong một buồng kỉn. Bê kẽm có truyền dây điện vào. Một anh thanh niên, tối hôm trước có ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 239 chơi bậy, sợ mắc bệnh, mới đến nhờ ông lang xem thử. Ông lang báo anh đi giải vào bô. Lúc anh vào buồng, thì ở ngoài, ông mở điện. Vốn nước có tính chất. truyền điện, lẽ tự nhiên anh thanh niên bị giật đánh thót. Anh sợ quá, ra nói với ông lang, nhờ ông chữa cho. Ông lang mới cho uống thuốc. Một lát, ông bảo anh đi giải để thử thuốc. Cố nhiên lần này, điện không mở. Anh thanh niên đi, thấy ngọt xót, không đau buốt gì. Thế )à anh tin là thuốc thần. Mấy ông lang thuốc lậu, giầu ùn ùn về cách hót của kiểu ấy, nên có người mua máy in, có người mở nhà xuất bản để đầu cơ văn học. Thời này, có nhiều nhà xuất bản được thành lập là do tiền của túi những người đến chữa bệnh phong tình. Nhà Đời mới là một thí dụ. Vậy từ nhà xuất bản sang nhà chữa bệnh lậu; và từ nhà chữa bệnh lậu sang nhà xuất bản, là hiện tượng thật khôi hài và thật thương tâm cho văn chương trong thời buổi nhố nhăng. Trong năm 1942, tôi viết ít dân. Dư luận về cuốn Thunh đơm làm tôi chân ngân, nhưng không khiến tôi chán nản. Song, việc em út tôi và con tôi bị đế quốc bắt làm tôi buồn phiển. Việc nhà cửa bị khám xét luôn luôn, làm tôi lo nghĩ. Thế mà bên ngoài. cảnh làng văn làng báo còn tiêu điều dần. Vũ Đình Long không phụ trách trực tiếp Tiểu thuyết thứ bấy nữa, mà giao cho Vũ Bằng thầu. Nhà ¡n Tân Dân dọn máy về quê để tránh bom Mỹ. xuất bản ít quá. Báo Phong Hóa bị cấm, thay bằng báo Ngày nay, nhưng vì bọn Nguyễn Tường Tam làm chính trị thân Nhật, nên báo viết kém. Nhiều nhà văn bị bắt đi an trí tại những trại tập trung trên miền nước độc. Nhiều báo khác, tuy ít độc giá, cũng bị đống cửa dân. Kiểm duyệt khắc 940 NGUYÊN CÔNG HOAN nghiệt gấp ba bốn trước. Vũ Bằng, một mặt thầu báo, một. mặt giúp bà Vũ Đình Long buôn nhà cửa, và các hàng khan hiếm để đầu cd. Thấy tư cách bạn như vậy, tôi kém quý và kém thân. Hơn nữa, đánh hơi thấy Vũ Đình Long e ngại tôi từ ngày Cái thủ lợn bị Kiểm duyệt cấm, rồi e ngại tôi khi nghe tìn em tới và con tôi bị bắt, nhà cửa tôi bị khám xét luôn luôn, thì trị nhiên, tôi đối với ông kém thân. Và tôi nhận thấy là đối với tôi, ông cũng thế. Trước kia, bài của tôi gửi lên, ông chẳng xem, đưa ngay để in. Việc làm ăn cầu thả và dễ dãi này đã đưa ông đến bai lần vấp váp, cuốn Bước đường cùng và cuốn Cái thủ lợn. Cho nân, không tín nhiệm tôi như trước và sợ liên lụy đến việc làm ăn của ông, ông đã bắt đầu đọc bài của tôi để duyệt, trước khi đưa 1n. Biết thế, nên tôi thưa viết. Vũ Bằng giục bài, tôi cũng chẳng viết nhiều hơn. Rồi Vũ Bằng không giục nữa. Vũ Đình Long cũng không giục nữa. Tôi cho là họ sợ tôi. Thế là sau một trận ốm, thấy đầu óc, mình mẩy mỏi mệt, tôi gác hắn bút. Từ ngày giúp Vũ Đình Long, tôi ít giao tiếp với anh em cùng nghề. Như tôi đã nói ở trên, vì đối xử với mỗi người một cách khác nhau, nên Vũ Đình Long không muốn cho anh em viết Tiểu thuyết thứ bẩy gặp nhau. Nhất là tôi, được ông biệt đãi, ông sợ tôi nói ra, anh em sẽ suy tị. Vì thế, hã tôi lên Hà Nội chơi, là ông giữ rịt tôi ở cạnh, cho đến lúc tôi ra tàu về nhà. Ông biệt đãi tôi nhất là về khoản tiền nong. Tôi thiếu tiêu bao nhiêu, hỏi vay ông, không bao giờ ông từ chối. Một lần, tôi phải trả góp món nợ một nghìn đồng, mỗi tháng là 25 đồng. Ông nhận góp cho tôi, và giao hẹn là tôi không nên coi 2ð đồng ấy như món tiền ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 241 nhuận bút đưa trước, khiến tôi phải lo viết hàng tháng để trả lại ông cho đủ số ấy. Không những thế, ông còn. giao hẹn thêm rằng nếu trong thời gian ông trả góp nợ cho tôi, tôi có túng thiếu, cần tiêu bao nhiêu, thì cứ bão trước ông một ngày. Rút cục là đến ngày tôi không giúp Tiểu thuyết thứ bấy nữa, tôi còn nợ lại ông đến hơn bến trăm bạc. Nhưng ông không nhắc nhỏm đến bao giờ. Ngày Hòa bình lập lại, tôi về Hà Nội, đến thăm ông, tôi có nhắc đến món nợ ấy. Thì ông yêu cầu tôi xí xóa hết những việc cũ đi, để sống với nhau cho thoải mái, vui vẻ, Bởi thế, ngày ấy, vô hình chung, tôi đã biến thành một anh công chức của Vũ Đình Long. Và nếu ông không cột đời tôi vào 7Tểu thuyết thứ bẩy bằng cách lừa tôi vào Tiểu thuyết thứ bẩy uăn đoờn, thì ông đã thực hiện việc ấy bằng tiền nong. Song, không phải tôi không có cách đối phó lại. Bởi vì ở Hà Nội, có phải tôi không có họ hàng và bạn bè nữa đâu? Cho nên muốn khỏi bị ông ràng buộc, đến Hà Nội, có những lần tôi không đến nhà Tân Dân. Nhưng đến năm 1938, tôi đổi ra Trà Cổ, ở xa Hà Nội. Đến năm sau, tôi đổi về Thái Bình, thì. vì Thế giới chiến tranh thứ hai nổ ra, tàu xe khó khăn, tôi lại ít về Hà Nội. Bởi thế, từ những năm ấy, tôi càng ít gặp Anh em cùng nghề. Cho nên anh em lớp sau tôi, như Nam Cao, Tô Hoài, Nguyên Hồng, v.v... sinh hoạt, viết lách ra sao, tôi ít biết. * on người ta, lúc sắp chết, hay sinh ra trái tính trái nết. Người vốn hiền lành, tự nhiên hay gắt gỏng, lắm điều. 242 NGUYÊN CÔNG HOAN Người vốn điêu toa, tự nhiên hóa tử tế, trung hậu và hay nói những câu mà sau suy ra, gọi là gở mồm. Đồi viết văn của tôi, cho đến năm 1943, có thể gọi là tàn tạ, sắp chết, cho nên tôi sinh ra trái tính. Tôi không viết tiểu thuyết bằng văn xuôi, mà lại làm một việc rất đáng ngạc nhiên. Là làm thơ! Mà lại thơ tình! Tôi tự bào chữa về việc tôi định không viết tiểu thuyết như sau: Tôi là người đã học lười, lại học ít. Được một đúm hiểu biết về đời, tôi tự xét mình, thấy thu ít mà chi nhiều, lắm lúc hình như đã có vẻ lạm phát. Gần hai mươi năm làm nghề gõ đầu trẻ, tuần nào cũng phải soạn bài, chấm bài, hết đợt này đến đợt khác, đã như người bận con mọn. Thế mà trong thời gian này, tôi còn làm thêm nghề bận con mọn nữa, là nghề viết văn. Chưa hoàn thành truyện này, tôi đã phải nghĩ truyện khác để viết tiếp. Thật là mệt! Nhìn vào vốn liếng của mình, tôi thấy như cái cây đương cỗi. Lại vì viết lâu, viết nhiều, viết mãi mãi một kiểu, chẳng biết có ích gì cho ai không, mà còn bị dư luận hiểu lầm. Tôi chán là phải. Nhưng tôi chán tôi, chứ không bạc bẽo với văn chương. Tôi dùng thì giờ để xoay ra làm thơ cũng thế, Tôi làm thơ trao đổi với một người mà tôi mệnh danh là "Nàng thở". Vì không phải sinh ra là kiếp làm thơ, cho nên tôi không làm thơ hay. Và vì thơ không hay, cho nên tôi không nhớ. Những năm trước Cách mạng tháng Tám, tỉnh thần giải phóng dân tộc đương lên cao, thế mà riêng mình tôi, tôi chơi với lửa để khóc trăng, mếu gió, thực là đồi tôi ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 243 xuống đốc, sắp vào hð. Cho nên, việc làm thơ lãng mạn của tôi, đúng là trái tính của một người viết tiểu thuyết xã hội sắp đến ngày cáo chung! Nhìn lại đời viêt văn của tôi, trong thời kỳ thứ bai, ngót mười lăm năm hoạt động mạnh về văn học, thì mở đầu Thơ đã có công là tạo cho ngòi bút của tôi trở nên ngòi bút viết tiểu thuyết, và kết thúc, Thơ đã có tội là suýt giết chết một. người viết tiểu thuyết đã quen nghề. Ấhưng tôi không chết. Cách mạng tháng Tám đến, đã cứu sống tôi. Cách niạng tháng Tám giải pháng cho gia đình tôi, đồng thời, giải phóng cho ngòi bút viết tiểu thuyết. của tôi. Gia đỉnh tôi, cho đến nay, có tất cả tám người, hoặc là bị cảm tù trong các nhà giam của đế quốc, hoặc đã sống những ngày trốn tránh khối sa vào nanh vuốt của quân thù. Đằng đẳng ngót hai mươi năm trời, nay một người bị xích tay giải đi, mai một người bị xích tay giải đi, đến nỗi mẹ tỏi, rồi sau tình cảm như trây, mỗi khi nghe tin con hay cháu bị bắt, cụ chỉ thở dài, chứ không khác nữa. Đến năm 1945, cảnh nhà vắng vẻ, không còn có bóng tiêng một người đàn ông. Nhưng sau ngày Tòng khởi nghĩa, thì từ Sơn La đến Côn Đảo, mọi người lục tục về, mẹ gặp con, bà gặp cháu, anh em chú cháu nhận mật nhau, tiếng cười xen tiếng khóc. 344 NGUYÊN CÔNG HOAN Thêm vào nỗi mừng gia đình, tôi còn mừng riêng cho tôi. Chế độ mới xây xã hội mới, sẽ cung cấp cho tôi một nguồn đề tài mới, vô tận, để dựng lại văn nghiệp đương có nguy cơ suy sụp. Nước Việt Nam sống lại, tôi không thể chết được, như một số anh em ở Cẩm Giàng tưởng đâu. Nguyên là sau ngày Tổng khởi nghĩa, người em dâu tôi là bà Nguyễn Công Mỹ, có việc ra huyện Cẩm Giàng, thì thấy trước một ngôi đình, có một cuộc mít tỉnh. Em tôi ghé vào xem. Thì ra người ta đương làm lễ truy điệu tôi. Diễn giả nói rằng tôi bị Nhật bắt, đã bỏ mạng trong tù. Anh ta kế sự nghiệp của tôi, rồi đề nghị mọi người đứng yên lặng một lát để mặc niệm. Em tôi chờ cho buổi lễ xong xuôi, mới dám vào nói rằng tôi còn sống. Trước hết, ai nấy đều cho là nói không đúng. Đến khi em tói xưng tên, mọi người mới tin. Thế là tiếng vỗ tay ran, các lễ vật được dọn sạch, lá cồ đổ sao vàng phấp phới. bài Tiến quân ca nổi lên vang lừng. Được vĩnh dự đặc biệt này, tôi nào có thể bạc bẽo với nghề cầm bút được. Nhưng mà gần một năm, tôi không viết được gì. Ánh sáng mới từ chân trời mới chiếu ra, làm tôi chói lòa. Tôi bð ngở trước sự đổi mới. Nhiều việc, rất nhiều việc, luôn luôn và liên tiếp diễn ra, làm cho tôi cuống quÍt vì sung sướng. Tôi định viết. Nhưng thấy đúng là mình bất lực. Không tài nào theo kịp được thời đại. Đán thân những việc mới nó hay quá, nó đẹp quá. Viết khóng nối, chỉ làm giảm cái hay cái đẹp đi mà thôi. Việc hôm nay hay hơn hôm qua, nhưng lại kém hôm sau. Việc xây ra tuần này, đến tuần ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 245 sau đã là cũ mất rồi. Cái mới, cái hay làm cho tâi bối rất, định cướp lấy, như người ốm khao khát thuốc bổ. Nhưng vớ cướp không kịp, không xuể. Không biết vớ cướp cái nào, bỏ cái nào. Tôi đành chỉ làm việc nhìn và nghe. Và để tự tha thứ cho mình, tôi eho rằng ngòi bút của tôi bây giờ không dùng được nữa, không hợp thời nữa. Cho nó hưu trí thôi. Những điều tôi hiểu biết về xã hội cũ, nay thuộc về quá khứ. Tây đi, Nhật cút, vua quan tổng lý đã về vườn, còn đâu là đế quốc với phong kiến nữa mà phải đả kích. Một hiện tượng nữa làm tôi tín rằng tiểu thuyết là món ăn lö thời và trái mùa. Trong các hàng sách bấy giờ, tràn ngập những sách và báo chính trị. Rất nhiều cuốn dịch từ tiếng Pháp ra, mỏng độ ba bốn chụue trang. Thế thì nhân dân khao khát học lý luận, chứ không ưa chuộng đọc văn chương đâu. Nhiều lúc thấy bí quá, tôi tự hỏi: "Với số trường đã kích của tôi, thì bây giờ tôi nên viết cái gì? Vạch khuyết điểm mới ra hay sao?" Rãi tôi tự trả lời: "Người mới làm việc mới thì tránh sao được khuyết điểm? Nếu tôi vạch khuyết điểm mới, thì độc giả sẽ coi tôi là hạng người thế nào?" Vì vậy tôi rất an tâm mà không viết, không chút thắc mắc, không chút ngượng nghịu. Tôi lắng tai nghe, giương mắt nhìn, bằng lòng chờ cho sự việc lắng xuống để rồi sau sẽ chọn lọc. Báo Sao oàng của Cục Chính trị mở ra. Anh Trần Huy 246 NGUYÊN CÔNG HOAN Liệu là Cục trưởng, nhờ tôi giúp mục tiểu thuyết, làm tôi ngạc nhiên quá: "Sao lại tiểu thuyết?" Tôi viêt truyện Đồng chí Tơ, một anh lính của đế quốc bị đưa đi dẹp cách mạng, nhưng rồi đào ngũ, để theo cách mạng. Thấy truyện Đồng chí Tơ được độc giả ưa thích, tôi biết là nghề viết tiểu thuyết chưa bị phá sản. Tôi mới quyết định làm sống lại ngành nhà nghề của tôi. Ánh Đặng Thai Mai gợi tót nên lấy đề tài nạn đối năm 1945 mà viết. Tôi cho là có thể làm được. Vì không phải là việc từ ngày xã hội ta đối mới, mà là việc xảy ra trong tỉnh Thái Bình mà tôi ở qua chính trong khủng khiếp của nạn đói. Tôi bèn viết Tranh tối tranh sáng (1946), đại ý nói chế độ thu thóc của Pháp Nhật gây nên nạn đói, nhưng nạn đói làm cho phong trào cách rạng lên cao. Tôi vừa viết Tranh tấi tranh sáng, vừa lo lắng. Không phải tôi lo lắng vì sợ để quốc quay trở lại Đông Dương. Cũng không phải tôi lo lắng vì sợ không viết nổi nạn đói và tội ác của đế quốc. Nhưng tôi lo lãng là sách viết xong, không biết có được ra đời không. Ngày ấy. chiến thuật chính trị của ta thay đối xoành xoạch hàng ngày, không biết đâu mà lần. Hôm nay, các báo tha hồ chữi Tây, nhưng ngày mai thì không được, mà tuần lễ sau, lại được như thường. Song, đã quyết tâm sáng tác, tôi cứ viết. Muốn có đầy đủ tài liệu về diện tích trồng đay, số lượng thóc thu mua từng mùa của từng tỉnh từ năm 1943, ĐỜI VIẾT VĂN CÚA TỎI 247 muốn biết những chuyện xung quanh việc thu thóc và xay thóc, tôi vào Bắc bộ phủ, tức là phủ thống sứ cũ, tìm những công văn, nghị định về việc này, để nghiên cứu và ghì chép. Tôi hoàn thành Tranh tối tranh sáng trước ngày kỷ niệm Cách mạng tháng Tám (1946). Sách dầy hơn một trấm trang giấy học trò. Tôi đưa cho một vài anh em đọc để góp ý kiến. Đây là lần đầu tiên tôi theo tác phong làm việc có ý kiến của tập thể. Nhưng anh em không giúp đỡ gì thêm, cho là truyện đọc được. Hỏi ấy, Tạm ước 14 tháng 9 giữa ta và Pháp đã công bế. Điều khoản hai bân đình chỉ việc tuyên truyền có hại cho nhau, làm tôi thất vọng. Thế này thì Tranh tôi tranh sáng khó lòng ra đồi. Tôi càng thấy rằng người viết tiểu thuyết hãy nên chờ đợi một thời gian cho tình thế ổn định, ngä ngũ ra sao, rồi muốn viết gì hãy viết. Nhưng nhà xuất bản Sự thát nhận 1n Trưnh tốt tranh sớng. Tôi mừng quá. Song, cuốn ấy không được nhìn thấy ánh sáng. Sách In được gần một nửa, thì toàn quốc bí chìm vào bóng tối của chiến tranh. * rong tắm năm kháng chiến, vì bận công tác khác, tôi ít nghĩ đến việc viết truyện. Trong lúc rỗi, tôi đọc sách chính trị, theo đõi chiến tranh, học sử ký cũ. Năm 1947, tôi 248 NGUYÊN CÔNG HOAN có viết truyện Xổng cũi kỹ tên là Nguyễn Vấn Lung, được Cục Chính trị xuất bản. Vì cuốn này, tôi theo tài liệu của Nha Công an báo cáo về Hà Nội trong tháng 5, tháng 6, lúc mới bị tạm chiếm. Tôi đặt ra truyện một người nồng dân bị giặc bất vào thành ở cho đông người, anh ta đã trông thấy và nghe thấy những gì. Rút cục, không thể chịu đựng được chế độ tàn khốc, coi như mình bị nhốt. trong cũi, anh ta phải tìm cách trốn ra vùng tự đo. Sở đi tôi không ký tên của tôi, vì tôi nghĩ rằng tôi ở vùng kháng chiến, ai cũng biết. Nếu tôi ký tên thật thì độc giả biết là nói dối. Cho nên tôi ký tên dối để độc giả tin là thật. Quả nhiên, nhiều người cho là truyện thật. Lưng có ý nghĩa là tên ký lung tung. Một hôm, Tô Hoài nhặt được một ít bản thảo cuốn Tranh tối tranh sáng trong một đống giấy vứt đi ở nhà In trong rừng. Vì nhận ra chữ tôi, và cũng đã đọc Tranh tối tranh sáng, nên anh giữ lại, để đưa tôi. Tuy chỉ còn độ bốn mươi trang, nhưng tôi mừng quá. Tôi định nếu có thì giờ, thì viết điền vào những trang thất lạc. Trong kháng chiến, tôi được học tập nhiều, nhưng thu hoạch lớn nhất là ở lớp Chỉnh huấn năm 1953. Ở lớp này, tôi mới rõ thế nào là nông dân và phong kiến, thế nào là cách mạng và đế quốc. Và cũng ở lớp này. tối mới tự giải quyết được cái án Thanh đạm mà tôi cho là tòi bị oan ức. Thì ra sở di tôi hậm hực hơn mười năm nay là dư luận hiểu lảm về tôi, lại chính là vì tôi đã hiểu lầm về phong kiến. Viết Thanh đạm, tôi đã đứng trên lập trường của gia đình tôi là gia đình quan lại lỗi thời, bị lép ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 249 vế, mà hằn học, mà căm thù bọn quan lại ôm chân đế quốc để được giàu sang sung sướng trên xương máu đồng bào. Thật ra thì quan lại, dù thanh đạm hay ô trọc, cũng ở trong chế độ phong kiến thối mọt, đáng lật đố không xót thương, không luyến tiếc. Cho hay, cái bản chất giai cấp cũ của tôi, dù tôi chịu rất ít ảnh hưởng, nhưng nó đã ăn sâu vào con người của tôi là ngần nào, khiến tôi lầm lạc đến nỗi sinh ra bất mãn, tiêu cực, đi đến chỗ suýt tự tử về nghệ thuật. Nếu không được Cách mạng lôi dậy, nếu không được Đẳng soi đường, biết bao giờ tôi sáng mắt ral Cuộc phát động quần chúng giảm tô và cải cách ruộng đất mà tôi được làm đội viên công tác trong ngót một năm, dạy cho tôi hiểu thực tế nông thôn và nông dân hơn nữa. Trong "ba cùng" (cùng ăn, cùng ở, cùng làm), tôi đã học tập được rất nhiều, và ghi được một số tài liệu để định viết thành truyện. Năm 1952, trong thời gian tôi ốm, được nghỉ để dưỡng bệnh, tôi có viết một truyện dài, truyện Bè Năm ởi tản cư. Sở dĩ tôi kể chuyện người đi tân cư, không kể chuyện bộ đội đánh giặc, chuyện dân công giúp việc chuẩn bị chiến trường, là do tôi thấy những chuyện ấy khó viết nổi. Chiến tranh của ta sở di vĩ đại, hùng tráng là do được toàn thể nhân dân ta viết bằng xương bằng máu. Nếu chỉ một vài người dùng mực mà chép lại, e rằng làm mất vẻ lớn lao, oanh liệt của nó đi. Trong chiến tranh, người bộ đội, người đân công, người cán bộ, người công nhân, người nông dân đều anh dũng làm việc kháng chiến. Nhưng người đi tản 250 NGUYÊN CÔNG HOAN cư, không phải không anh dũng. Những người này đã hy sinh tài sản, chịu đựng gian khổ để nhất định không chịu làm nô lệ cho giặc. Lòng yêu nước, tình thần độc lập của họ đáng được biểu dương. Thế mà các sách báo xuất bản trong kháng chiến đã quên họ. Vì vậy, tôi phải viết về họ. Tôi chưa hoàn thành cuốn Bở Nam ởi tăn cư. Bởi vì chiến tranh chưa kết liễu, còn nhiều chi tiết về tàn cư rất hay, nên tôi chưa biết sẽ kết thúc truyện này thế nào, ở chỗ nào, vào lúc nào. Tôi đành cất bản thảo để chờ đợi. J›a bình lập lại. tôi trở về với Nghệ thuật. Việc trở về với ngbề cũ, không phải tôi không có ý định từ lâu. Nguyên là trong kháng chiến. mỗi khi tôi đi công tÁc, gặp người quen ở đường, thì bao giờ người ấy cũng hỏi bằng một câu rất tự nhiên đối với tôi: - Thế nào, độ này anh có viết gì không? Hay là: - Độ này anh đương viết gì? Câu hồi Ấy làm tôi rất ngượng nghịu, tự thấy như mình là bội bạc với một nghề đã chuyên làm trong mấy chục năm liền. Trước Cách mạng tháng Tám, tôi như cái cây sông lâu năm, đã đến ngày cằn cỗi, vì không được bón tưới. Nhưng từ ngày Cách mạng thành công, nhất là trong kháng chiến, được học tập, được giáo dục, tôi không những thấy ĐỜI VIẾT VĂN CÚA TÔI 251 mặt yếu mệt, mà trái lại, thấy lớn mạnh, vững chắc hơn trước. Chân trời rộng mở, đời hoạt động điễn ra, cung cấp cho tâi biết bao nhiều đề tài quý giá. Thế thì tôi không những không chết, mà còn sống lại, khoẻ khoán. Đời viết văn của tôi không thể tàn lụi đần dần bắt đầu từ năm 1943. Chính do ý nghĩ ấy mà tôi đã viết Bà Năm đi tản cư. Và chính do việc viết Bà Năm đi tán cư, mà tôi như người nghiện thuếc phiện lầu năm, đã bỏ bàn đèn để chữa, nay lại bập vào hút một điếu, cho nên bắt nghiện lại. Qua thật, tối nhớ nghệ thuật như nhớ một người yêu, không giận nhau mà bắt buộc phải xa nhau. Vì thế, đi phát động quần chúng, tôi mới thu thập nhiều tài liệu để viết. Về Hội Văn nghệ Việt Nam, năm 1955, tôi đã viết được tập truyện ngắn về Nông dân uới địa chủ. Tập này không thành công, vì có nhiều lý do. Một là tôi đã bỏ bút lâu năm, nay cầm lại, nó bỡ ngõ. Hai là tôi không có thì giờ để chuyên viết, nên tư tưởng không được tập trung. Ba là có thể bây giờ tôi già, nên viết kém lanh lợi, sắc sảo. Bốn là tôi đã tự ti, bất chước lối viết của Triệu Thụ Lý, nhưng không nên thân. Tôi thấy Triệu Thụ Lý, chép truyện rất tự nhiên, tưởng chừng như nguyên chuyện thế nào cứ viết như thế. Tôi cũng làm như vậy, không sáng tạo, không lao động để thêm bát, chấp vá, Cho nên, những truyện trong Nông dân uới địa chủ cứng quèo và nhạt hoét. Nhưng lý do thứ năm, là lý do căn bản, là tôi đã sống với nông dân Ít quá. Ngót một năm tôi xuống nồng thôn, tôi mới tạm biết bề ngoài hồi hợt của con người, thì viết sao được sâu sắc. 252 NGUYÊN CÔNG HOAN Rút kinh nghiệm Nông dân uới địa chủ, tôi không tín là tôi già thì không viết nổi nữa. Không lẽ Cách mạng mà tôi tham gia mấy năm nay cung cấp cho tôi bao nhiêu để tài, không lẽ Đảng mà tôi chịu sự giáo đục để cải tạo tư tưỡng, lại không giúp cho văn nghiệp của tôi được tý gì. Nghĩ thế, tôi viết Tranh tối tranh sớng (1956). Tôi đọc lại bản thảo còn lại của cuốn truyện này. Tuy tiếc rằng mất những trang có nhiều con số - mà có thể bây giờ không tìm đâu ra - nhưng tôi mừng rằng 7rơnh tối tranh sáng đã chưa xuất bản được năm 1946 là may cho tôi. Vì tôi đã nhận thức về đế quốc, về phong kiến, về nông dân, về cách mạng Ìờ mờ, cho nên không những bế cục truyện lỏng lẻo, mà toàn thể câu chuyện chỉ là một việc trình bày một giai đoạn lịch sử, chứ không có một mục đích gì cho hắn hoi. Được giáo dục qua thực tế chiến tranh, được huấn luyện bằng lý luận chính trị, tôi đã hiểu bản chất của đế quốc là độc ác. Dù rằng trước kia, vì quyền lợi, bọn thống trị thực dân Pháp ở Đông Dương có hục hặc với nhau. đế quấc Pháp với phát xít Nhật có mâu thuẫn với nhau, nhưng ca thực dân với phát xít, chúng nó đều nhất trí với nhau về việc bóc lột thuộc địa, tiêu diệt chủng tộc và đàn áp Cách mạng. Tôi lại biết rằng nhân dân thuộc địa càng khổ cực bao nhiêu, thì tính thần cách mạng dễ lân eao bấy nhiêu. Và khi mà nhân dân thuộc địa khô cực quá, phải một sống một chết với quân thù, khi mà tính thần quân thù tan rã, khi mà Đăng lãnh đạo đội tiền phong của Cách mạng quyết tâm võ trang khởi nghĩa, thì cơ hội ấy là cơ hội tốt cho Cách mạng tháng lợi. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 253 Nhìn vào thực tế Việt Nam trong những năm 1943, 44, 45, tôi thấy rõ quá. Dựa vào những quy luật ấy, dựa vào sự kiện lịch sử Việt Nam trong những năm ấy, tôi đã viết lại hoàn toàn truyện Trưnh tốt tranh sáng. Tranh tối tranh sáng viết năm 1956 dây gấp ba cuốn đã viết năm 1946. Vì tôi muốn được tập trung tư tưởng, để chuyên tâm mà viết, tôi đã trọ tạm tại một nhà ở ngoại thành Hà Nội, xa cơ quan, xa gia đình. Cũng như Bước đường cùng, tôi viết Tranh tốt tranh sáng một cách sốt sắng. hầm hở. Tôi hoàn thành cuốn truyện hơn 300 trang này sau 29 ngày thật sự lao động. Cuốn Tranh tối tranh sáng, tuy tôi không được như ý, vì nó kém cuốn trước những con số về diện tích Pháp Nhật bắt nhân dân ta trồng đay, những con số về số lượng thóc mà giặc thu từng mùa ở từng tỉnh, số ấy tăng dân từ vụ mùa năm 1942 cho đến vụ chiêm năm 1945, tuy tôi không đủ thì giờ để viết dài hơn bằng cách tiểu thuyết hóa những tài liệu lịch sử, nhưng tôi cũng rất hài lòng, vì thấy rằng tuổi tác của eon người không phải là yếu tế quyết định của việc viết văn hay hay không hay. Yếu tố quyết định bao giờ cũng là sự sống. Trong Tranh tới tranh sáng, tôì đã viết một truyện xảy ra ở nơi tôi đã sống, trong hoàn cảnh xã hội tôi đã trải, với những nhân vật tôi đã thuộc, và với một nhận thức chính trị hoàn toàn đúng bằng lý luận và bằng thực tế kinh nghiệm. Cuốn Tranh tối tranh sáng có mục đích là vạch to con mắt mù quáng của bọn đế quốc, cho chúng thấy rằng 254 NGUYÊN CÔNG HOAN chính sách diệt chủng của chúng thì hành một cách triệt để ở thuộc địa, không tiêu diệt nổi phong trào cách mạng của nhân dân bị trị, trái lại. nó làm cho phong trào cách mạng ấy mau phát triển và mau bùng nổ. Cốt truyện xây dựng theo sự kiện lịch sử xảy ra ở Bắc bộ trong những năm 1944, 1945. Chính sách thu thóc tàn bạo gây nên nạn đói khủng khiếp đầu năm 1945, làm cho hai triệu đồng bào chết đói. Lòng vỏ cùng căm phẫn đế quốc Pháp - Nhật giục nhân dân đoàn kết. để ủng hộ, hoặc gia nhập Mặt trận Việt minh. Mặt trận mỗi ngày một lớn mạnh, tháng Tám năm 1945 lãnh đao nhân dân võ trang khởi nghĩa, ngày 19, cướp chính quyền tại thủ đô Hà Nội. Nếu cuốn Trưnh tối tranh sóng đạt được mục đích ấy, thì tuy nó là bản án tố cáo riêng tội ác của thực dân Pháp tại Đông Dương, nhưng cũng là một lời cảnh cáo chung cha chủ nghĩa đế quốc xâm lược, và đồng thời là một niềm tin tưởng chắc chắn cho các dân tộc bị trị, là hễ quyết tâm vùng dậy thì nhất định thành công. Năm 1957, Hội Nhà văn Việt Nam thành lập, tôi bị bầu làm chủ tịch. Nói là "bị", chẳng hóa ra tôi quá bất nhã mà phu lòng tín nhiệm của anh em hội viên đã dành cho tôi cái vinh dự này hay sao? Nhưng anh em cũng cho phép tôi được nói thật ý nghĩ của tôi chứ? Ý nghĩ trong đầu óc thế nào, thì nói ra tiếng và viết ra chữ nó thế ấy. Thì chẳng lẽ tôi không thích, mà cứ phải nói dối là thích hay sao? Tôi vốn chỉ quen nghề sáng tác tiểu thuyết, không biết. tổ chức, không biết lãnh đạo. Ngày tôi ở Nam Định, được bầu vào đoàn Hội trưởng của chi đoàn ánh sáng, anh ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 285 em yêu cầu tôi tuyên bố, thì tôi nói rằng: "Tôi xin rút lui, vì chưa làm hội trưởng bao giờ, nên tôi chẳng biết. việc gì. Vậy xin anh em hãy cho tôi về học tư nghề hội trưởng ba tháng, rồi hãy ra ứng cử". Anh em cười vang lên, cứ bắt tôi làm hội trưởng. Tôi khô quá. Ngày nay, tôi không muốn khổ lại. Vã từ thuở bé, tôi quen sống giản dị, tự do. Ăn mặc, nói năng phải gồ bó, ý tứ, tôi cho là một hình phạt. Thế thì nay làm chủ tịch một hội quan trọng, là Hội Nhà văn, tôi vui mừng sao được? Hôm ấy, lúc ra về, chị Mộng Sơn đưa tôi cuốn sổ tay mới mà chị mới sắm, mở trang đầu, xin tôi viết cảm tưởng. Tôi hiểu là chị tưởng tôi vui nên chia vui với tôi. Vốn thuộc Kiểu, nên tôi tập Kiều nhanh. Tôi chỉ nghĩ một lát đã được bốn câu. Tôi viết: Trăm năm trong cõi người ta, Một là đác hiếu, bai là đắc trung. Giang hồ quen thói uẫy uùng, Ray xem phỏng đã cơn lòng hay chưa! Chị Mộng Sơn tủm tỉm cười. Tôi cũng tủm tỉm cười. Chắc cuấn số tay ấy, bây giờ chị còn giữ. Nhưng tôi chỉ chịu sự bất mãn này có hơn một năm thôi. Năm 1958, sau một cuộc chỉnh huấn, ban Thường vụ Hội bầu lại, tôi được trút khỏi cương vị chủ tịch. Tôi thở phào một cái, như thoát. được cái nạn lớn. Từ ngày Hòa bình lập lại đến nay, tôi việt. ít truyện ngắn. Chỉ có tập Nóng dân uới địa chủ là in riêng, còn thì tôi không ìn, hoặc có thì in chung với nhiều tác giả khác 256 NGUYÊN CÔNG HOAN trong một cuốn. Mấy truyện dài mà tôi viết, như Tranh tối tranh sáng, Hỗn canh hỗn cử, Anh con trai người bạn đọc ấy, đều ngoài ba trăm trang, dày hơn những truyện tôi viết trước Cách mạng tháng Tám. Truyện Đống rác cũ, hơn nghìn trang, tôi hoàn thành sau mươi tháng lao động cần cù. Cuốn thứ nhất. đã xuất bản, tôi viết trong 4 tháng. Cuốn thứ hai, 6 tháng. Hỗn canh hỗn cư là truyện tôi kế lại một làng theo Cách mạng, theo Đảng. Thường thường, thì truyện nào cũng theo dõi sự hoạt động của một nhân vật chính, rồi fođ ra hoạt động của những nhân vật phụ. Nhân vật phụ nâng đỡ để làm nổi bật nhân vật chính. Và tất cả những hoạt động của các nhân vật chính và phụ kết hợp với nhau, minh họa chủ để mà tác giá đặt cho truyện. Tóm lại, tác giả dùng nhân vật chính để làm xương sống của truyện. Truyện viết như thế thì hấp dẫn người đọc. Nhưng viết, Hỗn canh hôn cư, tôi định tả một làng, thì tôi nghĩ rằng phải xây dựng kiểu khác. Bởi vì đã là truyện một làng, thì không có nhân vật nào là chính hav phụ. Nó là hoạt động của nhiều người, những hoạt động ấy íu tại với nhau, xoay quanh chủ đề, là đi đến chỗ theo Cách mạng, theo Đảng. Nghĩa là tôi không theo, mà làm ngược lại cách xây dựng truyện thông thường. Vì thế, truyện viết khó. Và vì không có nhân vật nào chính để theo đõi, truyện trở nên kém hấp dẫn. Anh con trưi người bạn đọc ấy là truyện về vấn đề Thiên chúa giáo. Người theo Thiên chúa giáo nói chung đều tốt. Ngoài lòng kính Chúa, họ đều yêu nước, vì họ là ĐỜI VIẾT VĂN CÚA TÔI 257 người Việt Nam. Khi họ được chúa chiên tốt chăn dắt, thì họ sung sướng, thoải mái và tiến bộ. Nhưng khi gặp phải bể trên xấu, thì họ khố nhục muôn vàn. Chính bọn này đã gây những tội ác của phong kiến, của tư sản và của đế quốc cộng lại. Rải trong kháng chiến, đi đến chỗ phản động, bán nước. Chúng mới là kẻ phá đạo, bôi nhọ Chúa, lợi dụng Chúa và lợi dụng uy quyền để làm hại giáo dân, chứ không phải at khác. Đống rác cũ là truyện xã hội cũ, dưới chế độ nô lệ. Dưới chế độ cũ. người nào không giữ được bản lĩnh, thì gái thành đi bợm trai phải lừa lọc để sống. Họ chạy theo đẳng tiền, ìàm những việc thối tha, rất kinh tớm, khiến bọn thống trị đã gây được biết bao cảnh bất công. Nhưng giữa lúc cái bóng đen đầy đặc làm cho xã hội nghẹt thở, thì ánh sáng của Đăng đã le lói hiện ra. Truyện tựa vào những sự kiện lịch sử lớn lao của đất nước, từ những năm trước Thế giới chiến tranh lần thứ nhất cho đến khoảng sau năm 1930. Viết cuốn sách này, tôi có ý định dựng lại xã hội ta đưới thời Pháp thuộc để giúp anh em thanh niên thêm một sự hiểu biết. Anh em thanh niên sống trong chế độ mới tươi đẹp của chúng ta, chỉ biết là sung sướng hơn chế độ cũ nhơ bẩn. Nhưng anh em chỉ biết chung chung là nhơ bản, chứ không biết cụ thể nó nhơ bẩn như thế nào, đến mức nào. Thì đọc Đồng rác cũ, anh em có thể thấy được một vài phần. Và khi đã biết chế độ cũ thế nào, anh em mới thấy công ơn của Đáng là vĩ đại, và mới yêu quý chế độ mới, mới tha thiết bão vệ chế độ mới. 258 NGUYÊN CÔNG HOAN Thời kỳ thứ ba của đời viết văn của tôi chưa kết thúc, cho nên tôi không muốn kể tỉ mỉ cho dài dòng. Hiện nay, thấy anh em trẻ, lòng đầy hăng hái, thực tế lại không ít, nhưng anh em viết chưa thật thành công, nên tôi hãy tạm gác sáng tác, dùng thì giờ để ghi lại cách viết của một số cây bút đã thạo nghề để giúp cho anh em mới vào nghề có những kinh nghiệm mà nghiên cứu. Tôi tưởng việc này có ích không nhỏ, cả cho tôi nữa. * Ấ9 gay 6 tháng 3, năm 1963, tãi tròn 60 tuổi. Tối hôm ấy, Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức một bữa tiệc mừng thọ tôi, mời cả gia đình tôi đến dự. Trong cuộc vui, anh chị em nhắc lại những kỷ niệm cũ trong những ngày trước Cách mạng tháng Tám và trong kháng chiến. Đến lượt anh Thanh Tịnh ca tụng đức tính của tôi rộng rãi với bạn. Anh đứng dậy, đến trước mặt tôi, giọng rất nghiêm chỉnh, anh cảm ơn tôi, là năm 1949, lúc anh túng, tôi đã giúp anh một nghìn bạc. Anh làm con tính, là hồi này, ta tiêu bằng bạc Tài chính. Đến năm ta phát hành bạc Ngân hàng, một đồng Ngân hàng ăn mười đồng Tài chính, thì món tiền tôi đưa cho anh tiêu còn giá trị là một trăm bạc. Ngày nay, một nghìn bạc Ngân hàng cũ đối thành một đồng bạc Ngân hàng mới. Thì vị chi cái nghìn bạc của tôi hổi bấy giờ tức là một hào bây giờ! Nghe anh phân tích xong, cả mọi người cười vang. Chuyện cứ nở như cơm gạo vàng. Anh Báo Định Giang nhận được cuốn truyện ngắn của tôi dịch ra tiếng Hung-ga-ri mấy hôm ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 259 trước, nhưng để tôi được vui bất ngờ, anh đợi đến tối nay mới đưa tặng tôi. Anh Tú Mở đọc bài thơ tâm sự với tôi. Anh Tô Hoài, Nguyên Hồng không về dự tiệc được, có gửi cho tôi mấy lời. Rồi tôi nhận được thư các nơi. Ở Liên Xô thì các đồng chí Bu- la- vin, Tô-ca-chép và Bô-rô-đi, thay mặt Hội nhà văn Liên Xô gửi lời chúc tôi. Ở Ba Lan thì nữ đồng chí Vac-nen-xea viết rất dài. Ở ta, thì các bạn đọc. Tôi theo ngày viết của từng bức thư để trích cái trước cái sau ra đây: Anh Đã Trạm, B3, Sư phạm 10+1, Thanh Hóa, viết: Bác Hoan hính mến: Cháu là Đố Trạm. Bác cứ tra bảng kê tên những người quen biết bác từ xưa đến nay, có lẽ đến mười ngày (hoặc mười năm, một trăm năm) cũng chẳng thấy tên nào là Đỗ Trạm đâu. Bởi uì - điêu này rất dễ hiểu - bác có biết chúu là ai đâu. Còn cháu, cháu biết bác, biết lắm chứ! Bác là một nhà uăn. Chúu đã gợp bác mà bác không biết. Nói cho đúng ra, chứu đã gặp bác qua anh Pha, qua anh Kép Tư Bèn. qua anh thám tử Trình, qua tên công sứ Pháp Vamê, qua anh Na... (nhất định còn qua anh ÄX hoặc chị Y trong cuôn sách dày của bác mới hoàn thành). Cháu có cảm tưởng là bác bỏ bùa cháu ngay từ năm 1959 (cái thời chứu còn ngồi ghế lớp bảy). Từ đấy, cháu đã từm đọc rất nhiều sách của bác. Gần đây nghe thiên hạ xì xàa bác đã uiết xong tập bút ký thăm Ba Lan, tập tiểu thuyết hơn nghìn trang —... đống rác” (cháu chủng nhớ dưới đống rác hay trên đống rác nữa). Cháu thật sự rất mong được đọc. 260 NGUYÊN CÔNG HOAN Chau hân hoan chào đón ngày sinh của bác 6- 3. Đặc biệt là năm nay bác tha 60 tuổi. Cháu đã tổ chức một bữa tiệc... Anh Thái Doãn Thuyền, )ép 9A, trường cấp HII, Diễn Châu, viết: Bác Nguyễn Công Hoan bính mến, Chắc bác ngạc nhiên khi bắt được thư của cháu lắm nhỉ? Nhưng bác gạ! Chẳng có gì đúng ngạc nhiên có. Vì đây là thư của một người đã quen biết bác từ lâu. . Chéu rất lấy làm uinh dự khi tị ân nhân của mình thọ 60 tuổi. Bác ạ! Những túc phốm của bác đã giáo dục cháu, đã giúp cháu tu dưỡng. Những tác phẩm của bác đã đem lại cho chúu một sự hiểu biết uê ăn bọc, những tác phẩm của bác đã là những người bạn thân luôn luôn bên chúu, an ui, cổ 0õ 0ồ lôi cuốn cháu trong bước đường học tập uà công tác. Chúu chỉ mong bác hiểu cháu như đã hiểu người dân Việt Nam. Bác Nguyễn Công Hoan! Nghe tín bác mới hoàn thành một tác phẩm dày hơn 1000 trang thì chắu sung sướng uô cùng. Chdu hồi hộp, sắn sàng đón chùo người bạn mới mẻ oà uĩ đại cúa cháu. Cháu tin tưởng rằng người bạn mới ấy sẽ giúp chúu nhiều hơn những người bạn trước mà bác đã đẻ ra... Chị Phạm Thị Tuyết Nhung, y tá tỉnh Hà Giang, viết: ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 961 Thưa chủ, Chú cho phép cháu go) chú là chú, uì haưi lý do. Ly do thứ nhốt, là chú bém mẹ cháu một tuổi, lý do thứ hai, là gọi như thế cho có uẻ thân một, gia đình. Hỏi sinh thời, mẹ cháu lò người thích đọc tiểu thuyết của chú lắm. Trong kháng chiến, mẹ chúu có đem theo cuốn Tắt lửa lòng, cuốn Lá ngọc cành uàng uà cuốn Tấm lòng uàng của chú. Còn bao nhiêu tác phẩm của chú uà của người khác, để lại tủ ở nhà, bị mất cắp hết. Trong những ngờy ởi tản cư ở Rhu Tư, những lúc hàng họ rỗi, mẹ chảu bay đọc lợi ba cuốn ấy. Mẹ cháu nói chuyện uới chảu là chỉ biết mặt chú thôi. Cái lần chủ thay mặt anh em chính trị phạm đứng lên trả lời tên quan năm Nhật nó buộc lòng phổi tha tất có những người Việt mình, trước ngờy cướp chính quyền ở Thủ đô, mẹ cháu bảo chú nói cứng lắm, thấy suốt từ đầu đến cuối, chú bhông cảm ơn nó nửa lời, cho nên mọi người lấy làm khoái lắm. ... Mẹ cháu cứ ao ước rằng giú mà gặp chú đi công tác qua, thì thế nào mẹ cháu cũng mời cho được chú nght chân lại. Nhưng cháu nghe nói thời ấy chủ ở trên Việt Bắc. Mẹ chúu bị hy sinh trong một trận dịch oanh tạc báng bom na- ban... Có một lần nhà cháu nghe chú giảng bài ở trường Đại học Sư phạm, chú nói rằng trước Cách mạng, truyện của chú bhông được phụ nữ tra thích. Vì thế cho nên hôm nay, nhân dịp chúng cháu mừng thọ chú 60 tuổi, cháu uiết thư này cho chú để chú biết răng không phải thể. Mẹ chéứu báo 262 NGUYÊN CÔNG HOAN ngay những năm phong trờo lãng mạn làm hại biết bao người nam nữ ở Hà Nội, thì tác phẩm của chú oẫn được tô số nữ độc giả ưa thích, oờ còn cứu bớt được uô số người bạn của mẹ chu suýt sqOE 0ồo Uực thẩm. Sau hết, cháu thay mặt mẹ cháu ở suối tàng, uà nhân danh có nhân, cháu chúc chú sức khoẻ, sống lâu, »à sóng tác nhiều hơn nữa. Cụ Nguyễn Văn Lâm, biệt hiệu Song Mộc, á phố Tương Mai, Hà Nội, viết: Cụ Nguyễn Công Huan kính yêu, Tôi hơn cụ 7 tuổi, nhưng bôn coi cụ như bậc đàn anh, là bởi 0ì trong những năm nước mất, tình thế rất khó khùn, mà cụ cứ dùng ngòi bút để uạch mặt chúng nó. Có sống thời ấy mới thây những nhà báo như cụ là đang phục. Tôi còn phục hơn nữa D0) cụ đúng như thị sĩ Lưu Trọng Lư đã uiết uê cụ hồi ấy, cụ đã khai sơn phá thạch ra lối tăn xuôi hài hước oờ trào phúng, chính tôi tà nài anh em bạn tôi muốn bắt chước mà không được. Nay nhân địp nhà căn Nguyễn Công Hoơn trung tho, tôi chúc nhà uăn chớ 0ì tuổi mờ mù nỉ che tai, lão giả ơn chí, mà còn phải sáng tác ra nhiều cho các bạn già thưởng thức. Tôi sẽ nghĩ đôi câu đốt gửi mừng cụ sau. Anh Nguyễn Xuân Tự, cán bệ giảng đạy khoa Văn trường Đại học Sư phạm Hà Nội, gửi tấm ảnh. và viết: ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 263 Nhân dịp Bác lên lão, chúu xin chúc bác khoẻ, súng tác thực nhiều tác phẩm lớn uà sống lâu. Anh Ngô Nguyên Lãng, Bộ Văn Hóa viết: Thưa đồng chí, Đọc báo Văn. học số gần đây, tôi được biết đến ngày 6- 3 này sẽ bỷ niệm 60 năm ngày sinh của đồng chí. Nhân dịp 0ui mừng này, là người được hân hạnh quen biết đồng chí ở thị xã Thái Bình, một phần hồi đó được đồng chí nhìn nhận uới tình thương mến nhẹ nhàng nhưng thấm thía, tôi xin gửi lời bính chúc đồng chí mạnh khoẻ, sáng tác đôi dào để góp nhiều hơn nữa những tác phẩm tốt cho kho tàng uăn học của nước ta... Anh Hoàng Chung Linh, thôn Lôi Cầu, xã Việt Hóa, huyện Khoái Châu, Hưng Yên, viết: Thưu Bác, Mấy hôm nay, lòng chúu 0ui 0ui, rạo rực. Một ngày uẻ bang đáng ghỉ nhớ của Bác đã tới: Ngày 6- 3- 1963, bhỷ niệm lần thứ 60 ngày sinh của bác. Chúu xin gửi lời chúc mừng nông nhiệt nhất tới bác, một người đã để lại trong lòng cháu những ý nghĩ uà tình cảm tốt đẹp. Thưa bác, cháu yêu tài bác uà quý trọng đức độ tuổi già của bác. Cháu xem không sót một tác phẩm nào của bác, nhất là những truyện ngắn chọn lọc uờ truyện dài đt bản bừa qua. Bác ạ, hiện nay cháu được biết: Bác sắp hoàn thành một tức phẩm. Cháu hân hoan chờ đón quyển truyện dài của bác. 264 NGUYÊN CÔNG HOAN Cháu sẽ đọc ngấu nghiến nghiền ngẫm tác phẩm ấy. Anh Nguyễn Công Quang. hòm thư 5.701A Hà Đông, viết: Bác Nguyễn Công Hoan kính mến, Chúu xin thưa uới bác, chứu là một can bộ của một đơn uị bộ đột miễn Nam, sinh ngày 6- đ- 1932. Cái chuyện 39 năm sau khi bác ra đời, Má cháu đã để cháu, cũng như cới uiệc ngày 3- 3- 63 uừa rồi, đọc báo Văn Học, cháu mới biết mình cùng mọt ngày sinh với bác, rõ ràng là ngẫu nhiên, Nhưng tiệc bác nhận được bức thư này, thì có nguyên nhân lâu dài của nó. Khoảng năm 1940- 41, lúc còn học lớp ê- lê- măng- te, cháu đã được nghe đến quyển sách cấm "Bước đường cùng" mà bác là tác giả (cháu nhớ nắm không biết có đúng hông?) Tút nhiên học sinh cũng như mọi người Việt Nam biết chữ, trừ những tên bán nước uà những kẻ hèn nhái, đều thích đọc sách cấm, do đó mà yêu mến uà cảm phục tác giá những quyển sách đó. Tiếc rằng hồi đó chu không được đục. Rồi đến kháng chiến, được học trường Trung học kháng chiến Nguyễn Văn Tô, Nam Bộ, cháu được biết bác nhiều hơn. Rồi hòa bình lập lại, tập bết ra Bắc, cháu được thoả lòng mong muôn khi quyển "Bước đường cùng" tái bản uà nhiều tác phẩm mới của bác ra đời đến uới cháu. Chính bao nhiêu tình cẳm quy mến chất chứa từ bao nhiêu năm nay thúc giục chúu niết thư này mừng sinh nhật bác. ĐỜI VIẾT VÂN CỦA TÔI 26 Cì Tất nhiên là cháu muốn được làm quen với bác, nhưng cháu cũng biết rõ rằng bác rất bận. Vì thế khi bác đọc thơ này và vui lòng nhận những lời chúc mừng chân thành của cháu, một người cháu cùng ngày sinh với bác, là cháu đã vui sướng rồi... Anh Ngô Văn Phương, trường Ngoại giao ngoại thương (lớp Pháp văn 2), Hà Nội, viết: Thưa thầy, Nhờ báo Văn Học mà còn được biết một tin rất đáng ăn mừng: 6- 3- 1963, ngày mừng thấy tròn 60 tuôi. Con là học trò cũ cúa thầy những năm 1941- 19 tại trường Monguillot. Đa hơn hai mươi năm con chữa gặp lại thầy. Hồi 1958, khi biết thầy công tác ở Hội nhà tủn. củn có gửi đến đó một thư - kèm một ảnh cũ của anh Khoói - nhờ chuyển đến thầy. Sau đó ít ngày, con nhận được thư của thấy. Dịp ấy con công tác ở UBHC tỉnh Thái Bình. Rút Hếc, cũng tờo dịp dy. thầy có tê Thái Bình cùng tới mây nhà bản Trung Quốc, nhưng con đi công tác tăng, nên thấy trò bhông gặp được nhan... ... hân dip ngày sinh của thầy, củn gửi tới thầy tất cả tấm lòng bính yêu tờ biết ơn của con. Nính chúc thay luôn luôn mạnh khoe. Con rất mong sớm được dục tác phản Đồng rác cũ của thầy uò nhiều tác phẩm bhác sau nay nữa. Đứa học trò cñ của thầy Cón PHƯƠNG 266 NGUYÊN CÔNG HOAN Tô Hoài không dự được tiệc mừng tôi, để lại mấy chữ: Anh Hoan, Vì tôi có hẹn trước, phải uê Cát Động, nên không đến dự cuộc 0ut hôm nay được. Tôi gửi anh một íL - 0u chủ có một ít - rượu My Dương (ở gần Đôn Thư) anh dùng riêng trong CHỘC UUI. Tôi nghĩ răng khi anh Tuân uê, ta nên tát bản một cuộc tương tự "hư hôm nay. Nguyên Hồng, vì ở xa không đến được, viết cho tôi: Anh Nguyễn Công Hoan, Ngày mừng anh 60 tuổi tới đây ở Hội, tôi không vê được. Nhưng buổi chiêu hôm đó, tôi sẽ nâng chén rượu, trông ru ngoời đôi, hướng uê phố Nguyễn Du, chúc mừng anh. Và cũng chúc mừng cả tôi nữa, có được sức khoẻ như anh, sự bên bỶ 0iết như anh. Anh Hoan gi Một chuyện nhỏ bể uới anh, hôm nay tôi nhận được giấy Hội gọi uề họp, uà giấy báo tin ngày uui của anh, thì trên bàn tiết của tôi, tình cờ tôi uừa sốp xếp lại những trang "Truyện ngắn chọn lọc" của anh, mà các con tôi nà các bạn của chúng nó tần cho rách nát ghê quá! Tôi nhớ lắm, bùi ngùi bà cũng sung sướng uô cùng, nghĩ lại những ngày đâu tiên đọc anh ở Tiểu thuyết thứ bảy rới những truyện ngắn của anh đã kích thích tôi uiết tà phải diết sao cho ra giết trên con đường 0uăn học khó khăn uô cùng lúc bấy giờ. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 261 Anh 60 tuổi, tôi 46 tuổi, tôi mong anh sẽ sống đúng 100 tuổi để tôi được đúng 86 tuổi mà uiết, mà uiết... Ôm hôn anh Hoan Tú Møõ đọc bài thơ sau này, ngay trong bữa tiệc: Tâm sự với Nguyễn Công Hoan (Nhân dịp anh lên lão 60) Xa lắm rồi! Năm mươi năm 0ê trước, Tôi mười bốn mười lăm, anh mười một mười hai. Anh ở đâu đến trọ học phố Hàng Hài, Tôi - cảnh khổ - cũng sống nhờ ăn học. Ở láng giêng nhau, tự nhiên quen thuộc, Tuổi trẻ thơ thực dễ thân nhau. Có lẽ chăng ý hợp tâm đầu, Vì hai đứa thích uui đùa, châm chọc... Trường Bưởi là nơi ta cùng theo học, Ôi! Cái lò đúc nhân tài của "Bảo hộ phăng- xe"! Hai đứa, tay quàng tay, ngày bốn buổi đt uề, Giầy Gia Định béo lê gót 0ẹt. Cho đến lúc - năm nào chẳng biết- Học hành xong, lăn lóc 0uờo đời, Anh đi đăng anh, tôi tếch đằng tôi, Cuộc sống khó xách môi người đi một phía. Tôi cao giấy, anh gõ đầu con trẻ, 268 NGUYÊN CÔNG HOAN Có nhớ nhau mà lặng lẽ bặt tăm hơi. Biên biệt đâu? Bảy tám chín năm giời... Bỗng đọc Ký sự ba đào, tôi mới biết, Anh bạn cũ đã thành nhà băn tiểu thuyết, Cùng lúc mình đang nối nghiệp Tú Xương, Chỉ thấy tên nhau trên các báo chương, Đâu có gặp, dù chỉ là chạm trán, Cái thời ấy, cảnh làng uăn quá ngán, Bạn đáng gần mà sao bạn cứ xa? Mãi sau Cách mạng, kháng chiến bùng rd, Trong khói lửa, không hẹn mờ lại gốp. Tội còn nhớ: Trên đất Cụ Đề (chiến khu Việt Bác), Ta tay bắt mặt mừng trên ấp Câu Đen, Với Nguyên Hồng Bì Vỏ, bác Tố Tắt Đèn, Bạn cũ mới hóa người quen thuộc ca. Ba mươi năm! Thời gian trôi chóng quá! Tôi nhìn đầu anh, tóc đã hoa râm. Hải anh làm gì, anh đáp tòng quân, Xử uõ khí tỉnh thần trong bộ đội. Tôi phục lăn, chịu anh là giỏi, Tuổi bốn nhăm mà tuổi thanh niên - Ấy, thế rồi sau một buổi hàn huyện, Tam biệt! Lại lên đường kháng chiến. Cuộc kháng chiến anh hùng cứ tiến, Thống gian lao 0ù Uượt nguy nan. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 269 Bạn tang bồng như mây, gió, hợp, tan, Cho đến lúc toàn dân chiến thẳng. Hòa bình! Dưới mái Hội phong quang, đầm ấm, Họ nhà uăn sum họp một nhà. Tôi uới anh lín kÌn Uê già, Với anh Mai?' nữa là tay ba lên lão. Qua trận phong ba... óc còn sáng, mắt còn tính, gân chửa rão, Chúng ta càng gắn bó lấy nhau, Quyết sống dơi uà phục oụ bền lâu, Cho đạt bốn chữ “lão đương ích trắng”. Hôm nay đây vớt thanh miên các bạn, Tiệc thọ mừng anh cùng cạn chén... Khòi! Chúc bô thứ chỉ làng ta Sức khoẻ, còng già càng dẻo càng. dai... Vũ Ngọc Phan và Tô Hoài mỗi anh còn viết một bài để đăng báo. Tôi muốn trích để in vào đây, như đã trích những bức thư của các bạn đọc gửi đến tôi, nhưng tôi không thể làm được. Bài của Vũ Ngọc Phan (Văn Học số 240- Ngày I- 3- 1963). :* Anh Đăng Thai Mai 270 NGUYÊN CÔNG HOAN Nhân ngày nhà văn Nguyên Công Hoan sáu mươi tuổi. L.T.S. Đến ngày mùng 6- 3- 1963, nhà văn Nguyên Công Hoan vừa trồn 60 tuổi. Ông là tác giả những tiểu thuyết Bước đường cùng, Tấm lòng uàng... và rất nhiều truyện ngắn châm biếm xuất sắc trước Cách mạng. Từ Hòa bình lập lại, ông đã viết: Nông dân uà địa chủ, Tranh tối tranh sáng, Hân canh hỗn cư, và mốt đây, ông vừa viết xong một tập dày hơn nghìn trang: tiểu thuyết Đứng rác cũ. Văn Học xin báo tin vui này tới các bạn đọc và trân trong gửi đến nhà văn Nguyễn Còng Hoan tất ca tấm lồng quý mến, đồng thời chúc nhà văn còn khỏe lâu đài vừa về sức người vừa về sức viết để phục vụ nhân đãn. Nguyễn Công Hoan hỏi còn nhỏ Hỏi ấy, mới Tết cửa được mươi ngày, tôi được chuyển từ lớp "ê- lê- măng- te B” lên lớp "ô- lê- măng- te A"" Thế là tôi học lớp thầy Trân uửa được nửa năm, bây giờ lên lớp thây Minh. To: đang đứng bên gốc một cày sấu lớn, gần dãy nhà một tầng, dọc theo bờ rào của trường Bưởi, thì một chú bé người đậm, cao l?n hơn tôi một chút, đến gần tôi, hỏi: "Mày lán lớp tao đấy ù?”. Tôi không biết “lớp tao” đây có phối lớp ( Lớp "â-lê-măng-te" hồi xưa vào khoảng giữa lớp 2 và lớp 3 phổ thông bảy giờ, ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 27m1 thầy Minh bhông, nhưng tôi cũng cứ gật đầu. Tôi chú ý nhìn cái miệng hơi cong cong 0à có quai của cậu ta. bạ nhát, câu ta còn bé thế mà trên mép dã đẩy lông tở xanh xanh. Tôi chưa bịp nói năng gì thì cậu ta lại tự giới thiệu: "Tên tao là Hoan, còn mày là gì?“- "Phan", tôi đáp lại. Thế rồi cậu ta 0ùng chạy, hai tay xắn cái quần trắng tỉnh còn sột soợt, nhưng xắn thế nào thì xắn, gấu quần của cậu †a uẫn cứ quét đốt, lấm be bét. Cậu ta hất một chiếc giày Gia Định thật xa, rồi nhảy lò cò đến nong chân ào. Cái trò ấy điển đi diễn lại trong một lúc lâu. Thấy thế, tôi hơi ngài ngại vê cải thăng bé có tên là Hoan. Mãi uấn chưa trống vào lớp. Hoan đến búng tai một thăng bé cũng lớn bằng Hoan, có bộ răng hơi ouẩu oà hai con mặt hau háu. Thấy tôi chăm chú nhìn, Hoan chạy đến giải thích: "Thằng ấy tôi lắm, mày g! Nó nịnh cả thằng ”T.... phơ" lẫn thăng "Q... cóc” đấy". Rồi Hoan bể cho tôi nghe 0ê hai lão giám thị T. uà Q. này: “Nịnh Tây ra phết, mày ạ", Hoan kết luận. Hoan đã học trường Bưởi hai năm rồi, Hoan biết nhiều lắm. Trong giờ chơi, thỉnh thoảng Hoan rao "Phủ "một tiếng thật to, làm tôi giật nảy mình. Chợt thấy con các nhảy trên chỗ sân ẩm ướt, Hoan cũng qùy xuống hỏi: "Nhảy di đâu thế mày? Nhảy đến báo ơi lăa Măng" đấy à?". Chẳng bao lâu, tôi rốt hiểu Hoan. Hai đứa trỏ thành hai bạn thân, thân nhất ở chỗ Hoan rỉ uào tai tôi, kể cho Lao Măng, tên thât là Măng- đơ- rông, môt tên Pháp rất ác, làm tổng giám thị (surveillan( général) trường Bưởi (Collège du Protectorat). Trường này có cấp 2 và cấp †. NGUYÊN CÔNG HOAN l _¬ t9 tôi nghe nhiều chuyện rất tức cười mà cộu ta cho là tôi mát. Không những Hoan biết nhiều chuyện trong trường, chuyện của cả các anh học những lớp ở cấp 2, mà cả những chuyện nguài phố nữa. Tôi còn nhớứ trước khi di oào câu chuyện, Hoan mào đầu như thể này: Hoan thủ trong tay một hòn gạch củ đậu, nhìn trước nhìn sau, rồi ném tút lên cây sấu. Ba bốn quả rụng xuống lộp bộp. Thế là hai đứa tâi nhai rau ráu 0à Hoan bể cho tôi nghe từng mẫu chuyên trong cới xã hội nhà trường: “... Có những anh đã học năm thử hat, thứ ba rồi mà rất tôi, chỉ khỏe diện bò kết oới nhau làm uợ chồng, coi nhau như 00 chồng thật mới thối chứ! Nhưng, có những anh chửi Tây ra phết, chửi ra trò những thằng nịnh Tây, mày ạ!” Hoan rí uào tai tôi như uậy. Đi xe điện từ Bờ Hồ lên trường Bưởi bao giờ hai chúng tôi cũng đứng gần nhau để cùng nhau có những nhận xét nhủ uê nhiều tiệc trước mát. Thông đội xếp Tây râu tôm. thằng đội xép Tây mắt mèo là hai thằng rất ác. Chúng nó hay băng nháng uởi các chị hàng rong uà mấy anh phụ xe. Chúng nó xô quang gánh của các chị, làm đổ cả hàng, rồi cười ở. Người ta béo xe đi qua, chẳng làm gì chúng, chúng cũng cầm roi đập bôm bộp lên nón người ta... Rồi bìa cô Phương" ở nhà Phan Vạn Thành phố Hàng Ngàng. Hôm nòo cô cũng chít cái khăn nhiễu tam giang, mắc cát yếm. hoa hiên, thất lưng quan lục tà hoa đào, mặc cới Ê Cô Phương, một phụ nữ rất xinh đep thởt xưa, vợ möt người Hoa kiều lai. Trong quyển Mồ cô Phượng, nhân vât Phương là cô Phương này. ĐỜI VIẾT VĂN CÚA TÒI 273 quân lĩnh tía cạp điều, tất cả những mầu sặc ấy lộng lên trong cúi áo uải phín dài trắng nuột. Hai còn mắt đen 0à súng của cô hôm nào cũng liếc lên chuyến xe điện chủ đây học trò trường Bưởi, làm cho các anh học lớp trên chúng tôi, cứ hể xe điện chạy đên phố Hàng Ngang, lò đều hướng cả uề dãy nhà số chan. Huan cà tôi rất buồn cười cho các anh ấy. Chúng tôi gọi cái lãi ấy là "châu tổ", bờ hỏi ấy chúng tôi không hiểu sao các anh ấy lại mê người ta đến như thế. Hoan nhận xét mọi uiệc rất tình, nên hệ thấy cái gì là lự là tôi bấm cậu ta đến xem, để nghe cậu ta phê phán ra sao. Mỗi uiệc, Hoan lại liên hệ đến ông Cả nọ, bà Hai bia, lão Tuần nọ, lão Phú kia, Hoan bể một xốc rất tài? Tôi rất phục tê cái tài nhớ dai những chuối tên người của Hoan... Hoan rất tò mò, lúc nào cũng muốn biết cói nọ cái kía, chỉ riêng bài học, bài làm ở trường là cậu ta khâng để ý đến. Nể đến lười học thì tôi chưa thấy tay nào lười như Hoan. Trong cuộc đời học trò nho, lúc nào tôi cũng đi cặp bè tới Hoan, nhưng trong lớp học, tôt không dám đánh đu uới cậu ta. Trong lớp, cậu ta uân cứ nghịch như thường, lại hay nói chuyện bà luôn luôn quay đi quay lại. Vì lười, Hoan đã phải lưu ban ở lớp Ê- lê- măng- te A đến hai lượt, tức là học ba nàm ở lớn ấy. Một hôm, thầy Minh gọi Hoan đọc bài. Hoan ngồi giữa, một cậu có cái danh là Cá Vàng ngột một bên, còn tôi ngôi một bên. Cá Vàng biết Hoan ta không thuộc, liền mở quyển sách dựng trào lựng một cậu ngôi ghế trước. Không may chủ Hoan, gió lại lát sang trong khúc! Hoan đứng 274 NGUYÊN CÔNG HOAN dặng hang, ho mấy tiếng, rồi nhìn xuống trang sách, đọc ê ø luôn cdi bài mà có lớp chưa học đến... Thế là thầy Minh chạy xuống, lịch thu luôn quyền sách. Thầy tưởng tôi đã mở sách cho Hoan, nên phạt cả hai thàng. Từ đó, tôi đờnh phải ngôi sang bàn khác, cho khỏi 0ạ lây. Năm chúng tôi ở lứp nhất” là chúng tôi "tham gia Điệc đánh Tây". Nguyên có mấy thằng học sinh Tây trường Lyxế? cùng đi một chuyến xe điện uới học sinh trường Bưởi, một thang trong bọn chúng nó tát một chị hàng rau ở trên xe, ĐỀ chị chạm đòn gánh phải nó. Mây anh học sinh lớn ở trường Bưởi liên cơn thiệp, cho chúng nó luôn mấy cái bạt tai, làm chúng nó rất căm. Vài hôm sau, một cuộc đánh nhau rất lớn giữa học sinh Việt Nam tà học sinh Tây nổ ra ở Bờ Hồ. Các anh lón túc củ xà beng của Sở xe điện để choáng bọn Tây, còn bọn nhỏ chúng tôi cũng len uào lôi căng cho chúng ngõ sộp xuống. Sau 0iệc này, giờ đi học uà giờ đi học oê của học trò hai trường phổi thay đối cho khác nhau, để ta uà Tây không chạm trán trên một chuyển xe điện. Hoan uà tôi học uới nhau cho đến lớp nhất. Cứ tào cuôi năm âm lịch, anh em trong lớp lại giao cho tôi 0uiết bài chúc tết thầy giáo. Hoan phục nhất tôi uề hai chữ "kinh tế” mờ tôi đã dùng trong một bài chúc tết thầy. Hoan bảo lôi: "Tao phục lăn mày. Mày nhặt được ở đâu hai chữ kinh tế là hai chữ tao rất thú, nhưng lại không hiểu gì cả". Có thế t Láp nhất hồi xưa tương đương với lớp 4 phổ thông bây giờ. Trường "Ly- xẻ” tức là trường Lycée Albert Sarraut. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 275 thật. Hoan học ở trường đời nhiều, học ở sách rất ít. Đến bỳ thị Tiểu bọc Pháp Việt, oì không thuộc bài để uào uấn đáp, Hoan đã phải nhờ hai người bạn là Hoàng Như uà Nguyễn Quế uào thay. Ngày ấy, lệ thị chưa cần thẻ căn cước có dán dnh. Học xong láp nhất, Hoan uà tôi mỗi thằng học một trường khác nhau. Băng đi trong năm sáu năm, chúng tôi gặp nhau chỉ ba bốn lần; cả hai đều uùi uào uiệc học. Nhưng rồi ra khỏi nhà trường, chúng tôi lợi hiên tiếp gốp nhau; lần này chúng tôi cùng đi một con đường, con đường oăn nghệ, 0à hơn thế nữa, con đường ăn nghệ xã hột chủ nghĩa. Bài của Tô Hoài (Văn Nghệ số 2 - Ngày 10- 5- 1963): NGƯỜI BẠN ĐỌC ẤY Ngày sáu tháng ba năm nay, anh Nguyễn Công Hoan sáu mươi tuổi. Cũng tổi năm nay, tập truyện ngắn đầu tiên của anh, quyển Kiếp hồng nhan, đã va đời được bốn mươi năm. Những con số ngày tháng đơn sơ mà xiết bao cảm động, tuổi của văn xuôi hiện đại chưa mấy. Tuổi văn Nguyễn Công Hoan, mới tính đến giờ, đã có thể đọ được với tuổi đúng của nền văn xuôi hiện đại. Nếu ta nhẩm từ cái hổi mà lời văn bổng trầm khóc đứng khóc ngồi đến thời kỳ văn chương sạch sẽ kiểu "Tự lực”, thì lực lưỡng như một tay đô vật không có địch thủ, từ Riếp hỏng nhan tới nay, truyện ngắn truyện dài Nguyễn Công Hoan sừng sững tạo thành một thế Tam đảo Ba Vị 276 NGUYÊN CÔNG HOAN hùng vĩ, vượt qua cả hai thời kỳ. tiến vào Cách mạng tháng Tám. Hôm nay, tôi ghi lại nhưng ý trên, khi tôi nhớ tới ngày sinh của người bạn và đồng chí bính mến thân yêu của lôi. Töi đương có công tác tê thôn Vân. TỪ cầu Phùng uờo Vân, còn hơn mười cây số. Mà bóng chiêu đã ngả. Ông mặt trời mùa xuân hiếm hoi lừ đừ màu đỏ ngọt ngào đã xế trên chẩm núi Ba Vì rồi. Đê sông Đáy kẻ sợi chỉ mờ thông tắp, nhấp nhô những luỹ tre xanh nhạt, đôi chốc chấm tròn một làm cây udi đen thâm, tất cả quen quen như đã gặp nhiều ở đâu. Cách đây hơn hai mươi năm, một lần kia, bước chân trôi dạt của một một người làm công nhà buôn đã đưa tôi đến Móng Cái. Trên bãi bể Trà Cổ, người ta trỏ cho tôi một người: - Ông Nguyễn Công Hoan đấy. Lần đầu Hén tôi gặp anh. Không phải chúng ta gặp nhau phong lui dị nghỉ mát Trà Cổ: Chả là anh đương làm nghề “gỗ đầu trẻ” ở Trà Cổ. Tôi trông thấy một người đàn ông đứng tuổi dắt tay một cô bé gây gò, lững thững đôi guốc lê trên cát còn hầm hập nóng. Bãi Trà Cổ đã ắng, càng uắng, (Ngày ấy không phải di cũng hảo hức nghì mát Trà Cổ như bây giờ). Trà Cổ ngày ấy chỉ có mấy mái nhà Tây của "các quan bình Móng Cái”. Đăng bia, nhà thờ Tràng Lộ nhòm xuống, cái bãi bề càng hìu hắt lạ lùng. Tôi ouẫn còn nhứ cái đêm sáng trăng từ Mũi Ngọc ởi tàu "Tay Điếc” tê Hải Phòng, anh đúng nhìn oào Hà Cốt, ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 211 mà tôi uừoe đọc: Nghĩ người ăn gió nằm mưa, dám xa xôi mặt mà thưa thớt lòng. Nhưng làm sao mỗi khi nhớ lại, tôi uẫn lạc uê cái bãi bể này. Tôi không muốn cố ý làm một hình dnh tượng trưng. Nhưng đã thật là tượng trưng. Sự sáng tạo chân chính lúc đen tối ấy, sao mà lớn lao, cũng sơo mà cô đơn! Hai cha con cứ lùi lũi đi dài oê phía cuối bài. Vài chiếc bỏ sò, bỏ ngao, 0ó hà, bọt bể, dạt từ Bác Hỏi tới. Những uột nhỏ bé phương xa đó làm tò mò cô con gái. Nhưng đôi mắt người cha thì đăm đăm theo những đàn chim gì bhông biết, đương lặng lẽ bay xa, thật xa. * Có lẽ không thể tới Vân được. Trời muốn tối đến nơi. Những tiếng ban ngày rộn rã trên cánh đồng, giờ nghe mở hồ uời uợi rồi. Và người đi đường có lúc cảm thấy quạnh quê hơn, âm thầm hơn. Nhưng đăng sau lưng, bỗng trỗi lên một tiếng xoang xoảng nhộn nhịp. Như trâu bồn, lại như tiếng quăng lưới gõ cá trên mặt hồ chưa tan sương. Tôi quay lại. Từ trong làn sương đục phú mặt đê cao, một chiếc xe ngựa rong ruối hiện ra. Nghe rõ tiếng cười giòn tan của những người ngôi trên xe. Xe càng gần tới. Trước nhất, thấy hai uành bánh cao su to thô lố. Ở giữa, chất lù lù toàn những mạ, lấp cả hơi hàng người ngôi dưới Đăng trước đánh xe, là một cô gái. Cô lừ lừ nét một. Vành khăn nâu non ló sưu mũi bhăn buông cao chót uót, lối chít bhăn của con gái Sơn Tây bờ sông Đáy, sông Hồng. 378 NGUYÊN CÔNG HOAN Chiêc xe ừa lướt tới, tôi thây chị đánh xe cười. Thì ra, có cái dáng mặt nghiêm lừ Lừ bia là 0ý con ngựa. Chỉ đương giơ ngọn roi tre lên dự cho con ngựa chạy nhanh hơn. Chị ngoái ra, nhanh nhdu hồi: - Vệ đâu tôi thế? Câu bởi cộc lốc, nhưng giọng hôn nhiên uà táo tợn. Xung quanh tôi, chỉ còn có cánh đồng tà một mình, càng cảm thấy đường xa... - Về Vản đáy. Máy cái đầu lấp ló nhòm ra. - Về Văn à? Tôi gựn: - Cho đi nhà uới. Cô đánh xe nói: - Được thôi. - Chứ đi bộ thì mai mới đến Vân! - Ngồi nhích mót tí nào, các tị đi. Anh Hoan này, khi tôi ngôi trên cái xe ngựa lắc lư chạy ấy, tôi cứ bập bông rồi thiết tha theo đuối trong đầu những ý nghĩ lúc này. Điều đó không phúi tự nhiên, nà không có lý. Những tưởng tượng uề anh... ngày sinh của tuổi đời ò tuôi tác phẩm của nhà tăn... những bóng +xa xo, mờ mờ tê Trà Cố, tới đêm Bởi Tử Long trăng suông qua Hàò Cõi... ý nghĩ cứ khấn khếnh theo bánh xe. Trong bhi tôi im lạng ngồi nhìn cô gái đánh xe. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 279 Cái dáng rất quen, ừ, rất quen. Cách đây nhiều năm rồi, gặp năm nước lớn. Hương lý các làng đốc thúc người đi đề. Trai trắng làng tôi suốt lượt phối lên hộ đê tận bùng này. Chung tôi cơm nắm cơm đừm kéo bộ suốt đêm đến sáng mới tới điểm canh đê hùng tổng. Tôi nhớ làm sao buổi sáng hai hùng ấy, cái cảnh tôi trông thấy đoàn người chạy nước từ dưới bai lên, lấm uùi như đòn chuột chụy hang đang bị ộc nước. (Về sạu, một trong những truyện ngắn đâu tiên tôi uiết, là truyện ngắn Nưác lên, ín trên báo Hà Nội tân văn của anh Vũ Ngọc Phan, trong đó cùn ghỉ nhiều hình ảnh đau thương hôm ây). Bây giờ tái lại trở uê đây. Trở ouê đúng làng Vân điêu tàn năm nào. Phái, tôi đã nhớ ra cái dáng. Vấn dáng người con gói xốc uác cúa những cô thợ đấu đất bãi năm xưa, những cô thợ đấu chắc vai, cổ cứng, đội rất bhỏc. Chỉ khác, không còn lam lu, không phối người lam Ìù từ bởi nước lụt chạy lên. Đây là một cô gái làng Van, banh chọe, rong chiếc xe ngựa. Cái xe lắc lắc đêu đầu qua cánh đồng. Tay cô ấy dứ roi, mời rất nghiêm, rất sắc, rất tươi Tôi nghĩ đến lớp thanh niên trong lùng bây giờ, đội chủ lực của lực lượng sản xuất. Họ bao hết những tiệc làm thúy lợi oà cái tiến nông cụ nặng nhọc, khó khăn nhất. Cô này ở lớp tiên Hiến ây, hắn là nhóm trưởng nhóm cấy? Lò tổ phó tổ kỹ thuật chăng? Hay là đội phó, đội trưởng phụ trách sản xuất, tố cô ấy oượt diện tích, hết mạ dự trừ phỏi đi mạ chợ xa? Trong xe lợi đang râm ran chuyện. Những chuyện chống hạn. đào giếng, uà chuyện lính tính: Người bẻ Cốc 280 NGUYÊN CÔNG HOAN ăn khóe; con gơi ngoài Hạ trêu cho anh cán bộ đến phai hò xe đạp mà chạy; tròn huyện nừa mở thêm hiệu bào chế; lớp ngô sớm phải hạn, bhéo đến hỏng ăn. Nhưng đôi dào nhất là otệc thì đua cây xong giữa thứng. - Xong thế cóc nào! Nước đâu bịp? - Cũng chúng cần. Năm nay nhuận tháng tứ thì tháng hai cũng như tháng gièng, cấy sớm cho nó cóng cây ò? - Này, còn tính thời tiết trông giời kiểu ấy thì không phải nông dân "cai tiến 63" đâu nhe. Người ngồi cuôt cùng hòng nghệch một lên khói đống HMợự, gọi ra: - Ca Ninh Bình ơi! Cô đánh xe quay lại: - Gì thể? - Đội cô nhất định cấy xong giữa tháng này à? Cô đánh xe trả lùi bằng miệng cười nhoẻn, rồi lại dứ chiếc roi lên cho ngựa chạy. Sương lam đã cần bụ cả quanh xe rồi, Tôi chợt có cảm giác hỏi hộp như trẻ con. Một cái gì xa xôi mà thắm thiết. Không phai 0ì câu chuyện phong phú tà miên man trong xe. Cũng bhông phai 0ì làng Vân trước mặt kia đương phẳng phất những bỷ niệm thanh niên, khi tôi mới cầm bút tập uiết uăn. Không, chính là uì ai đẳng bia từa gọi “Cô Ninh Bình ơi”... Có Ninh Bình! Cói tên nghe mà như trông thấy hua nở uò yên lành, uữa lạ uừa quen làm sao. Trong tiếng bánh xe, tiếng uó ngựa lọc cọc lạ lùng trên nên ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 281 đất mở gò âm đỏ, giữa làn sương buông, môi lúc một dây, tôi uống nghe chen nhau những tiếng gọi, tieng đùa cợt, tiếng cười. "Có Ninh Bình! Cò Ninh Bình ơi". Tôi nghĩ đến anh... * Ñz ngày anh kể nghe chuyện ấy, mỗi bhìi qua Ninh Bình hoặc chợt nghe ai nói đến hai tiếng Ninh Bình, là tôi không thể nào không động lòng. Có l¿ bấy giờ là mùu hè 1938, anh Nguyễn Công Hoan nhí? Hơn hat mươi năm trước, ở Nam Đình. Những truyện ngắn anh tiết lúc ấy đăng trên các báo Hà Nội, quả thực là những con dưo bầu mổ phanh cái bụng giới quan trường tò bạn nhà giầu ra - cái "tỉnh hoa” của chúng, dưới ngòi bút cạch toạc sự thật giêu cụt đắng cay củu anh, thành những bỉ ối thổi tha nhấi trước mặt người đọc. Thế nhưng, cuộc đời bé cẩm bút lúc bấy giờ chỉ những là mưa gió. Chẳng những chỉ do cái nghề dạy học ăn gửi năn nhờ lăn lóc từ Hải Dương, Nam Sách, Kinh Môn, Nam Định, lên Lào Cai, ra Trà Cổ, đã cho anh trải, anh thấy. Chẳng những chỉ uì đã lớn lên trong các cửa phủ cửa huyện ở Thanh Oai, ở Phù Ninh, ở Thái Ninh, cậu bé Nguyễn Công Hoan đã chứng hiến uà đau đớn 0ì bhông thể cắt nghĩa được biết bao nhiêu đau khổ xám trời, xám đất, cứ từ các lòng các xóm ngày đêm lũ lượt kéo lên chỗ "công môn”. 383 NGUYÊN CÔNG HOAN Và cả báy giờ, ngay ở thí xa Nưn Định này, những hồi còi tâm hút người uào, nhả người ra, chàng bể gì đầu hôm Øồ gáy của những tòa nhà máy Sợi đen bịt một góc thanh phố. Những người nông dân ngày đêm đội rơm, đội gao, đột con cái, oượt cảnh động chiêm trắng nước, từ bốn phía cổng tỉnh, uào ngôi chồng đống ở cát ch Rồng ngay dưới mút anh đây. Không thể một cđi gì. một chỗ nào lại phới ra nhiều be han, trái ngược hơn, ở cái chợ thời trước, xã hội thế nào thì nó bày ra thế ấy Ủ chợ. Thôi thì bdt nháo bẻ cười người khóc, người đói người chết, nơi kia hằng hà của cái, nơi này núi rác núi ruôi, Cái gac nhà ông giáo Hoan ở thuê trông xuống những khổ di nhất đời ấy. Cửa nhà anh ngò xuống cái địa ngục người uà nắng ghê gớm, hàng ngày, hàng năm anh đi qua, anh ở giữa cái chợ chìm mối quần quai những người là người. Lã nào anh không riết. Anh kháng tiết không được. Anh phải tiết. Anh đã uiết. Cá lần anh nái "để trả ớn những người cộng sản" đã giúp cho sức nghĩ của anh hỏi Mặt tràn Dân chủ Đông Dương, anh viết tiểu thuyết Bước đường cùng. Tôi muốn thêm rằng tiểu thuyết Bước đường cùng còn bắt đầu từ những khổ di đài người uà đời mình mà ra, có phải thế chăng? Vang, thân phận anh, nhà giáo bhố, bhỏ mọi cảnh. Người đứng cuöÌ cùng ở cái hàng người tên là tiểu tư sản trí thức ấy, chưa bao giờ ngứt đi uay nợ. (Tôi không hiểu soeo, cho tới giờ, anh chưa tiệt bề cái thẳm canh âm thầm mà khốc liệt, lờ nạn tay nợ lãi). Anh nợ suất đời. Anh lo suốt đời. Trong nhà, các em, các con lần lượt ra đi hoạt ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 283 động cách mạng. Không mấy khi tết đến, nhà đủ được người. Nhà lúc nồo cũng có người tà ở Hoa Lò, ở Cón Đao, có người bí mật đi hoạt động cách mạng - bể cả cô gái úi mởứnh khủnh năm nào anh dát đi trên bãi Trà Cố. Và ơnh, ơnh nay đây mai đó, sống đời lưu lạc, bất đắc dĩ. Lúc này, bọn có quyền lại sáp đói anh ra Trà Có, dù anh đã ở tỉnh đường ngược Lao Cai tê. Cái híu hắt béo lẻ bóng cha con trên bãi Trà Cổ hoang uắng bia, tỏi đã thấy rủi. Thế nhưng, nhà ouăn Nguyễn Công Hoan đã cất tiếng. Tiếng nói của anh uà của những khổ di quanh mình. Không hìu hốt, không tuyệt tọng. Trong cánh của nhìn xuống chợ Rồng, nhà tăn uiet ra những dau đón của đời người. Hôm ấy, buối trưa nắng, hẳm hộp hơi nước đẳng chiêm ngột ngợt trờn qua cái thành phố đương u ê, lử la nóng. Những cầu chợ Rồng dưới bia đương trở thành cái chảo hâm người. Bông có tiếng đập cửa. Người lạ. AL uậy? Khi anh mở cửa thì, điều anh đã nghĩ sẵn ra để ngừa trước, là có thể mật thám đến "thăm anh", bọn chúng thường đến nhà người ta thình lình, nhưng cái giật mình sắp săn ấy cũng chưa tới được sự thật lớn hơn sức tưởng tượng nhỏ bé của anh. Người gỗ cửa là một người “nhà quê” - anh không quen biết. Người ấy trạc bốn mươi tuổi. Khuôn mặt to hơn hẳn so uới khổ người thấp bé, lại gồ ghê bhắc khổ, uừa rắm đen năng, uừa uàng nghệ, thành một màu đất thó xám, không thể đoán được là người đương ốm hay người khoẻ. Người 284 NGUYÊN CÔNG HOAN ấy quấn khăn lượt, mặc do the lừng, tay cầm cát ô uới trắng lơ, đi đất. Khách nót: - Thưa ông, tôi ở huyện Yên Mô trong Ninh Bình ra... Anh chưa hiểu thế nào. - Tôi muốn thưa uới ông một Uiệc. Anh càng lúng táng, nhìn người Ìq. - Ông ơi, đời tôi rất khổ. Chỉ một câu ấy, nét mặt tần ngần đăm chiêu ấy, anh đã hiểu cả. Một câu nói, chỉ một câu nói ào một cảnh, một tình, mà có thể mở ra cho nhà uăn nhìn thấu suốt trước sau. Thế rồi, suốt buổi trưa, người ấy đêều đêu giọng bể ra nỗi khổ chồng chất nghìn đời. Bỗng người ấy nức lên. Khuôn mặt to lớn sâm lại, nhòa nước mắt. Rõ ràng là một người không hề bhóc bao giờ. Nhưng người ấy đã khóc, rồi nói: - Tôi đi thắt cổ mà không chết được. Tôi mới biết thì ra số biếp tôi còn phải chịu khổ lâu, có muốn. "đi" cũng không đi được. Đã thế, bọn lý dịch còn cho là tôi thắt cổ để dọa. Thế là nó lại biện tôi uê tội thắt cổ dọa quan trên. Người ấy thở dài: - Tôi biết làm thế nào... Rồi im một lúc lâu. Nắng trưa càng nặng nề. - Bây giờ tôi trông cậy ào ông. Anh nhìn người ấy. Không ngạc nhiên, con mới bò trái tìm nhờ uốn hiểu ngay sự tìn cậy ấy. Nhưng chẳng hay ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 285 người ấy tin cậy gì ở anh? Anh là thế nào? Những câu tự hỏi nò có thể tự trẻủ lời ngay được, tay nhiên, trong hoàn cảnh xã hội ba đào như thế cũng lắm khi mình không biết mình là ai nữa. Số phận khung khiếp của người nông dân hịn bờ của người cầm bút 0uiết ăn, du cùng đương là mội. Hai người cùng khả. Anh tân im láng nhìn người bạn mới. Người ây lại nói: - Không, tôi không đến nhờ ông khéo uiết đơn để quan trên đọc, rồi mính oan cho tôi. Tôi chỉ thấy khổ như cảnh tôi là khổ đến tuyệt trần rồi, cho nên tôi phải bể cho ông uyiết, nếu bhông thì chẳng ai biết được dân đen chúng tôi cực nhục đến như thê nào, bọn hào lý quan trên kia độc ác đến như thế nào. Người ấy tin cậy onh thế đây. Bông nhiên, trong cơn nung nấu đến ngọt thở trên cúi chợ người giữa trưa, anh thấy mình ghê gớm, bhòng sức nào địch lại, ngòi bút anh không vúc nào địch lại. Trong đời chỉ có anh uà người nông dan khía. Tôi biết tiếu thuyết Bước đường cùng anh uiết trong 0ụ hè 1938, khi anh còn ở rốn lại Nam Định. Song từ ngày ấy, tôi chưa hỏi xem anh gặp người nông dân ở Ninh Bình bia khí nào, trước hay là sau Bước đường cùng. Nhưng tôi có một yên trí đặc biệt, tôi nản tin trong Bước đường cùng có anh ta. Bước đường cùng là anh tơ. Bồi người bhách không nói gì nữa. Khách đứng dậy. Đến lúc ấy, anh mới bàng hoàng, như chợt từnh, anh hốt hoảng hỏi: 286 NGUYÊN CÔNG HOAN - Ông đi à? - Vâng, xin chào ông. - Ông uê Yên Mô bảy giờ? - Không. - Thẻ ông di đâu? Người ây cười nhạt: - Cùng trời cuôi đất này, cới số tôi không chết được. ông q. Rồi người ấy đi. Anh không hệ biết tên - người bạn đọc chân chính nhất, nhà phê bình đúng nhất, nguồn súng tao »ờ sức mạnh cố tũ anh mạnh mẽ nhất. đ.: cũng không bao giờ có thể quên được. Cả mỗi bhi qua Ninh Bình, mỗi khi nghe ai nói hai tiếng Ninh Bình, tôt lại sực nhớ người bạn đọc ấy của anh. Vâng, tôi nghĩ: Đời người uiết uăn trong lúc đen tối, gấp người bạn đọc Uĩ đại, người bạn đọc 0ò sức mạnh cứm hứng chân chính đó, quả lờ một điều mờ trước nay trong tăn học ta, không mấy người đã gặp. Chiếc xe ngựa tê Vân tấn lóc cóc đi. Con đường đất đỏ mờ đần dưới làn sương. Tôi ngôi hàng đầu ghế trong bhoang xe. Những bó mạ lắc lư dần dần nghiêng xuống, muốn đè lên người. Vì thể, mở mót khoang cách, nhìn sang cô Ninh Bình, Một cảm ĐỜI VIẾP VĂN CÚA TÔI 287 tưởng man móc, tôi trông cô đội trưởng đánh xe ngựa, 0à tôi nhận ra người con gúi ây cứ môi lúc một đẹp hơn. Mặt cô đỏ lừ, càng đỏ lừ oì chiêu muộn đã tát nắng, mà chân tr Sơn Tây trong sương sa trước xe bia còn phơn phớt hoa đào ánh lại. Có Ninh Bừnh! Ù nhỉ, thế này là thế nào? Cô Ninh Bình liên quan gì chống dới người nông dân mà anh đã gặp ở cdi chợ Rồng, hơn hai mươi năm trước. Tôi muốn tin... Câu chuyện trong xe cứ càng tối xuống càng rôm rd. Mọi người đương chế giêu cô đănh xe. Một thanh niên nhìn ra cánh đồng, rồi bêu lên: - Không nè kịp thôi. Tối mất rồi. Câu nói bâng quø, nhưng cô đánh xe chạnh lòng, đốt đáp ngay. Cô quay lại, cười cười, bướng bình: - Tôi thì ngủ lại. Người ta lao xao: - Hoan hô cô Ninh Bình! Hoan hôi Một người khdc nót to: - Ti ở đâu mà chú rể không mò đi đón được, đừng có là ba chục bi- lô- mếch cũng băng. Mọi người lại cười rầm. Tôi cứ nghe, đoán lần, rồi thủng câu chuyện. Câu chuyện bình thường, chuyện trai lấy uợ gái lấy chồng bình thường. Đối với người lúp tuổi khác thì coi như cơm ăn áo mặc tự nhiên, nhưng câu chuyện bình thường ấy đã vôn xao dự luận tuốt trẻ làng Vân đây. Nguyên là tốt ngày bia thì “tiệc trờ” cưới cô Ninh 288 NGUYÊN CÔNG HOAN Bình, đội phó sản xuất hợp tác xã làng Vân. Cô đội phó lấy chồng. Nếu câu chuyện yêu nhau rất lấy nhau khía đương ngày một tốt đẹp, cuộc sống tình cảm bai người cứ đằm thắm mãi lên, thì tụ động xuân này đương qua bước thử thách nặng nề. Trời hôm nào cũng bần thần như hôm nay, đã hơn hơi tháng không mưa. Những bãi ngô uàng hết lá, châm cái diêm đốt chảy được. Cúc hợp tác xã ra công chống hạn, đó một lúc hàng nghìn người ra đồng. Trên tỉnh chu ba máy bơm xuống. Chẳng bao lâu, nước uễ trắng đồng, các đội phấn khởi cứ cày tràn theo nước uê, đã lên quá mức khoán. Không đủ mạ, đi mua mạ. Các tổ bỹ thuật phân công nhau đt các làng các chợ xa tìm mẹ. Cô đội phó Ninh Bình nhụ trach bỹ thuật tất nhiên làm uiệc ấy. Những cái khó không phải uiệc đi lùng mạ, mà rắc rối là "tiệc trà" đã định ngày trước rồi. Thế nhưng, chúng ta đã thấy cô Ninh Bình rong ruổi chiếc xe chờ mạ đó. Tởi làng Vâm thì trời uừa tôi. Chiếc xe uào tận cái sân phơi rộng đầu làng. Mẹ được xếp xuông đây. Cô Ninh Bình bdo tôi: - Bây giờ sang xóm đồng chí chủ nhiệm thì tôi quá rồi, đồng chí ạ. Mời đồng chí bê nhà tôi nghỉ, mai sớm hãy sang. Tôi đương muốn. Chẳng phải uì tôi đang tò mò cuộc gặp gỡ có thể, mà thật ra, đêm hôm đèn đóm không có, lại còn lục đục đi Hm nhà, chưa biết lúc nào mới tới. Vả chăng, uiệc tôi cũng không gấp. Tót theo có Ninh Bình uê nhà. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 289 Nhà cô ấy bên một bờ ao dời. Những cây chuối xõa lá, toá bóng mặt nước trăng suông ưn lặng. Lui uào trong, một căn nhà nhỏ giữa nền sân đất phẳng. Ở đây, tĩnh mạc uẻ chùa chiến, tưởng như bao đời nay uẫn thế. (Nhưng, oườn tược, cơ ngơi này đã bị giặc đối phá, mới chỉ dựng lạt từ bhìt hòa bình). Ông cụ - uâng, ông cụ bố cô Ninh Bình, anh g. Ông cụ đã cơm chiêu, uống rượu xong, uừa đi ngủ. Ông cụ đắp chiếu tùm hụp nằm gian bên, ngáy khò khò - dễ chẳng biết có người lạ chơi nhà - ít thấy cụ già nào khoẻ ngủ thế. Ông cụ có ba người con. Anh lớn đi bộ đội. Ngươi thứ hai làm dụ bích đã hy sinh. Cô Ninh Bùnh là út. Hơn bảy mươi, eụ còn khoẻ. Những buổi đội cần cày gấp cho kịp thời »ụ, cụ uẫn xung phong dị cày. Hùng ngày cụ trông chuồng trâu cho đội. Đêm ấy, cuối xuân ấm trời, gió nôm giật mạnh. Nằm nghe tưởng như từng cơn gió dào dạt rủi trên cánh đùng chống hợn ăm ắp nước nhởn ào tận chân tre đầu xớm quanh đây. Gần sáng, tôt sực thức. Trông sang gian bên, le lói ánh đèn. Nghe tiếng nỗ điếu nổ tanh tách. Bóng ông cụ gật gù lung lay in trên lườn nhà. Tôi trở dậy. Ông cụ uồn tố: - Anh dậy à? Có nước sớm, anh sang đây. Nồi nước chè xanh uò đặc bốc khói thơm ngạt mũi đã đặt săn đấy không biết đun từ lúc nào. Vả lại, cứ trông cung cách điếu đóm thong thả lúc gò gáy như thế, tôi hiểu ông cụ dậy sớm đã thành lệ. Tôi đương ngồi trước mặt một cụ già quắc thước. Người ugm uỡ, mặt to, chân tay, xưởng 290 NGUYÊN CÔNG HOAN đầu gói chốc chắn, thô lỗ, uí như những chuôi uồ, những cày 58, cuôc bàn tốt nhất cả. Chịu không đoớn được cụ già bao nhiêu. Báo sáu mươi hay bảy, tám mươi cũng thê, thường không đoán được tuốt các eụ già khoẻ mạnh. Ông cụ nói: - Tôi thì quanh năm, cứ cử này, làm xung tuần nước là đi lo trâu ăn sớm, ngày mùa thì bịp cho nó ăn trước buồi cày sáng. Tôi không ngủ được hết đêm, anh ạ. Tôi không nưi nổi hết cái đêm, có lẽ thành tật từ lúc còn trẻ kia. Tôi mới lúng túng, chưa biết hoi thế nào cho tiện. - Cụ Ở... quê ta... Ông cụ đáp ngoy: - Tôi là người Ninh Bình. Đấy, tên các em nó, tôi cỨ đặt lung tung, gui là nhớ nơi chôn nhau cắt rốn, eon Ninh Hình, thăng Yên Mô đấy. Tôi nhô ngực, thong thả thở một hơi đài. Ông cụ lại nói theo ý câu lúc nấy: - Từ ngày cùàn trẻ, tôi đã không tời nào ngủ hết đêm. Cái đời người ngăn lắm, phải thức mà lo liệu chứ. Đời tôi xưa kia khổ lắm, ông ạ. Thắt cổ mà cũng không chết... Nói ông cụ cười, trống hốc ca hai hàm răng mớm. * Tai nén xúc động, cúi uống bát nước chè bò đặc sánh. Ngaài trài còn đầm sương, tiếng bánh xe lân tiếng tó ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 291 ngựa, lọc cọc qua. Xe ống bơm chống hợn hay xe mg rư đồng cây, không biết. Những tiếng hoạt động của ban ngày lợi bắt đầu. Anh Nguyễn Công Hoan, anh đoán cũng có thể biết: Sung sướng đến thế nào! Tôi gặp người bạn đọc ấy! Người bạn đọc uờ nguồn súng tác sudt đời của chúng tơ. ở- 1963 si dành mấy trang cuối của phần Hogf động này để kể lại một vinh đự mà chưa một anh em viết văn nào được hướng trước tôi. Vinh dự này chưa phải là việc tôi được nhiều độc giả ưa thích; chưa phải là việc tôi được các bạn không quen biết ở xa tìm đến, kể nỗi oan khổ của mình; lại cũng chưa phải là việc - tuy cũng là đặc biệt - tôi được đồng bào Cẩm Giàng làm lễ truy điệu. Vinh dự mà tôi kể sau đây, đối với tôi, lớn lao vô cùng. Ấy là việc tôi được Bác Hồ cho gặp riêng tại Mạc- tư- khoa. Theo hiệp định trao đổi văn hóa giữa nước ta và các nước anh em năm ấy, tôi được cử sang Đa Lan, ó trong hai tháng. Tôi khởi hành từ Hà Nội, tính cho đến ngày tới Mạc- tư- khoa là trước ngày ky niệm Cách mạng tháng Mười Nga, để dự lễ ấy. Ngày Quốc khánh Trung Quốc, tôi đã có mặt trên lễ đài Thiên An Môn năm 1985 rồi. 292 NGUYÊN CÔNG HOAN Tôi vừa tới Mạc-tư-khoa, thì anh Việt Dãn, bí thư thứ hai tại Đại sứ quán của ta, báo cho tôi biết là vừa nhận được điện của nhà bảo tôi chờ lại Mạc- tư- khoa để dự lễ giô thứ 50 nhà đại văn hào Lêâ- ông Tôn- xtôi (Hội nhà văn Liên Xô mời Hội nhà văn Việt Nam cử đại biểu sang dự lễ này). Vậy ngay từ hôm ấy, tôi đã là khách của Hội nhà văn Tñên Xô. Vì còn xa ngày, nên tôi được Hội bạn đưa đi Lênin- grát, cùng nhiều nơi, theo ý muốn của tôi. Rải tôi về Mạc- tư- khoa, viết tham luận để đọc trong tuần kỷ niệm Tôn- xtôi. Nhân địp này, Bác Hồ có viết một bài báo nói cảm tưởng đối với nhà đại văn hào thế giới. Bài ngắn, nhưng ý kiến xúc tích. Bác nhận Bác là người học trò nhố của Tôn- xtôi. Tháng 11 năm 1960 cũng là tháng mà hội nghị 81 Đảng anh em tổ chức ở Mạc-tư-khoa. Bác Hồ dẫn đầu đoàn của Đảng ta sang họp. Hôm L7, vào khoảng 12 giờ trưa, tôi vừa mở cửa buồng khách sạn, đã nghe thấy chuông điện thoại. Tôi cầm ống để nói chuyện. Người bên đầu dây bên kia là anh Việt Dân: - Chết chửa, từ hôm qua đến nay, anh đi đâu mà tôi gọi đến ba bốn lần chẳng thấy. Anh sửa soạn đến ngay Đại sứ quán để lấy xe đi vào Bác. Bác gọi anh. Anh phải đến lúc trước 92 giờ. - Việc gì thế anh? - Không hiết. Ở Mạc- tư- khoa, thường ngày, cứ đến từ 9 đến 11 giờ trưa, tôi mới ăn điểm tâm, từ 2 đến 4 giờ chiều mới ăn bữa ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 293 sáng, và từ 9 đến 11 hoặc 12 giờ đêm mới ăn bữa chiều. Vì mắc bận vào Bác gọi, nên tôi đặn anh bạn Tô- ca- chép mà Hội nhà văn Liên Xô cử đến hàng ngày với tôi, là chữ cơm tôi, vì có thể tôi về muộn. Đến 1 giờ trưa. tôi vào Đại sứ quán. Ở đây, xe đã đợi tôi. Tôi đến nhà Bác vào khoảng trước 2 giờ. Nhà này là một lâu đài rất rộng và rất đẹp mà Đảng bạn dành cho đoàn của Đảng ta. Tới nơi, tôi được đưa ngay vào buông của Bác. Bác chưa về. Tôi hỏi dò đồng chí hầu cận của Bác xem Bác bảo gì tôi, thì anh nói: - Mấy hôm nay, vì làm nhiều việc, nên Bác thấy mệt, Bác mới bảo làm cơm ta, Bác ăn cho đỡ xót ruột, Bác gợi anh vào ăn với Bác. - Bác còn báo ai nữa hay không? Tôi hỏi thế, vì biết những ngày này, ở Mạc- tư- khoa, còn nhiều đoàn của ta sang dự kỷ niệm Cách mạng tháng Mười, chưa về nước. - Không, có mỗi mình anh thôi. Nghe câu đáp, tôi đã sung sướng, càng thêm sung sướng. Và lấy làm tự hào vô cùng về riêng mình. Tôi đợi tới 3 giờ, thì nghe tiếng cồi xe ở cổng: - Bác vẽ! Tôi nhìn xuống sân. Bác ra khỏi xe, đầu đội mũ lông, mình mặc áo pac- đơ- xuy, hồng hào, nhanh nhẹn. Tôi hồi 294 NGUYÊN CÔNG HOAN hộp. Thì chỉ đánh loáng, Bác đã vào buồng. Thấy tôi chào, Bác bắt tay, và câu đầu tiên Bác hỏi là: - Có đói bụng không? Tôi vừa toan hỏi thăm sức khoẻ cúa Bác, thì Bác đã hỏi thăm tôi trước. Tôi không rõ lâu ngày rải, Bác có còn nhớ mặt tôi hay đã quên. Nhưng tự nhiên, tôi cũ thích nghĩ rằng Bác có nhớ. Thì chắc Bác thấy cái người đương đứng trước Bác đây mà Bác chỉ nhớ mát. lại chính là Nguyễn Công Hoan mà Bác chỉ biết tên. Bác vào buông xép độ dăm phút. rỏi ra nói chuyện với tôi. Rồi đưa tôi sang buồng ăn. Cơm đọn trên một bàn dài. Mọi bữa, Bác ngồi giữa, ở đầu. Hai bên trước mặt Bác là anh Lê Duẩn đối diện với anh Nguyễn Chí Thanh. Rồi đến anh Trần Quang Huy, vân vân. Nhưng lần này, anh Thanh nhường chỗ cho tôi, anh lui xuống ghế dưới. Thành thử tôi ngồi ngay bên Bác, trước mặt là anh Duẩn, Trong bữa cơm, Bác nói chuyện và hỏi tôi rất nhiều. Thấy tôi nghe và nói nhiều hơn ăn, Bác xúc thức ăn tiếp vào đĩa cho tôi, và giục tôi ăn. Bác càn khuyên tôi nên cấ mà ăn nhiều bơ để lấy sức nóng chống rét. Thấy Bác và các anh chuyện trò và cứ chỉ rất thân mật, ti nhiên tôi quên hẳn e ngại như hồi tôi còn làm kiểm duyệt. Nhìn vào trong gương, thấy tóc mình đã hoa râm, töôi tự cho tôi là đứa con đã trưởng thành của Đăng, đứa cháu đã khôn lớn của Bác, đứa em đã dày dạn trong nghề của các Anh, thì lòng tôn ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 295 kính của tôi đã được nâng tới mức tự coi như người trong một gia đình. Cho nên tôi đã dám mạnh dạn mà hỏi Bác là tại sao Bác biết tôi ở Mạc-tư-khoa. - Tại mình đọc báo, thấy tên chú đăng dở mục Khách của chúng ta. Tôi sực nhớ những ngày họp báo với Bác vào năm 4ð, 46. Tôi thấy Bác đọc hết các báo, kể cả những mục rất tầm thường của những tờ viết rất tầm thường. Thế thì Bác nghỉ vào lúc nào? Đến nay, chác Bác vẫn giữ thói quen ấy, nên mới biết là có tôi ø Mạe-tư-khoa. Tôi chỉ muốn bữa cơm này kéo dài như những bữa cơm tôi ăn với anh bạn Liên Xô ở khách sạn, lâu tới hai giờ đồng hồ mà tôi rất tiếc thì giờ. Nhưng Bác ăn rất chóng xong. Sau bữa cơm, tôi muốn giữ một cái gì ở đây để làm kỷ niệm. Thì may sao, tôi trông thấy ở cái lọ con bày giữa bàn. có cắm ít tăm gọt băng lông ngỗng. Từ ngày tới đây, ăn cơm xong, tôi vân thấy có một eái thiếu mà tôi chưa quen, là cá! tấm. Cho nên tôi lấy hẳn hai chiếc, Tôi ở với Bác cho tới khi Bác ra xe, đi họp buổi chiều. 296 NGUYÊN CÔNG HOAN I1 SáNG Tác ÑT:onz bài tham luận về Kính nghiệm uiết uăn đọc ở Đại hột Văn nghệ toàn quốc lần thứ hai, họp tại Hà Nội, tháng 2 năm 1957, tôi đã nhìn vào đời hoạt động văn học của tôi, mà rút ra một. sự thực, để tạm gọi là kinh nghiệm. Sư thực ấy là sở đi tôi đã viết được tiểu thuyết, là do tôi có khiếu, có nhiệt tình, và nhất là có sống. Bất cứ một điều nào trong ba điều này mà tôi thiếu, thì y như rằng tôi không viết được, hoặc viết đỏ. Không có khiếu. thì tôi không làm quen uới uăn thơ để yêu uăn thơ. Khâng có nhiệt tình, thì tôi không thích uiết, không cố găng 0uiết. Không có sống, thì tôi biếƒf cái gì mà tiết, tôi uiết thế nào cho tốt, cho hay. Có nhiệt tình, có sống, nhưng không có khiếu, ví đụ không có khiếu về thơ, tôi đã làm những bài văn vần dở. Thiếu nghệ thuật, nhiều cuốn tiểu thuyết đã biến thành những bản báo cáo. hoặc những bản minh họa chính sách. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 307 Có khiếu, có sống, nhưng mấy lân thiếu nhiệt tình, nên đời viết văn của tôi đã không liên tục, mà ngắt quãng từng thời kỳ rõ rệt. Nhiều lúc tôi đã miễn cưổng, gượng gao mà viết, thì tác phẩm buần tẻ, không thành thực. Nó chỉ là cái xác. Không có đầy đủ nhiệt tình, tôi đã không làm cho mình tiến bộ bằng cách rèn luyện đây đủ về lập trường, tư tưởng và đọc nhiều tác phẩm khác để rút ra những kinh nghiệm thành bại. Có khiếu, có nhiệt tình, nhưng không có sống, tôi đã viết. hời hợt, có khi giả tạo. Một vài truyện ngắn của tôi tuy có cái xác, nhưng là cái xác hình nhân. Tôi được đào tạo khiếu về văn thơ ngay từ thuở còn nhỏ. Khiếu ấy được bồi dưỡng bằng những bài văn thơ, hoặc học truyền khẩu, hoặc học trong các sách, báo. Sự tiếp xúc với Tân Đà và các nhà văn đương thời làm cho khiếu của tôi được củng cố, để rồi tôi biết nhận định đúng cái nhiệt tình mà phát triển cho cái khiếu ấy làm thành việc cụ thể, là việc viết tiểu thuyết. Đối với tôi, ảnh hưởng trường học của Pháp, ảnh hưởng sách báo nước ngoài, không có mấy, nên không đủ để nhận xét. Song, tôi có thể nói ngược lại, là nếu ngoài ảnh hướng gia đình, ảnh hưởng xã hội, mà tôi còn được củng cố thêm cho tôi về mặt chính trị và hướng thụ ảnh hưởng phần văn học tôt của nước Pháp trước kia, và của các nước bạn bây giờ, thì khiếu được khai thông hơn, nhiệt tình được vững chắc hơn, quyết. rằng tôi không phải mò mẫm một mình để viết, lắm lúc như anh xẩm mất gậy. Nhiều anh em đã tạo được khiếu yêu thích văn thơ 298 NGUYÊN CÔNG HOAN không giống tôi. Nhưng dù chịu ảnh hưởng nào - nếu ảnh hưởng ấy tốt - mà có được khiếu để tự gây nhiệt tình viết văn, cũng tốt. Nhiều anh em, cũng không làm giống tôi, là không lái cho cái khiếu của mình theo một hướng hợp với khả năng và sở trường của mình, để làm chuyên một việc. Vì quá yêu Tần Đà, tôi không dám làm thơ, tôi chỉ viết tiểu thuyết. Cho nên nhiều anh em đã khởi đầu văn nghiệp bằng cách làm cả thơ lẫn viết truyện. Rãi lực lượng ra như vậy, thì lực lượng yếu đi. Nhưng nếu thật có nhiều tài, làm thơ hay, viết truyện cũng hay, thì anh em cứ tha hồ mà tiếp tục. Song, trong thực tế, tôi đã thấy có nhiều anh em, hoặc vì tưởng làm thơ và viết truyện dễ, hoặc vì tưởng mình có nhiều tài, vừa làm tha, vừa viết truyện một cách rất cao hứng. Nhưng đến khi nhận thấy rằng trong hai việc, có một việc mình đã làm phiển lòng người đọc rất nhiều, thì tức khắc thấy khôn, mà chỉ làm cái việc mình làm hơn việc kia. Lại có người thấy mình làm cả hai việc đều chật vật, không có kết quả, hứng chưa eao đã cụt, thì không ngần ngại gì, anh em khiêm tốn ngay, chọn kịp thời được cái nghề khác hợp với khả năng của mình. Nghĩa là anh em chịu bạc với nghề cầm bút, trước khi để cho nghề cầm bút nó bạc với mình. Trước kìa, tôi vì thấy Tân Đà là nhà thơ nhiều tài, cho nên tránh việc làm thơ mà viết tiểu thuyết. Giả sử bấy già có một nhà tiểu thuyết nào mà tôi cũng yêu như yêu Tân Đà, thì tôi đành chịu thôi để yên phận làm nghề dạy học, bất nạt lũ học trò trẻ con hay sao? Không. Không nên làm ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 509 như tôi. Dù làm thø, dù viết truyện, mình nên tự vạch cho mình một lối đi riêng, không giống ai, không bắt chướe ai về nội dung tư tưởng, cũng như về hình thức diễn tả. Thơ cũng như truyện, có mặt, trữ tình, có mặt hiện thực, có cái viết cho người lớn, có cái viết cho trẻ con, v.v... thiếu gì màu về của đời sống, thiếu gì khía cạnh của các xu hướng chính trị và nghệ thuật, miễn là viết được hay và có ích, tác phẩm làm giàu cho kho tàng văn học đât nước, thì chẳng ai nên đóng cửa al. Tôi đã viết tiểu thuyết. Âu là đành coi như việc đã rồi. Từ việc tôi đọc truyện của người khác viết, chuyển đến việc tôi viết truyện cho người khác đọc, lúc mới đầu, chỉ là sự đùa bởn. Nhưng sự đùa bỡn trở nên thật, và trở nên thật mãi, là do tôi được nuôi ngòi bút của tôi bằng nhiệt, tình. Nhưng buổi đầu, mấy phen tôi viết, rêi lại bỏ bằng đi, vì không có cái gì gây cho lòng tôi ngọn lửa hứng thú viết truyện. Phải đợi đến năm tôi gặp người bạn gái của tôi khuyến khích tôi viết, và vì không muốn phụ bạn, không muốn thua bạn, tôi mới viết đều đều. Giá sử người bạn ấy không phải là bạn gái, mà chỉ là bạn trai, như Tương Huyền chẳng hạn, thì chưa chắc tôi đã để cả tâm trí vào việc viết. Tiếp luôn vào thời kỳ ấy, đến thời kỳ truyện tôi được công bố lên báo, giúp công không cho bạn tôi được thêm hứng thú. Rồi đến thời kỳ tôi được nhuận bút, thì tôi trở nên một người sản xuất chuyên môn. Bán hàng được 300 NGUYÊN CÔNG HOAN tiền để phụ thêm vào nguồn sống chính, làm nhẹ được gánh gia đình, là một cớ thúc đẩy tôi viết. Còn một cỡ về tỉnh thần nữa, là khi đã quen nghề, thì tôi càng cố gắng làm cho lành nghề. tìm tồi nội dung, tìm tòi nghệ thuật để tiến bộ. Mỗi truyện viết được mỗi ngày một ý, tôi thấy khoan khoái, phấn khởi, quên hết được những nỗi buần nân và bực mình khác ở đời. Ngoài tất cả, lại còn một động cơ quan trọng hơn hết, nó đến với tôi lúc nào tôi không biết, nó đến rất tự nhiên, rất kín đáo, trở thành động cơ chỉ đạo, tức là lồng muốn viết những cái mà mình thấy cần viết. Không viết, không an tâm. Không viết thì bứt rút, hàm hực, thấy canh cánh bên lòng, thiếu nhiệm vụ của người cầm bút. Không viết. là che giấu cho đối phương một tội lỗi mà duy chỉ mình biết, mình thấy. Biết và thấy mà im lặng, là về hùa với đối phương để lừa độc giả đã tin mình và mình đã rất yêu mến. Viết được ra thì lòng nhẹ nhàng, thanh thoát, sung sướng. kiêu hãnh. Bởi vì mình vừa trút được ra giấy trắng mực đen, để truyền tới độc giả, cái tâm st†, cái tình cảm, cái ý kiến, cÁi thái độ của mình đối với một nhân vật. một sự việc mà mình xúc động. Có nhiệt tình thì viết được, nhưng muốn viết cho dúng, nghĩa là đừng sai sự thực, thì chính là tôi đã nhờ he: toàn vào sự sống. Sống đây, không có nghĩa là mở mắt suông và thở suông. Nếu sống chỉ là ngủ kỹ, ăn nhiều để nói khỏa, thì đ đời này có vô khối anh ăn tục nói phét, suốt đời chẳng làm nên nghề ngông gì, có chăng là nghề bịp bợm. Nhưng sống là nhìn kỹ, nghe nhiều, có suy nghĩ, và tốt hơn là đừng nói, ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 301 chỉ viết. Nói thì nó ra hết cả đằng mồm, còn gì để ở trong bụng để viết nữa. Nhiều người đã sống hơn tôi, hoặc như tôi. cũng đi gần khắp nước, cũng tiếp xúc với gần đủ các hạng người, cũng trải qua hai chế độ, với những ngày bi thẩm hoặc oanh liệt của dân tộc, từ quãng đời làm chồng, làm cha, làm ông, với bao nỗi lo âu. Nhưng hình như cách sống của tôi khác của họ. Tài hưởng được cuộc sống, vì tôi vừa sống vừa làm. Sâng có làm mới có việc. Không làm không thấy việc. Việc tức là chuyện. Nếu mình đóng góp phần tình cảm, thái độ, mình đem mình vào sự giải quyết công việc, thì mình hiểu biết nhiều. Tích luỹ sự hiểu biết về cuộc sống, là tích luỹ vốn sống. Tôi lại nhớ dai, nhớ tất cả những điều không đáng nhớ. Tôi ghi những cái mất thấy tai nghe vào đầu óc bằng một tình cảm, bằng một thái độ riêng của tôi đã thành nếp, để tình cảm ấy, thái độ ấy hướng dẫn lý trí của tôi trong cách nhìn và cách nghe. Đời sống thực tế là một miếng đất tốt cho tôi bắt rễ vào một cơ sở. Đó là cơ sở tư tưởng của tôi. Từ ngày tôi biết nhìn để nhìn để nhớ lại mà suy nghị, thời gian cũng khá lâu, nhưng cái nó nhập tâm tôi nhất, khắc vào trí nhớ của tôi sâu nhất, là những cảnh trong quãng đời tôi chưa phải lo nghĩ, tức là cho đến năm tôi hai mươi tuổi. Thêm vào đó, là những cảnh éo le, khó khăn mà sau này, khi lớn lên, ra đời, tôi phải trải qua, hoặc phải tự giải quyết. Những cảnh ấy, tôi xúc động nhất là những tấn bị kịch, hài kịch điễn ra ở cửa quyền. Tôi rất. thích chú ý 02 NGUYÊN CÔNG HOAN những cảnh thối tha, nhơ nhuốc, những thủ đoan mưu mô làm tội ác trong giới những người có thế lực, có địa vị. Những người này, trước kia, trừ thực dân, tôi chưa biết phân biệt họ là quan lại, là tống lý. là địa chủ, là tư sản. Tôi gói lại, gọi chung một tên, là nhà giàu. Bỏi vì họ có tiền. Tôi cùng không thể nào yên tâm trước những nỗi thống khổ của người nghèo, bị bọn nhà giầu dùng thế lực, địa vị mà áp bức bóc lột. Người nghèo của tôi, không cứ chỉ là nâng dân, mà là bất cử một hạng người nào không có tiểr., „¡ lép vế trong xã hội. Tất cá những nhân vật giàu nghèo này không phải tôi chỉ nhìn thấy một lần, mà nhìn thấy nhiều lần. Những cử chỉ, những lời ăn tiếng nói của họ, mặt mũi, chân tay, lối ăn mặc, lối sinh hoạt trong đời công đời tư của họ, v.v..., tôi nhớ như chôn vào ruột. Tôi hiểu họ đến nỗi khi thấy họ nói một câu, làm một cử chỉ, tôi cũng đoán ra được là họ có ý định gì. Vì về căn bản, họ đều giống nhau. Hình như họ được đúc theo một khuôn bất đi bất dịch về hình thức, cũng như về tỉnh thần, cái khuôn tạo nên bằng hàng nghìn năm của chế độ phong kiến, và bằng ngót trăm năm của chế độ thực dân. Họ đã thành điển hình. Nhiều lần thoạt nhìn họ, tôi có thể đoán họ là ai, tâm địa họ thế nào. Sở dĩ tôi có nếp sống như thế là do gia đình tôi là một gia đình quan lại lỗi thời, lép vế, hăn học với bọn quan lại đương lên, ôm chân đế quốc để có thế, có tiền, bản thân tôi làm cái nghề bị bạc đãi là nghề dạy học, lại làm thêm nghề viết tiểu thuyết kiểu tôi, là nghề mà bọn thống trị chẳng ưa thích tý nào. Tất ca những cái ấy giáo dục cho tôi nhìn ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 303 đế quốc. phong kiến, tư sản bằng con mắt thù, và nhìn những người chung cảnh với tôi bằng con mắt đẳng tình của người bạn. Tôi bị quan, tôi hoài nghĩ, tôi khinh ngạo tất ca. Bởi vì tôi sống dưới một chế độ, một xã hội không làm cho tôi vui ve, tìn tưởng và kính trọng một máy may. Tôi bí quan, hoài nghĩ, khinh ngạo với việc xấu của họ. Tôi bì quan, hoài nghi, khinh ngạo với cả việc mà họ khoe là tốt. Tôi cho là cái tốt mà họ khoe. chỉ là để lừa gạt, che gìấu cho một cái xấu sắp thành hình. Cho nên, có thể nói rằng khả năng của tôi là viết về mặt xấu của xã hội cũ. Mà những nhân vật xấu trong xã hội cũ, khả năng của tôi là viết về tư tưởng, thủ đoạn, sinh hoạt, tác phong của những người giàu. Tôi không tả nổi một người nhà giàu đẹp, dù người ấy là phụ nữ. Phụ nữ, dưới ngòi bút của tôi, dù xinh tươi thế nào, cũng biến thành con ma lem. Tôi bở ngỡ với một đồng chí bộ đội ngày nay, nhưng tôi thuộc lòng một người lính tập ngày xưa. Tôi không biết một anh cán bộ thuế quan bây giờ, khi đánh thuế thì nghĩ thế nào, nhưng tôi biết một người đội đoan xưa, khi đánh thuế là muốn ăn lễ, Tôi lại chắc rằng tôi thuật. một cuộc hội nghị của Ủy ban xã khỏng sinh động bằng một cuộc việc làng của kỳ mục kỳ nát ngày xưa. Nếu tôi viết những cảnh tôi chưa sông. như đồi người thợ trong nhà máy, nếu tôi làm những cái không hợp với khả năng của tôi, như làm thơ lãng mạn. thì cế nhiên tôi thất bại một cách thảm hại. 304 NGUYÊN CÔNG HOAN Nếu định viết về mỏ, tôi phải ra ở mỏ lâu ngày. Và tốt hơn hết, là tôi công tác ở mỏ, để thuộc cảnh, thuộc người về tư tưởng, tình cảm, cũng như về công tác, sinh hoạt, tác phong, ngữ ngôn. Trái lại. nếu chưa biết mỏ, chưa biết công nhân vùng mỏ, mà có một đề tài hay về thợ mỏ, tôi mới chạy vội ra Cẩm Phả để xem thế nào là hồm, thế nào là /ẩng, thế nào là nửa cúi lợn, thế nào là con gái, thế nào là nhau cờ, v.v... thì sao mà tôi biết được người thợ hay nghĩ gì, hay nói chuyện gì, hay nghe chuyện gì, hằng lo lắng, vui mừng ra làm sao. Tác phẩm của tôi sẽ ° không có hồn. Nhân vật của tôi sẽ chỉ là những hình nhân bằng giấy. Năm 1938, sau khi viết cuốn Bước đường cùng, tôi định viết cuốn Bước đường ngoặt, nói về đời người thợ mo, lại định viết cả Hước đường sáng, nói về đồi sống người tù chính trị trong các nhà lao, là tôi đã suýt can vào một vụ buôn lậu bằng nghệ thuật khá quan trọng. Nhiều độc giả chưa biết mỏ, chưa biết nhà tù, có lẽ vì quá tin tôi, thấy tôi bịa truyện khéo - nếu thật có khéo - thì tưởng là truyện thật. Nhưng chắc chắn rằng khi tác phẩm của tôi ra đến những nơi ấy, thì tôi không lấy làm lạ là thấy giấy In truyện tôi đã phục vụ cho hàng bán thuốc lào! › @Ø đời, có hàng nghìn hàng vạn nơi, người và việc khác nhau. Có nâng thôn, có thành thị, có công xướng. Có nông đân, có công nhàn, có bộ đội, có tư sản, có địa chủ ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 305 v.v... Cuộc sống diễn ra thiên hình vạn trạng. Mật mình ` ` ` vì 2 mình làm sao mà biết được cho xuế. Chẳng ai biết được xuế đâu. Nhưng xét ở tôi, tôi thấy rằng sở đi tôi có đôi chút tỉnh quái để viết được tiểu thuyết, là do tôi đã biết trước hết là về nông thôn. Vì tôi đã sống ở nông thôn. Ở nông thôn, có nông dân là đông hơn cả. Tôi có thể khẳng định một điều, là bất cứ ai, làm nghề gì, ở đâu sau này, cũng do trước hết họ là nông dân, họ là người ở nông thôn. Chúng ta, dà là ở thành thị, đều có gốc gác, đây mở rễ má với nông thôn. Cho nên nông thôn là chỗ mấu chốt nó toä đi khắp. Ỏ nông thôn, ta được thấy nhiều hạng người, thật là Việt Nam, có đủ cả ưu khuyết điểm của con người thông thường. Ở nông thôn, ta được thấy thật lắm chuyện, từ những chuyện cam chịu một bề, đến những chuyện quật khởi đấu tranh, từ những chuyện lười biếng ăn bám, đến những chuyện lao động sản xuất, từ những chuyện tư thù bè cánh, đến những chuyện đại lượng, dũng cảm. Nói tóm lại, tất cả những cái từ cực kỳ ngu xuấn đến cực kỳ thông minh, từ cực kỳ tầm thường đến cực kỳ phi thường, đều không thiếu ö nông thôn. Nông thôn quả là cái kho tài liệu về đủ mặt. Khai thác tài liệu ở nông thân đễ hơn ở chỗ khác. Vì người nông thôn gần gụi nhau, thân mật nhau, cởi mở cho nhau, giúp đỡ lẫn nhau. Tôi đã từng ở thành thị thời trước. Tôi nhận thấy là người thành thị, do việc phải cạnh tranh nhau để sinh sống, họ trở thành kín đáo, tế nhị, nghi ky, lạnh lùng. Do đó, họ khó hiểu. Cùng thuê một nhà với nhau, mà chủ "nhà ngoài không biết chủ nhà trong làm nghề gì, chủ nhà 306 NGUYÊN CÔNG HOAN dưới không biết chủ nhà trên gác tên là gì. Như vậy, còn nói chi đến sự hiểu nhau để thương yêu nhau. Việc không giao thiệp với nhau là thói quen cñ của người thành thị. Nhưng ở nông thôn thì hoàn cảnh không cho ta sống quan liễu. Việc tôi đi dạy học, nay ở chỗ nọ, mai ở chỗ kia, làm cho tôi biết nhiều nơi và nhiều người. Trường học mà tôi phụ trách là ở ly sở, nên những người và những chuyện cửa quyền mỗi ngày một làm cho kho hiêu biết của tôi phong phú hơn. Nghề dạy học lại là nghề đã gản gũi, vì người ta tin rằng nghề làm thầy không phải là nghề làm hại người. Bao nhiều phụ huynh học sinh đến với tôi, là từng ấy người sắn sàng cho tôi biết đời sống của họ. Phong cảnh ở nông thôn lại rất thiên nhiên và lắm màu sắc. Có trời, có mây, có sông, có núi, có gió, nhất là có trăng mà thành thị không được hưởng. Những cảnh đẹp tả trong các tiểu thuyết, đều không phải là cảnh ở nơi phần hoa đô hội. Cho nên người viết văn, nếu biết khấp được thì hay, nhưng không thể nào không biết về nông thôn. Sự hiểu trước hết về nông thôn làm cho việc đi sâu vào lĩnh vực khác được dễ dàng, vi mình đã nắm được căn bản. Nhưng không bao giờ nên có ý định là sống để chỉ có mục đích là lấy tài liệu viết văn. Nếu chỉ có mục đích ấy, thì khi mình tưởng là đã sống đầy đú, hoặc đã thu nhặt được chút ít tài liệu rồi, thì mình mãn nguyện ngay, trà bỏ nơi ấy để về sáng tác. Sự hiểu biết như vậy chỉ là hời hạt. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 307 một mát. Muốn trồng cây, đất phải cày sâu, cuốc bãm. Đất làm đối đá thì cây mọc không tốt. Không gì dơ dáng cho bằng một người chỉ sống để lợi dụng. Sống lợi dụng là sống giả dối với mình, giá đối với người. Không. Bất cứ ỏ lĩnh vực nào, nếu càng nhìn, càng nghe, thì càng thấy nhiều điều hay, không bao giờ hết. Cho nên không nên coi sự sống là để lấy tài liệu. Phải sống đẻ mà sống đã. Sống để sinh hoạt, lao động và công tác. Sống để hiểu biết, để thấy mình như người xung quanh, lo cái lo của người ta, buồn cái buồn của người ta, vui cái vui của người ta, mừng cái mừng cúa người ta, tóm lại, hòa được tư tướng và tình cảm với người ta, Thế thì tài liệu không phải chỉ được ghỉ chép, vơ váo hấp tấp vào trong cuốn số tay, mà nó phải thâm dần qua óc mình, biến hóa vào trong xương, trong máu mình. Tài liệu phải là mình. Và mình là tài liệu. Người viết văn có thếm nhuần được tài liệu, thì khi có đề tài, mới hiểu được đề tài. Bởi vì trong đề tài ấy, chính là có người viết văn đã sống, đã cam nghĩ cái cảm nghĩ của nhân vật trong đề tài. Như vậy, khi viết, mình không phải tìm tài liệu ở đâu cho xa xôi, cho bơ ngỡ. Mình đã sống thực thì viết mới được thực. Lĩnh vực sông là quê hương của trí thức và đạo đức của người viết văn. Nó phải mật Chiết như nơi chôn ra cắt rốn ở quê cha đất tổ. Một tác phẩm viết được thực, thì dễ hay. Bởi vì nó đúng. Cố nhiên một đề tài được chọn để viết có mục đích là giai quyết một tình cảm nào cho người đọc. Nhưng một câu chuyện thì thường ăn thua ở chi tiết. Chì tiết ví như từng bánh xe trong bộ máy. Cho nên, đành rằng việc chọn và 308 NGUYÊN CÔNG HOAN xếp đặt chi tiết là do tài người viết truyện, nhưng muốn truyện chạy tốt, thì trước hết chỉ tiết phải cho đúng. Đúng về nội dung, nghĩa là tình tiết, hoàn cảnh của truyện, tâm lý, ngữ ngôn của nhân vật trong truyện. Đúng về nghệ thuật, nghĩa là chỗ nào nên nói kỹ. chỗ nào nên nói sơ, đến đâu nên chấm đứt. Một điều tối ky cho người viết "tiểu thuyết" là đừng "đại ngôn", đừng nói điêu. Ñ[hế thì người viết tiểu thuyết phải sống đến bao giờ cho tài liệu biến hóa vào trong xương trong máu mình? Ai trong chúng ta có thể tự hào rằng tài liệu là mình, và mình là tài liệu? Câu hỏi này không khó trả lời đâu. Một anh con trai, vừa lấy vợ, mà mới hôm trước đến hôm sau, anh ta đã muốn vơ vào tất cả mọi cái cho vợ anh. Anh giải quyết mọi việc có lợi cho vợ anh. Là vì anh yêu vợ anh. Thế thì thời gian sống không thành vấn để, mà vấn đề mấu chốt là ở tư tưởng, anh có yêu cuộc sống ấy hay không. Lo lắng cho đời sống của nhân dân là lo lắng cho đời sống nghệ thuật của anh. Nếu sống với nông dân, với công nhân hay với bộ đội, mà tình yêu giai cấp của anh không có, thì dù sống đến một trăm năm, anh cũng không thể hiểu được người ta. Cho nên, nêu tính chất giai cấp không sẵn có ở trong người, thì phải giáo dục, tôi luyện. Mà giáo dục, tôi luyện, vân không có cách gì mầu nhiệm hơn sự sống, phải kiên tâm mà sông. Và sống trước hết phải lao động. Một việc ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 309 sau này chứng minh được sự thật ấy. Năm 1957, nhà thơ Chế Lan Viên, vì sức yếu, lại đương có tâm sự buồn phiển, mới tạm thuê một căn buồng tĩnh mịch của một nhà gần nhà tôi ở. Ngày ngày, anh đến ăn cơm với tôi. Thấy đất nhà tôi rộng, trồng rau cổ nhiều, anh cũng cuốc sới một khoảnh, rồi gieo hạt cây hoa mặt trời. Từ đó, tôi thấy anh chăm chút chỗ khoảnh đất ấy lắm. Anh bón tưới cho cây. Anh ngắm lá, bắt sâu, có vẽ vui thích lắm. Đến ngày cây kết nụ, nở hoa, anh hớn hở lạ thương. Thì rõ ràng là khi người ta lao động, nghĩa là khi đặt công lao, tâm trí của mình vào một việc nào, vào một chỗ nào, thì tự nhiên thấy tha thiết đến việc ấy, chỗ ấy. Anh Chế Lan Viên coi việc anh trồng cây mặt trời ở vườn nhà tôi là việc và nơi của chính mình. Anh yêu việc ấy, nơi ấy. là đo anh đã đặt vào đó nhiều công phu lao động. Cuộc sống chưng với một giai cấp khác giai cấp của mình dễ thay đối được tư tưởng của mình giống với tư tưởng của giai cấp mình sống. Không những sống với công nông bình thì mình thấy yêu quý lao động, mà mình còn tạo được nên khả năng để viết về công, nông hoặc binh. Anh ở trong một công xưởng thì người mà anh quen là công nhân, việc mà anh biết là nhà máy. Tài liệu, đề tài mà anh thu lượm được để anh viết thông thạo, cố nhiên là ở trong lĩnh vực mà anh sống. Khi ấy, nếu có aì bắt anh viết một truyện mà chủ động là một thương gia ở thành thị, thì chắc là anh chối đây đẩy. Cuộc sống tạo cho anh một khả năng để viết, anh không nên, mà cũng không thể viết cái gì trái với khả 310 NGUYÊN CÔNG HOAN năng của anh. Thế thì vấn đề đặt ra ở đây là việc tạo ra khả năng phải như thế nào. Anh có thể vin vào cớ là đã quen sống ở thành thị, thì anh cứ nên sống sâu ở thành thị để tạo thêm khả năng viết về thành thị hay không? Đành tằng chẳng ai có thể bắt buộc được anh phải xuống nông thôn, vào công xưởng hay đến bộ đội để sống miễn cưởng. Nhưng tôi nghĩ rằng khi đã là người cầm bút, thì ai cũng thường tự hỏi mình nên viết cái gì, viết thế nào cho hợp thời, để khỏi lạc hậu. Để trả lời, tôi dẫn ra một sự thật trong lịch sử văn học của ta. Ít lâu nav. có một số sách viết từ trước Cách mạng, được tái bản. Những sách ấy là những cuốn tố cáo tội äc của đế quốc và phong kiến. vạch những cảnh bất công, thối tha, nhơ nhuốõc của bóc lột, của ức hiếp, của lừa đảo, của trụy lạc, hoặc biểu dương tình thần đấu tranh của lao động, của chính nghĩa trong xã hội thời bấy giờ. Thế thì những tác phẩm khai thác những đề tài chính, đề tài nổi bật của giai đoạn vừa đen tối, vừa loé sáng trong xã hội nước ta dưới chế độ thực dân, còn có thể có mặt được ở dưới chế độ trái ngược lại là chế độ tự do, độc lập. Ở thế giới hiện tại, đương xóa bỏ gia) cấp, hoặc ở thế giới tương lai đã Xóa xong giai cấp, những sách phục vụ cho cuộc đấu tranh giai cấp để tiến lên, thời nào cũng có đất để sống. Trở lại câu chuyện sáng tác của chúng ta bây giờ. Vấn đề chính, văn để nổi bật của xã hội hiện tại là vấn đề gì. nếu không phải là vấn đề chiến đâu và sản xuất để đanh bại đế quốc Mỹ xâm lược và tiến lên xã hội chủ nghĩa? Mù hai vấn để Ấy có thê nào ngoài công việc của ba giới công. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 311 nông, bình hay không? Nhất định không. Nói một cách khác, xã hội của chúng ta bây giờ là xã hội lao động để chiến đấu và sản xuất, tức là xã hội thuộc về công, nông, binh. Cho nên một tác phẩm viết về công nông binh, viết cho công nông binh, tức là phục vụ Tổ quốc, phục vụ toàn thể nhân dân về mặt hòa bình, thống nhất, độc lập, dân chủ và giàu mạnh, không những là hợp thời mà còn đứng vững mãi mãi. Nếu chúng ta có thiện chí phục vụ, chúng ta nên vạch cho chúng ta con đường để sáng tác. Không nên vì thích thú cá nhân, không nên vin vào nếp quen sống để không tạo cho mình một khả năng viết cho hợp thời và phục vụ được mãi mãi. Việc chúng ta đi vào công nâng bình là mật điều cần thiết để tạo cho chúng ta một khả năng sáng tác có nội dung xã hội chủ nghĩa. ai äã viết truyện như thế nào? Nhiều người đặt câu hỏi ấy để bảo tôi trả lời. Thật là một việc khó. Từ ngày tôi bắt đầu bước vào làng văn cho đến hôm nay, tôi chưa từng nghĩ tới điều đó. Tôi tưởng một cách đơn giản rằng: Viết nhiều thì thành quen, chứ còn thế nào nữa. Sr thực, thì có viết nhiều cũng quen. Nhất là đối với những người viết văn cùng lớp với tôi, món tiểu thuyết là 319 NGUYÊN CÔNG HOAN món hoàn toàn mới mẻ. Ta không có trường dạy. Anh nào cũng mò mẫm một mình. Nhiều anh chịu khó đọc nước ngoài thì rút ra được một chút kinh nghiệm. Nhưng tôi lười, không đọc, không học, thế mà tôi viết được và viết nhiều. Cho nên cứ suy ở tôi, tôi cho là viết nhiều thì tôi quen. Nhưng bây giờ tôi không bằng lòng với lối suy nghĩ thủ công nghiệp ấy nữa. Tôi cân tìm hiểu về tôi, để biết tôi đã làm việc như thế nào. Trước hết, tôi yêu văn chương, vì tôi có khiếu về văn chương. Tôi được thúc đấy để viết. Và tôi đã lấy nếp nghĩ của tôi để viết những truyện trong lĩnh vực tôi quen hơn cá. Rồi tôi viết lâu thành quen. Vậy vấn để đặt ra ở đầy là vấn đề quen. Quen cái gì? Có phai viết nhiều thì thành quen hay viết cái quen thì được nhiều? lộ) đời, mọi việc, lắc bất đầu, thế nào cũng gặp khó khán. Nhưng riêng tôi, trong việc viết văn, lần đầu tiên, với cuốn Quyết chí phiêu hzu, tôi viết một cách dễ đàng. Bởi vì tôi viết về tói. Những ý nghĩ và cử chỉ ngớ ngẩn của người nhà quê ra thành thị ở trong truyện, chính là của tôi. khi tôi mới nhìn thấy cái đèn điện, cái máy nước, khi lần đầu tiên tôi uống cốc nước đá không ngờ buốt thót đến chân răng. Cố nhiên lúc viết, tôi đã qua thời kỳ ngớ ngân, nên mới nhìn rõ con người ngú ngần cũ của tôi đáng nực cười ở chỗ nào. Tôi nhìn tôi là nhìn vào những hiện tượng cát chất của đời sống của tôi. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 313 Sở dĩ sáng tác lần đầu tiên, tôi chỉ dám viết cái mà tôi quen, là do tôi đã nhận xét trong một số tiểu thuyết đăng ở các báo mà tôi đọc hồi bấy giờ. Một người bạn tôi, anh M.C., hay viết truyện ngắn. Truyện Vợ /ế cô đầu của anh rất sinh động, nhất là chỗ vợ cả vợ lẽ ghen nhau, và người chồng đau khổ. Nhưng đến truyện Cô giáo Phú thì anh viết nhạt nhẽo, gượng gạo từ đầu đến cuối. Tái không gặp anh để hỏi vì lý do gì hai truyện hay dỏ khác nhau - vì hồi ấy tôi trốn gia đình xuống ở Hải Phòng - Tôi phải tìm tòi một mình. Thì thấy rằng truyện Vợ /ẽ cô đầu hay, vì anh M.C. viết về bản thân anh. Anh có vợ lẽ là cô đầu Chính. Vợ cả anh ghen. Anh đã đau khổ, Còn truyện Cô giớo Phú đỏ, vì anh đã viết về người dạy học. người không làm cùng nghề với anh. Cho nên rút kinh nghiệm ấy, tôi cho là mới tập viết, thì không nên đại đột mà xông xáo vào miếng đất xa lạ. Tôi sẽ bị bỡ ngõ, có thể lạc đường. Kể chuyện tôi, tôi chỉ cần nhớ kỹ lại tôi cho đúng, không phải nghĩ ngợi, thêm lúng túng. Vậy khi mới tập viết, ta hãy nên khiêm tốn mà khai thác để tài trong lĩnh vực mà mình quen thuộc. Cũng là để tập dượt sự chân thành với nghề. Chúng ta không là thiên tài, thì đừng chuốc lấy khó khăn vào mình, làm cho mình thêm vất vả. Viết trong lĩnh vực mình quen thì viết dễ. Viết dễ lần đầu sẽ gây được hứng để tiếp tục viết lần sau. Tôi đã thấy nhiều người, khi bước chân vào làng văn, 314 NGUYÊN CÔNG HOAN để cập ngay đến những vấn để quá sức mình. Cố nhiên là họ không thành công. Cho nền tôi khỏng lấy làm lạ. thấy rồi sau họ ký dưới mỗi tên tác phẩm một tên khác nhau. Ví dụ Trần Giư, tức Khái Hưng chẳng hạn. Đến khi họ mò được lối đi hợp với khả năng, họ mới lấy hẳn biệt hiệu cuối cùng làm bút danh vĩnh viễn. Tồi không nói là tôi đã thành công trong Quyết chí phiêu lưu. Tòöi chỉ thấy là tôi viết nó đễ dàng, để tôi tin là tôi sáng tác được và nuôi hứng sáng tác. Cố nhiên trong Quyết chí phiêu lưu, kỹ thuật. viết truyện rất kém. Văn chương thì rườm rà, đại cà sa. Thính thoảng tác giả lại lên mặt ông cụ non mà giảng luân lý, thuyết đạo đức. Âu cũng là ảnh hưởng của thời đại bấy giờ. Đến khi tôi viết truyện Phđi gió, tôi lại làm một thí nghiệm mới. Trong Phởi gió, không có vai trò con người của tôi. nhưng có thái độ của tôi đối với vấn đề nữ quyển. Thái độ ấy là sự bộc lộ bằng chỉ tiết nực cười, lố lăng của truyện. bằng lời văn mỉa mai, đùa nghịch của tôi. Tuy viết truyện Phải gió là tôi tiến môt bước mới, nhưng rút cục nó chỉ là một khía canh cúa kinh nghiệm cù. Cho nên viết bằng thái độ cua tôi. giọng nói của tôi, là tôi nhìn vào những biện tượng tỉnh thần của đồi sàng của tôi. Tôi cũng không gặp khó khăn. Thế là từ đó, tôi cứ theo cách làm việc như thế. Một truyện nào tôi đặt tôi là chủ động, hoặc chính mắt tôi được chứng kiến, một truyện nào buồn cười hợp với giọng tôi kể, tức thì tôi viết thành tiểu thuyết. Và viết xong rất nhanh. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TỎI 315 Khi viêt quen những loại truyện quen này, tôi mới đảm mạnh dạn viết những loại truyện chưa quen, tức là những truyện mà tôi nghe thấy. Nghe mà viết thì phải nghĩ. Điều mà tòi nghĩ trước hết là làm sao để độc giả, khi đọc xong truyện của tôi viết, eũng cảm xúc như tôi đã cam xúc khi nghe truyện của người ta kể. Cho nên tôi lấy ngay tôi làm một thí du độc giả. Tôi đã được nghe truyện do người khác kế cho, chỗ nào hấp dẫn lắm, chỗ nào hấp dẫn vừa, chỗ nào kém hấp đẫn. nên tôi nhận ngay ra chỗ nào nén nói kỹ, chỗ nào nên nói sơ, chỗ nào nên thêm chỉ tiết cho rõ, chỗ nào nên bớt chi tiết cho khỏi rườm rà, và đến đâu thì nên chấm dứt, để ý chính của câu chuyện được nổi lên đến độ cao nhất, làm cho người đọc phai nghĩ ngợi Jâu lâu. Cho nên, khi viết, tôi chỉ làm một việc là nắn lại bằng văn một cầu chuyện tối được nghe kể bằng miệng, nắn lại cho chính tỏi là người viết nó, phải là người đầu tiên bị cam xúc. Vậy thì tôi thấy rằng bất cứ một câu chuyện nào, điều quan trọng nhất là cách trình bày chỉ tiết, Chi tiết là từng hòn gạch xây nên bức tường. Nếu bản thân câu chuyện không có nội dung, thì những chi tiết có thể kết. hợp để tạo cho truyện một nội dung. Ví dụ Cô Kếu, gới tân thời, Hai cới bụng, đều là những truyện không có chuyện, nhưng hai truyện ấy không phải không có nội dung, vì những chỉ tiết được trình bày đầy đủ. Viết truyện không khác gì đánh cá bằng lờ ở chỗ nước chảy. Người đánh cá cắm đăng, chăng lưới, rổi gõ cạch cạch. Tất cá những việc ấy đều quy vào một mục đích là 316 NGUYÊN CÔNG HOAN lừa cá, cho nó chui tọt qua cái hom. Thế thì trong việc viết tiểu thuyết, cách cắm đăng, chăng lưới là cách trình bày chi tiết, tiếng gõ là câu văn để dẫn tư tưởng của độc giả. Tất cá những cái ấy có mục đích là hướng độc giả vào một ý mà tác giả định nói. Ý ấy là chủ đề câu chuyện. bao giờ tôi cùng gửi vào câu kết. Câu kết truyện của tôi là cái lờ. Nó thường làm độc giả đột ngột. cũng như nói đến chỗ hẹp, nước chảy mạnh, thì cá bất thình hình bị đẩy tuột vào hom. Đánh cá mà không được cá, là do không biết cắm đăng. chăng lưới, không biết đặt lờ đúng chỗ, và không biết gõ cạch cạch. Không biết gõ cạch cạch, thì cá bị đuổi, cứ chạy vấn vơ, không vào lờ. Cho nên viết tiểu thuyết, không biết, chọn chi tiết, không biết dùng lồi văn hấp dẫn để đưa tâm trí của độc gia theo đõi câu chuyện. thì câu chuyện không có kết. Độc giả không hiểu tác giả định nói cái gì, định viết để làm gì. š)gười viết văn chịu ảnh hưởng về mặt nào nhiều nhất, thì có khả năng sáng tác về mặt ấy nhiều nhất. Tôi sinh trưởng trong một gia đình phong kiến suy tàn vì chế độ đối thay, nên bị lép vế. Do đó, tôi đã chịu sự giáo dục hằn học với bọn quan lại ôm chân đế quốc để mưu cầu phú quý trên lưng những người nghèo hèn. Những câu chuyện kể tội ác của bọn quyển quý tạo cho tôi tính tò mò, thích nhìn, thích nghe những loại chuyện ấy. Mắt tôi lại ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 317 được chứng kiến những cảnh áp bức. hác lột, những cảnh Ấy củng cố cho tôi lập trường chính trị. thiện cảm với ai, ác cảm với ai. Nghề dạy học của tôi cũng là nghề bị bạc đãi. Nghề viết văn của tôi lại là một nghề hị tình nghi. Đế quốc ghét tôi. Quan lại gian ác thù tôi. Cho nên, quá mù ra mưa, tôi cũng không yêu quý gì bọn ấy. Nếp nhìn, nếp nghe trong thuở thiếu thời của tôi vẫn tiếp tục trong tuổi thanh niên. Sự đụng chạm với các tầng lớp nhà giàu ở thành thị, sự giao thiệp với các tầng lớp nhà nghèo ở nông thôn, những việc mắt thấy tai nghe ở cửa quyển, làm cho tôi hiểu rộng rãi về trường đời. Tất cả những cái ấy ảnh hướng đến tôi, đào tạo cho tôi một sở trường uiết truyện ngắn uà một khả năng sáng tác truyện uê xã hội. Viết đến đây, tôi thấy ngay một kinh nghiệm, là phải chọn ảnh hướng cha người viết văn. Cho nên sự giáo dục về chính trị là cần. Sự giáo dục ấy phải bền bỉ, được thấm vào tim, vào óc người viết văn có một lập trường về tư tưởng và đạo đức trong cách sống. Theo tính chất của nội dung các truyện ngắn, truyện MXM' _— - “4 ~ ˆ ^ ^# - ˆ- k ` + đài tôi viết, về đại thể, tôi có thê chia làm ba loại: 1. Tố cáo tội dc của bọn nhà giờu. tức là quan lại, địa chủ, tư sản, dùng thế lực kinh tế hoặc chính trị để lấy quyền vị mà áp bức bóc lột người nghèo lép vế. 9. Trình bày nỗi thống khổ của người nghèo lép uế, tức là nông dân, công nhân, những người lao động khác, bị bọn nhà giàu dùng thế lực kinh tế hoặc chính trị để áp bức hóc lột. 318 NGUYÊN CÔNG HOAN 3. Giêu cợt những cảnh thối tha, nhớ nhuốc, những tâm lý giả dõi, hệch cơm, những hành động nhố nhăng hoặc nực cười của tất cả cÁc hạng người trong xã hội tư sản và tiểu tư sản. Đề tài viết truyện là những cảnh sống hàng ngày quanh tôi. Có những truyện thật (Thẩy cứu). Có những truyện cốt thật nhưng chỉ tiết bịa (Đồng hào có ma). Có những truyện hoàn toàn bịa đặt (Sumandj, Cái lò gụch bé mát). Có truyện tôi viết để gây căm hờn (Sáng, chị phụ mỏ). Có truyện tôi viết cốt làm kinh tởm (Gói đồ nữ trang). Có truyện tôi viết để gợi lòng thương (Thăng ăn cắp). Có truyện viết chỉ để cười eho khoái chí (Soemnandÿi). Nhưng có một loại truyện tôi xây dựng với một sự dụng công, là đem việc này để nói bóng gió một việc khác không thể nói thắng (Đào kép mới. Ngậm cười, Êu ẻu Mêđo). Thường thì viết xong những truyện này, tôi thấy hãnh điện hơn viết những truyện khác. Bơi vì đánh lừa được Kiểm duyệt là một thắng lợi. Những năm Mặt trận Bình đân lên cầm quyền ở bên Pháp, thực dân Đông Dương tạm bỏ kiểm duyệt về hình thức (1937), ngòi bút của tôi có được tự do hơn trước, tôi mở một chiến dịch phơi bày thẳng những tệ lậu của phong kiến và đế quốc, và công kích một vài chính sách bất công (Giá di cho chứu một bào). Thực ra, nhìn về mặt công phu sáng tác, tôi không lấy làm thú vị lắm. Vì chửi công khai không tài tình bằng chửi kín đáo. Thỉnh thoảng người viết văn eứ muốn tìm khó khăn để chơi nhau bằng mánh khóe với kẻ địch. ĐỜI VIẾT VĂN CÚA TÔI 319 J5ay giờ tôi xìn nói về sáng tác của tôi. Trước hết, ta nên phân biệt thế nào là truyện ngăn, thế nào là truyện dài. Loại truyện viết bằng văn xuôi theo nghệ thuật Âu Tây là loại mới có trong văn học Việt Nam, từ ngày ta chịu ảnh hưởng của văn học Pháp. Ngày xưa, ta chỉ có chuyện kể bằng miệng, hoặc viết bằng văn vần. Những chuyện kiểu như Hơi ông Phật cãi nhau, như Muối nhà tà muối đồng trong Thánh tông di thảo, là viết theo nghệ thuật Á Đông. Hoàng Lê nhất thống chí là lịch sử ký sự, chứ không phải lịch sử tiểu thuyết. Cho nên loại truyện viết theo nghệ thuật Âu Tây, ta theo Trung Quốc, mà gợi là #¿ thuyết, và cái nào viết trong vài trang là Đòản. thiên tiểu thuyết, cái nào viết trong trăm trang trở lại là Trung thiên tiểu thuyết, và cái nào viết hàng trăm trang là Trường thiên tiểu thuyết. Còn truyện viết hàng nghìn trang cũng có thể chưa xong, cứ truyện này sắp hết đã móc đến truyện khác, và cứ thế mãi mãi, và từng ấy truyện không cần phải theo một hướng chung nào, thì gọi theo tiếng Pháp, là Roman Fleuve, Trung Quốc địch là Trường giang tiểu thuyết. Năm 1932, báo Phong Hóa dịch Đoan thiên tiểu thuyết ra tiếng ta, gọi là Truyện ngăn. Rồi tù đó, Trường thiên tiểu thuyết được gọi là Truyện dài, và sau cùng, Trung thiên tiểu thuyết là Truyện uừa. Tiếng Vừa trong Truyện vừa nghe không ổn. Nếu nó được dùng luôn, có lẽ cũng quen tai. Nhưng vì ít được dùng, nén đến 320 NGUYÊN CÔNG HOAN bây giờ, hai chữ ấy nghe vẫn chưa thấy thỏa đáng. Còn hai tiếng Đoản thiên trong Đoản thiên tiểu thuyết và tiếng Ngắn trong Truyện ngắn, lại càng không ổn, vì nó không đúng vỀ mặt nội dung. Chèo và tuầng là hai loại nghệ thuật ta có từ lâu, nên có tiếng riêng để phân biệt. Tuồng được gọi là tấn. Chèo được gọi là ích, hoặc rò. Còn (ruyện, ta chỉ có một tên chung ấy cho cả ba loại ngắn, vừa, dài. Tôi tưởng gọi một tên chung như vậy, là đủ lắm rồi, vì đù ngắn, vừa hay dài, thì về hình thức, nó là truyện cả. Nhưng vì ta muốn phân biệt về nội dung cho mỗi loại bằng tên riêng cho khỏi lẫn với nhau, mà nếu ta gọi loại truyện viết trong vài trang là Truyện ngắn, thì ta càng làm cho người nghe hiểu lầm. Hiểu lầm là cứ những truyện viết trong vài trang thì gọi là truyện ngắn, bất kể nội dung nó thế nào. Thật thế, nếu ta rút Truyện Kiểu lại trong hai trang, thì Truyện Kiều vẫn cứ là truyện dài. Còn như lấy cái đoạn tả Thuý Kiều trong cảnh gia đình bị sai nha đến khám nhà, vét của, bắt người, phải tranh đấu tư tưởng, cân xem bên tình bền hiếu bên nào nặng hơn. rồi quyết định bán mình để chuộc tội cho cha, chỉ cái tâm trạng trong hoàn cảnh ấy của Thuý Kiều thôi, nếu có cây bút nào cao hứng, viết kéo ra hàng chục, hàng trăm trang, thì truyện ấy không phải là truyện đài, mà là truyện ngắn. Vậy đã muốn phân loại bằng tên gọi, thì nên tìm tên cho đúng. Gọi bằng những tên như ta vẫn quen dùngđ ể hiểu lầm, thì thà cứ lấy tên chung cũ mà gọi cả là đuyện thì hơn. Còn ngắn, hay đài, a1 thoạt nhin mà chẳng biết? Song, vì chưa tìm ra được tên đúng mới, trong cuốn ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 321 này, tôi hãy cứ tạm miễn cưỡng mà dùng những tên như ta vẫn gọi mấy chục năm nay. Vậy thì nhất định ta không thể căn cứ vào số chữ, số trang, tức là vào hình thức, mà định được nghĩa thế nào là truyện ngắn và truyện dài. Truyện ngắn và truyện đài phải khác nhau ở tính chất. Khi tôi biết một chuyện có đâu, có đuôi, hoặc một mầu chuyện, hoặc nữa, một chuyện không cần có đầu, có đuôi, thậm chí có thể là một nỗi lòng, một cảnh ngộ. một sự việc, một hiện tượng, một câu nói, một bức ảnh, chứ không phải là một chuyện, nếu một trong những cái ấy hấp dẫn tôi, vì có nghĩa lý, vì gây cho tôi một suy nghĩ, thì tôi có hào hứng muốn viết ra truyện. Nếu câu chuyện mà tôi định viết, có nhiều nhân vật, những nhân vật ấy có nhiều nỗi lòng, nhiều cảnh ngộ, nhiều sự việc, thì trước khi viết, tôi phải lựa chọn, thêm bớt, chắp nối mộng mẹo những cái ấy với nhau làm thành một. thể hữu cơ. Tức là tôi kết hợp những cái ấy với nhau, để tạo thành một vấn đề. Đó là tôi xây dựng truyện. Muốn cần thận hơn, tôi làm đàn truyện. Khi viết, tôi mở dàn truyện bằng cách phôn tách từng yếu tố của cái thể đã kết hợp để trình bày vấn để, và giải quyết vấn đề. Vậy nếu truyện nào mà tôi phải làm sự kết hợp trước cho thành uấn đề, rồi mới phân tách sau để trình bày uấn đề uờ giải quyết ấn đề, thì truyện ấy có tính chất là truyện dài. Nhưng nếu tất cả những nhân vật chính phụ của 322 NGUYÊN CÔNG HOAN truyện, tất cả những nỗi lòng, những cảnh ngộ, những sự việc trong truyện, hoặc một hiện tượng nào đập vào mắt tôi, một câu nói nào lọt vào tai tôi, đã gần thành hoặc thành ngay một uấn đề hoàn chính, chứ không cần đến tôi phải kết hợp mới thành, vấn đề ấy đập vào tình cảm của tôi, thì tôi chỉ cần phân tách nó ra lồi văn để nhấn mạnh, chứ chưa cần giải quyết. Tôi viết từ đầu đến cuối bằng cả sự cân nhắc vào từng chữ, từng câu, như để truyền tình cảm, tâm hồn của tôi tới độc giả. Vậy dù tác phẩm này gồm bao nhiêu trang, rõ ràng là nó mang những đặc điểm khác với những đặc điểm mà tôi tìm thấy ở truyện đài. Nó là truyện ngắn. Song, trên thực tế, chưa có một khối lớn nhân vật, mật khối lớn nỗi lòng, một khối lớn cảnh ngộ, một khối lớn sự việc nào đã tự nó kết hợp lại với nhau để thành ngay một vấn đề, khiến tác giả không phải đặt công phu sáng tạo để kết hợp, mà chỉ có một việc là phân tách cho tác phẩm viết ra mang tính chất truyện ngắn. Lại cũng chưa có tác giả nào có lắm tâm tình giống tâm tình của nhiều nhân vật không phải là mình, để mà viết hàng mấy chục, mấy trăm trang bằng thái độ của mình, để tác phẩm viết ra mang tính chất truyện ngắn. Thông thường thì chỉ có một nỗi lòng, một cảnh ngô, một sự uiệc của một nhôn 0ật, hoặc ngược lại, chỉ có một nhân uột trong một nỗi lòng, một cảnh ngộ, một sự 0iệc, hoặc một hiện tượng xây va ở trước mắt, một lời nói nghe thấy ở bên tai, một bức ảnh 1n trên báo, cố nhiên Ì]à thường thì những cái ấy chỉ xảy ra trong một thời gìan không đài, ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 393 nó làm cho người có nghề viết tiểu thuyết phải cảm xúc, phải suy nghĩ, vì bản thân nó gần thành hoặc đã thành một vấn đề rồi. Phân tách một nôi lòng, một cảnh ngộ, một sự uiệc của nhân vật, phân tách một nhân uật trong một nỗi lòng, một cảnh ngộ, một sự uiệc, phân tách một hiện tượng, một lời nói, một bức ảnh, thì rất có thể uiết từ đầu đến cuôi bằng thái độ, bằng tâm tình của mình. Và uiết ngắn được. Và cũng chỉ có thể uiết ngắn thôi. Điểm này cũng là điểm mà truyện ngắn khác truyện dài. Khi viết truyện dài, tác giả chỉ có thể gửi tâm tình của mình vào từng nhân vật trong từng sự việc. Vì lẽ ấy, nói chung truyện ngắn cũng khác truyện dài ở số chữ ít hơn, tuy số chữ chỉ là điều thứ yếu. Và cũng vì lẽ ấy, ta có thể nghe kể lại một truyện dài. Người kể có thể tùy tiện mà thêm một tý ở chỗ này, bớt một tý ở chỗ khác, nhưng nếu cốt truyện không sai, thì vẫn được. Nhưng ta không thể nghe kể lại một truyện ngắn. Vì đôi khi không có chuyện mà kể. Tôi đã thử kể lại một truyện ngắn của Guy đơ Mô- pát- xăng, của Sê- khốp, hay cả của tôi nữa. Không được. Vì không sao hết được ý, không đủ được ý. Nếu tóm tắt thì lại càng không được. Có truyện chỉ có thể tóm tắt được bằng một câu, câu ấy là ý chính của truyện. Nếu cố tóm tắt, thì nhạt hoét, nhiều khi không có chuyện gì. Bởi vì fruyện ngắn không phỏủi là truyện, mà là một uấn đề được xây dựng bằng chỉ tiết với sự bố trí chặt chẽ, uà bằng thái độ uới cách đặt câu, dùng tiếng có cân nhắc. Cho nên muốn hiểu tỉnh thần một truyện ngắn, tốt hơn hết là phải đọc nó. 394 NGUYÊN CÔNG HOAN Vậy muốn viết truyện ngắn cho ngắn được hết, ta nên biết. phân biệt tính chất của câu chuyện mình sắp viết, là truyện ngắn hay truyện dài. Ít lâu nay, nhiều anh em viết truyện, về hình thức thì pha thể ký, về nội dung thì ít đặt vấn để, nặng về phản ánh sinh hoạt. Cái đó là quyền của anh em. Vả cũng là sự sáng tạo đáng quý, không rập khuôn của người trước. Chỉ có điều đáng chú ý là những truyện ấy đều mang tên là truyện ngắn, nhưng lại viết dài, không phải là phải viết đài, mà là kéo đài. Lại có truyện hẳn hoi là truyện dài, nhưng không phải truyện đài rút ngắn, mà là truyện dài viết không đầy đủ, cho nên nó ngắn. Thật thế, đọc xong những truyện kể trên này, tôi không biết tác giả nêu lên ý gì là chính, tức là cái ý mà tác giả cho là hay, cái ý nó đã bắt tác giả phải cầm bút để viết, không thì hậm hực trong lòng. Tôi ví dụ một truyện ngắn kéo dài như sau: Một anh công nhân làm ra được một bộ phận gá lắp để giữ chặt lưỡi khoan ngay tại bàn máy. Nhưng anh ta không được người phân xưởng phó phụ trách uê kỹ thuật cho dùng, 0ì người này uữa bảo thủ, uừa tự ái. Sau khi cối nhau uới người ấy, anh công nhân tháo bộ phận ấy, đập xuống sàn cho hỏng. Hội nghị chỉ bộ họp, thì hành bỷ luật cảnh cáo anh ta. Nhưng anh công nhân uiết thử lên Trung ương Đảng. Trung ương phái người về điều tra. Sáng kiến của nh ta được khen. Người phân xưởng phó phỏới công nhận nó. Chỉ bộ họp, hủy bỏ kỷ luật cho anh công nhân, ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 395 nhận khuyết điểm là chưa chịu quan tâm đến uiệc phát huy súng biến của công nhân uà rút ra bài học là phải biết nhìn uò dám nhìn uào sâu hơn nữa. Anh công nhân phấn khởi. Truyện này, về hình thức thì ngấn hơn truyện dài, nhưng về tính chất, chưa phải là truyện ngắn. Truyện chú ý ca ngợi một công nhân phát huy sáng kiến? Hay mia mai một người cần bộ phụ trách mà lại bảo thủ, tự ái, muốn đìm tài của công nhân? Hay muốn nói chị bộ biết nhận khuyết điểm đã cảnh cáo một người có sáng kiến và biết rút ra bài học? Hay muốn nêu một đức tính của công nhân là ý thức kỷ luật, phục tùng tổ chức? Vì ngần ấy ý nêu lên ở trong truyện cân nặng bằng nhau, cho nên không ý nào được nổi bật. Muốn truyện ấy là truyện ngắn, chỉ nên lấy một trong ngần ấy ý làm ý chính, làm chủ đề cho truyện. Hoặc sự thông minh của anh công nhân, hoặc sự quan liêu của người phó quản đốc, hoặc sự sai lầm rồi biết sửa chữa của chi bộ. Còn thì là ý phụ. Những chỉ tiết trong truyện chỉ nên xoay quanh chủ đề ấy thôi. Những chỉ tiết ấy là những hòn gạch xây nên bức tường, nếu tường ấy bằng gạch. Không nên pha thêm gôồ, thêm đá vào. Như vậy không có chỉ tiết thừa, rườm rà, miên man. Truyện của một chủ để thì nó cô đúc, nó ngắn. Dù muốn kéo dài cũng không thể được. 396 NGUYÊN CÔNG HOAN (6 rất nhiều người, khi nghe một câu chuyện của một người khác kế cho, thì thấy thú lắm. Anh ta nghĩ: "Viết. Phải viết mới được." Thế là anh ta băm hở viết. Anh ta cặm cụi viết ngày, viết đêm. Viết hết cả câu chuyện từ đầu đến cuối một cách kỹ lưỡng như anh ta đã nghe và nhá. Nhưng khi viết xong, anh ta đọc lại. Bỗng anh ta buồn buôn. Vì thấy truyện anh ta viết ra, nó thế nào ấy. Nó khỏng hay nữa. Nó nhàn nhạt. Nó bằng bằng. Không có gì trội. Anh ta loay hoay chữa đi chữa lại. Song, nó vẫn cứ chả ra thế nào cả. Anh ta nghĩ mãi mà không tài nào nhận ra là tại làm sao nó lại thế. Theo tôi, những thứ truyện gọi là không hay, nó nhàn nhạt, bằng bằng, đúng là vì nó thế nào ấy. Ná thế nào ấy, vì nó lông bông, hoặc tham lam. không ra thế nào cả. Người đọc truyện ấy không biết tác giả có ý định gì mà viết nó ra. Truyện lông bông thì ý không rõ. Truyện tham lam thì nhiều ý quá, cũng không rõ đâu là chính, đâu là phụ. Vậy trước khi đặt bút viết một truyện, điều cần thiết là tác giả phải có ý định là viết truyện này để làm gì. Để ca ngợi. ví dị ca ngợi những gương tốt về người và việc? Để biểu dương, ví dụ biểu dương trí tuệ của lao động, của tập thể? Để gây căm hờn, ví dụ vạch tội ác của địch? Để mua vui, ví dị tả một cảnh, một tâm lý nực cười? Hay chỉ là để khoe tài văn chương cũng được chí sao? Vậy thì mỗi truyện cần có một ý - một ý thôi. Ý ấy là ý chính của truyện, nhưng thực ra nó là ý định của tác giả viết để làm gì. Làm nổi được ý ấy cho độc giả hiểu, thì ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 397 truyện sẽ hay. Không làm nổi được ý định của mình trong truyện, thì dù tác giả có viết cũng như không viết. Mà độc giả có đọc cũng như không đọc. Truyện lông bông là truyện mà trước khi viết, tác giả không đặt ý định của mình vào truyện. Nó nhàn nhạt. Truyện tham lam, thì trái lại, tác giả có nhiều ý định quá. Nó bằng bằng. Vấn đề làm nói tỉnh thần của truyện là thuộc về tư tưởng của tác giả. Anh đừng tham lam viết nhiều, và đừng khoe khoang hiểu biết nhiều. Bệnh tham lam viết nhiều là bệnh của người mới viết ít. Bệnh khoe khoang hiểu biết nhiều là bệnh của người mới biết ít. Mới viết ít, anh được dịp, là viết thật nhiều những cái mà anh nghĩ ngợi vào một bài. Mới hiểu biết ít, tức là mới biết sống thực tế, anh thấy cái gì cũng mới, cũng lạ, cũng hay, nên muốn viết thật nhiều những cái mà anh hiểu biết vào một bài. Độc giả không phục người tham lam và người khoe khoang đâu. Trái lại, đọc mà không thu lượm được gì, mà đâm ra khó chịu với anh chàng làm họ mất thì giờ. Định một chủ đề nào, anh cứ xoay quanh nó, chọn chi tiết mà viết. Còn những cái khác, chỉ nên dùng làm phụ đề mà thôi. Thấy phụ đề nào cũng nói nhiều, nói kỹ, kích nó lên đên địa vị chủ đề, tức là anh muốn cho truyện của anh biến thành cái nhà cho thuê lắm chủ. Chủ nào cũng ngang quyền nhau, thì không a1 là chủ. Truyện của ta phải là xã hội đân chủ tập trung, chứ không phải là cái nhà vô chủ. Người viết văn không dễ mà bỏ được bệnh tham lam và khoe khoang đâu. Thường thì khi đọc lại truyện ta đã viết. để chữa, ta hay thêm hơn là bớt. Truyện lại càng dài 328 NGUYÊN CÔNG HOAN và càng lủng củng. Nên nhớ rằng ngốn (là hình thức) và thanh giản (là tỉnh thần), đó là hai đức tính cơ bản của truyện ngắn. Vấn để làm nổi tình thần của truyện cũng thuộc về kỹ thuật. Nói nôm là mánh khóe viết truyện. Nhưng nó không eao xa gì đâu. Muốn thạo mánh khóe, thì buổi đầu, trước khi viết, nên suy nghĩ cẩn thận về sự bế trí truyện, về sự lựa chọn và sắp đặt chì tiết. Vốn sống đổi dào thì làm việc này không khó khăn. Rồi dần dần quen đi, làm được nhanh. Có lúc, khi một hiện tượng đập vào mắt người viết, đã quen, thì người ấy định ngay được ý, và trong khoảnh khắc, cả một câu chuyện sẵn sàng nó hình thành trong tiềm thức. Viết truyện cũng như đánh trận. Nếu đánh trận là đánh vào đồn, thì viết truyện là đánh vào tình cảm người đọc. Phải đánh cho trúng. Và muốn trúng, thì nên mang quân cho đủ, hành quân cho kín, đàn quân cho chặt, và nhấm đúng đích mà nổ súng. Trong việc viết truyện, quân là chi tiết, tác gia là tướng chí huy. Quân phải đủ về sế lượng và chất lượng. Nếu đánh trận mà quản thiếu, thì xây ra tình trạng đáng tiếc, là giặc chưa chết hết, ta đã hết đạn, đành phải rút. Quân thừa thì tình trạng trở nền nực cười. Giác không còn một mống, mà người chỉ huy vẫn cứ hô bắn, cho quân bấn phí, bắn hoài cả vào tường nhà, lẫn bàn ghế vô tội. Nhằm vào mặt tình cảm nào của độc giả làm đích để gợi, tác giả phải định trước đi. Có định trước như vậy, mới chọn đú chỉ tiết, không thiếu, không thừa, không chấm hết khi chưa ĐỜI VIẾT VĂN CÚA TÔI 399 gợi đầy đủ, và cũng không gợi lung tung quá mức đáng gợi. Hành quân kín đáo, tức là khi viết truyện, đừng để nhìn thấy tên truyện, hoặc đọc mấy dòng đầu, đã đoán được cả truyện thế nào. Làm như vậy thì vô duyên. Người ta không đọc nữa, hoặc có chịu khó đọc cũng thấy mất thú đi. Ở nhiều trường hợp, tác giả có thể làm như vậy, nhưng muôn ăn thua, thì phải bố trí chỉ tiết hoặc hành văn thế nào cho hấp đẫn, cho xôm trò. Dàn quân chặt chẽ là để vây đồn, không cho chỗ nào sơ hở, giặc trốn lọt được ra ngoài. Nếu cần thì dùng nghi bính. Viết truyện cũng vậy, tác giả phải chọn chỉ tiết đầy đủ để nắm lấy tình cảm của độc giả. Và nắm cho vững, Để hướng dẫn dần dần tình cắm ấy đến chỗ mà định đưa tới. Phái cần thận. Chỉ tiết mà bế trí lỏng lẻo, chống chếnh, thì tình cảm của độc giả xếnh lọt đến chỗ khác mất. Nó loãng đi. Không vây đồn bằng quân có chất lượng, mà ỷ vào số lượng, cũng là sơ hở, không chặt chẽ. Một đói khi, nếu muốn, tác giả cũng có thể hãm tình cảm của độc giả đi chậm lại, hoặc đưa chệch nó đi một tý. Đó là nghỉ binh. Để làm cái đà cho nó nhảy vọt đến ý định của mình, tức là đến cái kết cục đệt ngột, bất ngờ của truyện. Tồi tiếc rằng nói những vấn để này mà không dẫn những thí dụ cụ thể. Săn cũng vậy, mà viết cũng vậy. 330 NGUYÊN CÔNG HOAN Trong những năm tôi viết nhiều, một anh bạn cứ lấy làm lạ rằng tại sao “sức sáng tạo của tôi mãnh liệt" như thế (theo lời anh nói ý này bằng tiếng Pháp). Có gì là ghê gớm đâu? Tôi có thánh tướng gì hơn ai đâu? Bí quyết của tối chỉ là tôi biết ăn dè, biết để dành để tài. Mỗi truyện ngắn của tôi chỉ có thể tóm tất bằng một câu nêu lên một ý. Vì nó chỉ là sự chắp nhặt những chỉ tiết để mô tả một việc, một cảnh, một nỗi lòng. Gọi là truyện mà lắm bài chẳng có chuyện gì (Cô Nếu, gói tân thời; Hai cái bụng; 0.0... ). Là bởi vì khi viết một truyện ngắn, tôi chỉ nêu một ý thôi, hoặc ngược lại, môi một ý chỉ được tôi dùng để viết một truyện. Nếu một chuyện thật ở đời có ba bốn việc nêu lên ba bốn ý riêng nhau, có thể viết thành ba bốn truyện ngắn, thì tôi viết đè ra ba bốn truyện ngắn riêng nhau. Nếu những việc ấy ăn với nhau, có thể thêm bớt chút ít để xây dựng thành truyện dài, thì tôi viết truyện dài. Nếu chỉ một hai việc có thể dùng để viết truyện ngắn, còn thì để làm chi tiết cho một truyện đài nào đó cần nó, thì tôi chỉ viết một hoặc hai truyện ngắn. Tôi để dành những chỉ tiết còn lại, đợi khi viết truyện dài thì đùng. Nhưng không phải hễ có đề tài là viết ngay được thành truyện. Vì đề tài không là truyện. Nó chỉ tạo nên ý để viết truyện. Nếu muốn nó thành truyện, phái lễng nó vào một việc, một cảnh, một nỗi lòng nào gợi được ý Ấy, và làm tôi xúc cảm. Tôi đã biết ăn dè đề tài và kiên nhẫn đề đành đề tài. Vậy vấn đề ở đây là để dành. Để dành đến bao giờ? Tôi xin nói ngay rằng đến bao giờ cũng được. Đời ta ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 331 còn đài, còn viết được nhiều. Chẳng lần này thì lần khác. Chẳng năm này thì năm khác. Khi nào ta gặp một việc, một cảnh, một nỗi lòng nào đó, thì ta viết. Chẳng có thì hãy để đấy. Không nên vội vàng nhét bậy nhét bạ mật cách miễn cưỡng vào một truyện đã đủ ý, cho nó thành một ý ghẹ, mất giá trị của nó đi. Lại cũng không nên gắng gượng viết ngay mỗi để tài thành một truyện, như thể để khoe tài viết nhiều. Kinh nghiệm bản thân của tôi về việc ăn đè này rất nhiều, nhưng tôi chỉ đan cử một lần làm thí dụ. Năm 1932, bọn thực dân đưa Báo Đại đương học đỏ đang ở bên Pháp về nước để làm cái việc mà chúng gọi là chấp chính. Để nhân dân ta phục cái tài đào tạo vua của chúng, chúng quảng cáo. tuyên truyền, đề cao ầm ï anh bù nhìn. Muốn cho ta tin rằng nước ta sẽ đổi mới vì có vua mới được học mới, chúng thành lập nội các mới, nhưng lại gồm toàn những tuần phủ, tống đốc cũ, mà đứng đầu là tên bồi bút Phạm Quỳnh, ngày ấy cũng đương đề cao là tiến bộ. Chúng cho xuất bản sách, và cho tiển các báo in ảnh, viết bài đế tán dương cái triểu đình tân tiến, có vị thiếu quân tân tiến này. Nhưng cả nước không ai nhịn cười được. Riêng tôi, tôi thấy ngứa ngáy tay, muốn đả cho việc gìan dối này một chùy. Nhưng tôi biết viết thế nào? Đề tài về Bảo Đại và bè lũ thì vô thiên lủng. Nhưng viết bằng thể văn nghị luận để đã kích cho đủ ý, thì tôi không quen. Và cố nhiên là Kiểm 332 NGUYÊN CÔNG HOAN duyệt thế nào cũng xóa hết. Tôi chỉ biết viết truyện, nên nhất định dùng những để tài ấy vào trong tiểu thuyết. Dần dần, tôi nhặt được một vài nhân vật của triều đình Huế vào một vài truyện. Nhưng đến cái âm mưu xảo trá của đế quốc và cái bộ mặt cũ rích của triều đình là những cái chính, thì tôi chưa tìm được một cảm xúc nào để vạch nó ra. Ý của tôi định trong bụng, là làm sao lột được cái mặt nạ lừa bịp ấy. Phải đánh cho trúng, đánh cho đau. Nếu ngày ấy tôi sốt ruột, muốn ăn tham ngay những việc về triều đình Huế, tôi có thể lềng nó vào một truyện khác nào đó. Nhưng như vậy là tôi làm việc đãnh hôi. Tôi cũng có thể viết truyện một hoàng tử, đi du học về, bây già làm vua, nói là cải cách triểu đình để đổi mới chính sách, nhưng vẫn đùng những quan lại hú lậu cũ. Nhưng truyện mà cứng đờ, tênh hênh như sự thật, thì nó là sự thật, không là tiểu thuyết, có gì là hay, là thú vị. Nó sẽ nhạt như nước ấc. Đề tài hay, mà viết nhạt, thì phí cả đề tài. Cho nên tôi nán lòng chờ, để dành cái triều đình mối có chính sách mới ấy ở trong đâu. Tôi hẹn ngầm bọn lừa bịp là tôi còn sống đây, thế nào cũng có một ngày, gặp một canh na ná nào đó đập vào mắt tôi, tôi sẽ giáng một chùy thật trúng và thật đau cho sướng bút. Thì mãi đến bốn năm sau, cø hội tốt mới đến với tôi. Ngày ấy là tháng 8 năm 1936, tôi đương ở Nam Định. Một buổi chiều, đứng trên hiên gác nhìn xuống đường, tôi thấy gánh hát tuồng cho anh chị em đào kép mũ áo, phấn ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 333 sắp, ngồi trên xe kéo, kèn trống ầm ÿ để quảng cáo tấn hát sẽ diễn tôi hôm ấy. Nhìn những người xanh xao mà đánh phấn trắng, phấn hồng. gây gò mà mặc áo to rộng, ngồi lũng củng trên mui, trên đệm, trên sàn xe, tôi tốm ngay được ý. Đúng là cái triểu đình Huế đây rồi! Và vì nhìn bọn vua quan phường tuổng ấy là bọn vua quan Bảo Đại, tự nhiên óc nghĩ truyện của tôi nảy ngay ra một sáng tạo. Trong khoảnh khấc, câu chuyện thành hình trong óc tôi. Là gánh hát này trước kia ở đây, nhưng vì hát tôi, nên ế khách, phải đời đi nơi khác một thời gian. Và chắc cũng vì hát tôi, ế khách, cho nên lại bò về. Nhưng muốn cho khán giả đừng có thành kiến cũ, thì người chủ phải quảng cáo là đã chấn chỉnh, có đào kép mới, diễn vở mới. Quả nhiên, tối hôm đầu. khán giả đi xem thật nhiều. Nhưng họ nhận ra ngay ra là tấn cũ, vẫn nội dung ấy, vẫn những câu ấy, vẫn lối pha trò nhảm nhí, hạ cấp ấy, chỉ đối cái tên khác. Còn đào kép cũng là người cũ, chỉ ăn mặc, vẽ mặt đeo râu khác, và đổi chỗ ngồi khác. Truyện ấy, tôi lấy tên là Đờo hép mới. Viết nó, tôi đã dụng tâm ám chỉ sự lừa bịp của bọn thực dân và triều đình Huế. cho nên những chỉ tiết, tôi lựa chọn rất kỹ: Từ người chủ tham tiền, bất đào kép mũ áo đi bêu cái mặt phấn sáp tr trẽến ra nắng, đến rạp bẩn thỉu, khai thối, mất trật tự; từ những nét mặt rất khổ sở của đào kép vì phải đi phơi nắng trong bộ mũ áo dày cho oai vệ, đến những bộ điệu ra trò khôi hài của họ, nhạt nhẽo, lắp đi lắp lại mãi một điệu. đến nỗi khán giả không ai cười nữa; từ cái mặt trâng tráo của người chủ gánh hát đầu 334 NGUYÊN CÔNG HOAN chải bóng, giơ ra ngoài màn xem đã đông khách chưa, đên mặt mũi phương phi của vai vua không đeo râu - để tô rằng vua ấy trẻ - vai ấy cố làm oal, hát những câu gì, nhưng lại không ai nghe rõ; từ bức màn vẽ sơn thủy bây giờ nó cũ rách, điều tàn, vì lở sơn, cho đến cảnh yến tiệc mà cä sâu anh quan cùng được ăn uống no say, chứ không phải chỉ có bốn anh được ăn. còn hai anh ngồi trơ khấc như trước. Cái cảnh rạp hát có kết lá cài hoa râm bụt ấy, dưới mắt tôi, chỉ là nơi tốt nhất cho một số người đến để chim nhau. Chứ những người tính mắt, "chẳng ai muốn để ý xem tối nay, trong rạp, bọn vua quan trò hề ấy ậm oẹ với nhau những trò gì" (nguyên văn câu kết). Viết xong truyện Đào bép mới, tôi quả thấy rất tự hào như một người chiến thắng. Bài ấy viết xa xôi, bóng gió, úp mở, kín đáo đến nỗi Kiểm duyệt của Pháp không nhận ra là tôi viết để làm gì. Nhưng đối với những người hiểu biết, thì nó rất gần, rất rõ, rất nực cười. Chúng ta là những người còn có nhiệm vụ lâu dài về sáng tác, chúng ta không nên sốt ruột vì chưa được dùng đề tài của chúng ta. Dùng vội vàng để tài trong khi chưa đáng dùng là tham lam, là phí phạm. Mà ăn tham thì chóng hết. (hung ta lấy tài liệu để sáng tác trong đời sống thực tế. Những tài liệu ấy do ta trải qua, hoặc mắt ta nhìn ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 335 thấy, hoặc tai ta nghe thấy, đều là những việc thật. Rồi một ngày nào đó, ta tìm được cũng một việc thật, có đầu có đuôi hẳn hoi, hoặc ta phác ra được một cái khung truyện. thì ta dùng cái việc thật có đầu có đuôi hoặc cái khung truyện ta phác ra ấy, làm bộ xương của truyện - gọi là cốt truyện - vì ta lấy những việc thật, tản mát và bé nhỏ, mà ta đã thu nhặt được, đem chắp mối lại với nhau cho hợp tình hợp lý, để làm thịt làm da cho truyện. Thế là ta đặt được một. truyện dài. Nhưng nhiều khi, chỉ nguyên một việc thật thôi, nếu ta khéo xoay xở thế nào đó, ta cũng có thể đặt được một truyện ngắn. Vậy dù là truyện đài hay truyện ngắn, thì ít nhiều cũng là truyện đặt. Trên kía, tôi đã nói: Tiểu thuyết là truyện bịa y như thật. Bịa hay đặt cũng đều là lao động sáng tạo. Mà sáng tạo cũng không thể ngoài thục tiễn của lao động. Thật vậy. Một sự việc có thật ở trên đời, nếu chỉ trần là sự thật, thì nó ngay đuồn đuỗn, mộc mạc, không có gì là hay. Anh nào dại mà dùng nguyên nó để viết thành truyện, thì truyện ấy sẽ hoặc sơ lược, hoặc công thức, hoặc tâm thường, nhạt hoét. Giá anh ấy bị mắng cũng không oan! Ai bảo anh cho người ta ăn thịt sống? Anh phải nấu nướng, thêm mắm muối, hành mã. cho ngon lành chứ? Mỗi người trong chúng ta, mỗi ngày, trừ lúc ngủ phải nhắm mắt, còn những lúc mở mắt, đều đã trông thấy rất nhiều hình ảnh xảy ra ở quanh mình. Lại tùy theo số tuổi mình đã sống, thì mỗi ngươi đều đã nhìn thấy hàng triệu triệu hình ảnh. Nhiều hình ảnh chui qua mắt, vào đến óc, rồi mất. Nhưng nhiều hình ảnh vào óc thì đọng lại. Song, 336 NGUYÊN CÔNG HOAN vì mỗi ngày có rất nhiều hình ảnh lọt vào óc. cho nên đần dần, ngay cả những hình ảnh còn đọng lại, chúng nó chồng chất lên nhau. Và chúng nó đào thải lẫn nhau. Cái nào không còn tác dụng, sẽ bị quên. Cái nào bám chắc được vào óc, thì được nhớ. Nhưng những hình ảnh được nhớ này, trải qua thời gian, không giữ nguyên vẹn hình thù của nó như khi nó mới vào óc. Những khía nào của nó không cần thiết được nhớ, cũng bị quên đi, và điển vào đó bằng những khía được đặt ra một cách linh động, theo ý muốn của người có bộ óc ấy. Vì vậy, một hình anh, khi mới lọt, vào mắt ta, thì nó thế này, nhưng trải qua quá trình sống mòn ở trong óc, thì nó thế khác. Cái tật linh động khiến ta nhớ sai những hình ảnh cũ, nhiều khi rất nguy hiểm. Ở đời, có những vụ cãi nhau, đều do người ta moi những hình ảnh cũ đã được "cải biên" theo chủ quan để tạo thành những mâu thuần. Hình ảnh mang đôi chút bịa đặt được tuôn ra đằng mồm ra lời, thì thành sự việc. Sự việc nhó sai mới sinh ra lắm chuyện. Và người ta dùng luôn cái mồm đặt chuyện ấy để giải quyết mâu thuẫn, tức là cãi nhau. Nhưng với người viết văn linh động hình anh cũ. không để sinh ra lắm chuyện, mà chỉ để sinh ra mội truyện, gọi tên chữ là tiểu thuyết. Bởi vì họ chỉ nuôi mâu thuẫn trong đầu óc họ, rồi biến mâu thuẫn thành những nhân vật. Họ lại giải quyết những mâu thuẫn cũng bằng cách nội bộ trong đầu óc họ. Họ cãi nhau một mình. Có tuôn sư việc ra ngoài, thì họ tuôn bằng tay, thành ra chữ. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 337 €‹ một lần tôi cùng đi phố với một người bạn. Đến một chỗ, chúng tôi thấy có đám đánh nhau. Người đứng xem xúm xít rất đồng. Chúng tôi cũng xem. Hai người đánh nhau rất hăng. Người ngoài) xông vào can. Hai người không đánh nhau được. Nhưng đều kể tội để đổ trách nhiệm cho đối phương, tỏ rằng mình vẫn là người tốt. Người nghe cố giảng giải. Hai người thôi, không cãi nhau, và cũng thôi không phân trần phải trái để tranh thủ đồng tình của số đông nữa. Đám người giải tán. Như vậy, cả bạn tôi lấn tôi đều biết vì lẽ gì hai người đánh nhau, cuộc ấu đả diễn biến và kết liều như thế nào. Riêng tôi, tôi thấy việc này cũng tầm thường như cái xe xích lô đương bon bon chay ở đường, hoặc như cái cây đứng sừng sững ở mép hè Ấy thôi. Nhưng có lẽ bạn tôi cảm xúc. Về đến nhà, anh ta thuật lại đâm đánh nhau cho một người khác nghe. Thì lạ quá. Chính mắt tôi nhìn thấy cảnh ấy rồi, thế mà bây giờ tai tôi nghe bạn tôi kể lại, tự nhiên tôi thấy cảm xúc như nghe một việc mới lạ. Thì ra nó như thế này. Những hình anh của đám đánh nhau, như điệu bộ của hai người hung hăng thế nào, những quả thui họ giáng vào mát, vào sườn nhau mạnh mẽ thế nào, người đứng xem thế nào, người vào can thế nào. hai người kể tội nhau thế nào, người ngoài giảng giải thế nào, vân vân, những hình ảnh xảy ra trong vài phút đồng hồ, xô vào óc tôi. nằm lộn xộn, ngốn ngang. Chứ 338 NGUYÊN CÔNG HOAN chúng ná không được xếp đặt thành hệ thống để trở nên sự việc. Vì tôi coi thường đám đánh nhat ấy, nên không nghĩ ngợi gì cả. Nhưng bạn tôi cảm xúc. Óc anh có làm việc. Cho nên khi kể lại, thì anh biết đặt hình ảnh ấy thành ra sự việc. Mà đã là sự việc, thì phải có đầu, cố giữa, có đuôi. Anh ta biết cái nào nên nói trước. cái nào nên nói sau, cái nào thừa không cần nói thì bỏ đi, cái nào thiếu - không có trong đám đánh nhau Ấy - thì anh linh động sáng tạo thêm vào, và nhấn mạnh bằng giọng nói, bằng nét mặt, những cát cần làm người nghe phải chú ý. Anh đã truyền cảm xúc của anh đến tôi. Thế thì, khi một hình anh - hoặc gọi là một cảnh, mật việc thật - thể hiện được ra bằng lời nói hoặc bằng chữ viết, là đã trai qua ít nhiều sáng tạo, do mình đã cảm xúc. Nó đi từ chỗ không hồn đến chỗ có hến, từ chỗ không nội dung đến chỗ có nội dung. Chúng ta không nên chịu ăn thịt sống. Và là người viết truyện, chúng ta đừng cho độc giả của chúng ta ăn thịt sống. Chúng ta không nên viết việc thật, mà phải viết truyện đặt, cảm xúc làm chúng ta phải lao động mà sáng tạo. Từ một việc thật đến một truyện đặt, con đường sáng tạo phải trải qua như thế nào? “Theo tôi. thì trật tự là như sau này: 1. hập y, tức là tạo cho truyện chưa có nội dung thành có nội dung, hoặc biên một việc thật có nội dung thành một truyện đặt có nội dung khác, tốt hơn, hay hơn. 2.. Tìm chí tiết, chọn lọc chì tiết để xây dựng chuyện ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 389 thật thành truyện đặt. Bót cái thừa, thêm cái thiếu, nhấn mạnh cái cần ở trong sự việc có thật. Nhưng nhiều khi ta có thể thay đổi hoàn toàn cả sự việc lẫn nhân vật của chuyện thật này, để tạo nên sự việc và nhân vật của một chuyện thật khác, miễn là ta vẫn theo đúng cái ý mà đã lập. Có trường hợp này, là khi ta thấy những chì tiết trong chuyện thật khác ấy được ta quen thuộc hơn. 3. Chọn hình thức trình bày chuyện cho thích hợp. Cluyện vui kế thế nào. Chuyện thương tâm kể thế nào v.v... Tìm được một hình thức kể chuyện mới mẻ là một hứng thú của người viết văn. 4. Bố cục. Đầu truyện thế nào. Kể chuyện thế nào. Khi vào truyện, nên kể đầu trước, giữa trước, hay kết truyện trước. 5. Dàn truyện, tức là định trước truyện viết ngắn dài bao nhiêu trang thì vừa đủ. 6. Viết, đặt cầu và đùng chữ thế nào cho xuôi tai. Đừng quên người đọc mà chỉ nhớ đến mỗi một mình mình. 1. Đọc lại, để sửa như thế nào, rồi hãy đưa truyện của mình nhở người khác góp ý kiến. Tôi sẽ kế rõ từng việc bằng những thí dụ cụ thể. đÉhi tôi có một đề tài mà tôi thấy là có thể viết thành truyện ngắn, thì trong khoảnh khắc một hai giây đồng hề, cả một truyện ngắn bật ra, thành hình thù trong đầu óc 340 NGUYÊN CÔNG HOAN tôi một cách Ì]ờ mở với những chỉ tiết chính cần nhấn mạnh để minh họa câu chuyện. Tòi nghĩ ngay được câu cuối cùng của truyện, là câu quan trọng nhất, để làm nổi bật được vấn đề. Cái hiện tượng cả câu chuyện bật ra một cách nhanh chóng trong óc tôi, tôi rất lấy làm lạ, không thể hiểu được tại sao lại thế. Vì không thể hiểu, nên tôi mới cho là miếf nhiều thì thành quen. Nhưng nay tôi hiểu rồi. Tôi không lấy làm lạ nữa. Tôi gọi là quen, chẳng qua là vì từ thuở bé đến giờ, tôi được nhìn, được nghe nhiều và do trí nhớ tôi đai. Tôi quen nhiều việc, nhiều cảnh. Song, những việc, những cảnh ấy, vì nó xảy ra hàng ngày, nên nó rất thường, tôi không đặt thành vấn đề, hoặc chưa biết nên đặt vấn để như thế nào. Cho nên rồi ra, bất cứ một việc, một cảnh mới nào làm tôi xúc động, thì lập tức nó nhắc tôi nhớ lại những điều mắt thấy tai nghe cũ giông giống thế, chắp nó vào được. Và trong khoảnh khấc, cái mới cái cũ khớp ngay lại với nhau, thành ra nguyên cả một truyện ngắn hiện phần phật trong tưởng tượng của tôi. Một hôm, vào năm 1959, Võ Huy Tâm bão tôi: - Tôi biết có một chuyện thật, giá viết thành tiểu thuyết thì hav. Tôi kể để anh ghi, rồi anh viết nhé. Tóm tắt cầu chuyện ấy như sau này: - Có một anh y sỹ, năm nay trạc 30 tuổi. Anh là người nông thôn, được ra tỉnh học từ thúa bé. Người hiền lành. Kháng chiến bùng nổ, anh bị mắc kẹt ở Thủ đô. Anh không ĐỜI VIẾT VĂN CÚA TÔI 341 chơi bời gì. Anh lấy uợ. Anh đi học trường thuốc. Thấy anh là thanh niên mà không hoạt động gì, một người rú anh ra Dùng tự do, theo Cách mạng. Anh đến đo suy nghĩ. Lòng cũng muốn đi kháng chiến, nhưng anh sợ đì một mình, 0ợ ở lạt Hà Nội, thì mắt uợ. Hòa bình trở lại, ta tiếp quản Thu đâ. Anh tiếc: "Giá mình theo Cách mạng, thì bây giờ tha hồ danh giá. Chỉ tại mình có nợ”. Anh bực mình uê vợ. Anh không theo địch đị Nam, ở lợi, công tác tại Bộ Y tế. Năm nay, có tin anh được điều lên Tây Bắc một thời gian, chữa sốt rét cho đồng bào trên ấy. Tuy biết là nhiệm uụ Uinh quang, nhưng anh không khỏi không có thắc mắc. Thắc mắc chính, nhưng là thắc mắc ngấm ngâm, uẫn là xa Uợ, anh sợ Uợ đi chịm trai. Cơ quan họp. Thấy anh em thanh niên xung phong xin lên miễn núi, thì anh bốc, cũng xung phong. Nhưng 0ê nhà, nghĩ đến uợ, anh lợi lo lắng. Song, vì đã trót xung phong, nên anh không dám rút lui ý biến, sợ b¿ cười là hèn. Anh nghĩ: "Chẳng lẽ thanh niên lại cứ lùng nhùng trong ống quân của uợ để giữ gìn uợ. Phải quyết tm mà đi mới được”. Vì quyết tâm đi, nên anh cũng quyết tâm tính toán chuyện riêng. Anh tính toắn rằng sao cho chuyến đi này phải đem được lại cho anh cái gì để đền bù sự thiệt hại là xơ Lợ, là nếu bơ anh đi chỉm trai. Cho nèn anh dịnh đến, nơi, sẽ mua nhiều nấm hương, gạc hươu, cao hổ cốt, một ong 0.0... bờ nhất là xem có cô gái Thai nào đèm đẹp, thì anh tán tỉnh để hủ hóa. 342 NGUYÊN CÓNG HOAN Anh đi. Không phải lên Túy Bắc, mờ là Việt Bắc. Đến cơ sở cũ của Cách mạng, đội công tác của anh được đồng bào mừng rở, đón tiếp niềm nủ. Anh cũng được quý mến như những người đã di kháng chiến. Anh không dám nót thật là không dì kháng chiến. Cho nên thấy anh em trong đội tận tâm uới nhiệm oụ, anh bắt buộc phải theo hụ. Thành thử anh không có thì giờ đi một mình từn nấm hương, gạc hươu, cao hồ cốt tà mật ong. Lụi 0ì ở chung với anh em, anh cũng không hủ hóa được tới cô nào cả. Hết nhiệm hỳ phục tu, đội trở uề Thủ đó. Vì công tác có hết qud, uà uì được đòng bào quyến luyến, nên hôm đội đi, nhân dân tó chúc lên huơn. Riêng anh được tiễn một chư: rệt ong. Về đến nhà, anh thấy tợ anh đã tào tổ đan len. Tổ ngôi làm uiệc ngay trong nhà. Vì nhà anh rộng uà uắng, nên tối nào cũng có một tài cô bạn ở lại ngủ UỚI 0uợ anh. Thế là cả ban ngày lẫn ban tời, ợ anh đều bị canh phòng. Anh tin là không thể ngoại tình được. Anh rất uui sướng. Vì chuyện này vui, nên Võ Huy Tâm vừa kế vừa cười như nãc nẻ. Ghi xong, tôi hỏi: - Bao anh không viết, lại bảo tôi viết? Anh đáp: - Vì tôi không quen viết truyện vui, Anh viết thì hợp. Tôi đọc lại cốt chuyện. Bỗng tôi ngần ngại. Tôi nghì: “Chuyện cùng chẳng vui lắm. Bót ít chị tiết thừa, thêm nhiều ch: tiết buồn cười nữa, thì chuyện tạm gọi là được". ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 343 Sđ đi tôi nghĩ đến tiếng tạm, vì tôì không rõ ý chính của chuyện thật này là chế nhạo một thanh niên chỉ biết rúc vào nách vợ, hay là chế nhạo một anh đa nghị đối với vợ, hay chế nhạo một trí thức tiểu tư sản định gö gạc, vì phải xa vợ, mà không gỡ gạc ni. Rồi tôi nghĩ: "Chuyện này viết ra để mua vui thì cũng được. Nhưng không Ìẽ mật chuyện lại chỉ để cười, mà không còn để làm gì nữa". Trong Hội nghị những người viết văn trẻ, năm 19ð9, tôi có nói về kinh nghiệm viết truyện. Trước khi cẩm bút, điều cần thiết là tác giả phải có ý định là viết truyện này để làm gì? Để làm gì? Theo ý tôi quan niệm, nó là mục đích yêu cầu của truyện, là tình thần của truyện. Hâm nay, tôi gọi việc mà tác giả đình cho một truyện ấy, là việc lập ý. Muốn một truyện cho ra truyện, thì truyện phải có nội _ dung. Mà nội dung tốt hơn hết, bao giờ cũng phải nhằm cái hướng là phục ưụ tỏi. Năm này, toàn Đăng và rồi toàn dân ta tiến hành chỉnh huấn để chuẩn bị tư tưởng tiến lên xã hội chủ nghĩa. Điều quan trọng nhất là ta phải gột rửa chủ nghĩa cá nhân ở trong ta, để ta được sống thoải mái trong xã hội mà tư tưởng là tập thể. Thế thì chuyện này, nên nắn cho nó vào chủ đề về chủ nghĩa cá nhân và chủ nghĩa tập thể. Vậy thì cốt truyện đại ý phải như sau này: Anh y sy cá nhân chủ nghĩa nặng, đi công tác, muốn gỡ gac bằng cách tự tư tự lợi. Nhưng uì anh sống tập thể, 344 NGUYÊN CÔNG HOAN được tập thể làm gương, được tập thể uốn nắn, cho nên anh không làm bậy nổi. Anh theo tập thể, công tác tôi. Anh được uut, uờ thấy tư tưởng trước kỉa của mình là xâu. Bước đầu, anh chuyển hóc. Thay đổi chuyện chưa có ý chính bằng cách chế giễu tư tưởng lấ bịch của cá nhân chủ nghĩa và nều rõ vai trò giáo dục của tập thể, là tôi đã lập được ý cho truyện. Ý đã lập xong, tôi có thể tìm chí tiết để bắt đầu viết. Và ý đã lập thế, tôi có thể dựa vào bất cứ một chuyện nào khác mà viết cũng được, miễn là tôi vân theo đúng ý ấy. Lập ý cho việc thật thành truyện, có nhiều cách. Và việc dựng truyện là phải tùy theo ý mà tác giả định lập cho truyện. Như chuyện anh y sỹ trên kia, lập ý xoay quanh vai trò cá nhân với tập thể. Việc thật đi từ chỗ không có ý ấy, tiến tới truyện đặt lập trên ý Ấy. Đó là cách thứ nhất. Cách thứ hai: Chuyện đã sẵn có một ý. Ví dụ một chuyện có thật: Một ông giáo, đi ra trường, uô ý dâm phải cứt. Vào lớp ngời thấy thối, ông ngừ cho học trò. Ông mở cuộc khám xét, điều tra rất ngặt nghèo. Nhưng bhóng sao tìm ra thủ phạm. Rồi sau hết, một em bé khám phá ra. Em đã nhìn thấy giày ông bẹt những cút. Truyện này tự nó đã có được ý rất trào phúng: Anh thối mà anh không biết thối, anh cứ dùng quyền lực đề đổ cho người khác là thốt. Ở trường hợp này, tòi chỉ còn việc tìm chi tiết hài hước ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 345 để mính họa sao cho xứng đáng với nội dung trào phúng của truyện. Vì việc chỉ xảy ra ở trong lớp học, chứ không ở những nơi rộng rãi khác, vào độ mười lắm, hai mươi phút, chứ không lâu, nên viết được ngắn. Tôi đã viết và lấy tên là Thờy cđu. Cách thứ ba: Truyện dựng do hoàn toàn tưởng tượng. Một năm lụt, tôi đọc báo hàng ngày, thấy in tấm ảnh chụp chiếc quan tài đặt trên chiếc bè chuối. Tổi mới tự hỏi rằng ở chỗ nước lụt. thì người ta chôn người chết thế nào? Tôi tưởng tượng ra một cánh, là chiếc quan tài này được đưa đến một cái vườn của làng mới bị nước láng vào. Vì huyệt đào đã đầy nước, nên người ta phải hết sức Ấn quan tài xuống mới có thể lấp đất lên được. Nhưng rồi nấm mồ mới đấp bị sóng vỗ vào làm lở dần đất. Rồi chiếc quan tài nổi bềnh lên. Nó theo chiều gió, nó đi, nó đi, sau hết nó lọt qua kế hở của luỹ tre làng, lao ra ngoài, theo luống nước chảy của cái lạch để đi mất. Tôi chưa thống kê được xem trong số truyện tôi đã viết. có bao nhiêu phần trăm là chuyện có thật, bao nhiêu phần trăm nửa có thật, bao nhiêu phần trăm là chuyện nửa thật, nửa tưởng tượng, và bao nhiêu phần trăm là hoàn toàn tưởng tượng. Nhưng cố nhớ lại, tôi thấy số truyện như loại Chiếc quan tài này không nhỏ đâu. Và cũng cần nhấn điều này, là truyện tưởng tượng thì chỉ tưởng tượng ra cái cốt, cái chủ để, chứ cồn chỉ tiết, cảnh để mình họa truyện thì phải chi tiết, cảnh tôi đã biết hoặc trông thấy. Cách thứ tư: Khi tôi thấy một hiện tượng, thì tùy theo 346 NGUYÊN CÔNG HOAN ý tôi lập mà sử dụng nó. Nếu nó có thể làm thân truyện, thì tôi thêm vào nó cái kết truyện. Nếu nó có thể làm cái kết truyện, thì tôi thêm vào nó cái thâÂn truyện. Trong một năm đói. tôi trông thấy một người gánh con đi bán. Giá không là người viết tiểu thuyết, thì cảnh ấy cũng như mọi cảnh khác. nó đập vào mắt rồi thoáng qua, chẳng làm cho người nhìn thấy nó nghì ngợi gì. Nhưng tôi đã nghĩ ngợi. Tôi thương. Không biết người này có bán được con hay không? Bán cho a12 Và bán được bao nhiêu? Tôi tưởng tượng đến lúc anh ta nhận món tiền, dứt ruột để xa lìa con, thì đau đớn là ngần nào! Nếu tôi viết ra truyện. đặt người nghèo này làm nhân vật chính, kể nỗi vì sao anh nghèo khố đến phải mang con đi bán, rồi lúc nhận tiển. bụng anh ngh1 những gì, thì truyện cũng gợi được thương tâm. Nhưng như vậy, thì phải viết đài. Truyện ấy là truyện dài. Vốn tôi ưa viết truyện ngắn, mà lại truyện ngắn trào phúng chua chát, cho nên tôi không nhìn sâu vào cái điểm người bế nghèo, vì lẽ gì phải bán con, và khi ña con, người ấy đau đớn thế nào. Muốn để người đọc thương người nghèo này, tôi phải đưa ra một hạng người tương phản, là thằng giàu đều cáng nó đối xử với người khốn nạn về vật chất ấy ra làm sao. Và cùng chi cần chĩa mãi tên vào cái phút thằng nhà giàu lộ nguyên hình của nó là khốn nạn về tỉnh thần, thì mới viết được ngắn. Tôi mới nghĩ ra cái cốt truyện là người ăy bán con cho một thằng nghị viên, (tức là địa chủ, hay tư sản gì đó), để đi đến chỗ vai trò của nó hiện ra trong truyện, thì nó tỏ ra khốn nạn hết sức, là không tra ca ba hào, mà trừ hai xu, vì ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÒI 347 thấy lưng đứa bé có lắm nốt ruồi quá. Nhưng đến húc vợ nó kêu nó, thì nó nổi tự ái, bèn sai đày tớ gọi người bán con lại, định đồi lại tiền. Truyện này, như tôi đã nói, nếu tôi kể dài đòng từ vì sao người bố nghèo. phải đi bán con, cho đến lúc được tiền và xa con. thì là một truyện đài. Nếu lại cho người này trong cảnh này vào một truyện dài khác, tức là chỉ dùng làm một chi tiết phụ để nâng đố, tô điểm cho một truyện dài khác, thì cũng tốt. Cho nên người viết truyện phải biết phân biệt những mẩu chuyện, những cảnh, để sử dụng cho đúng chỗ. Khi trình bày thế nào đó, nó chỉ có thể phụ vào một truyện khác. Và khi trình bầy thế nào đó, nó có thể đứng một mình, để thành một truyện hoặc ngắn, hoặc dài. Một lần, qua phố tôi, có một đám ¡na to. Đám ma thì có gì là lạ mà đáng xem. Nhưng tính tôi thế. Tôi cứ thích nhìn. Tôi thấy trong linh sa, có bày tấm truyền thần của người quá cế. Vì xa, tôi không rõ lắm, chỉ thấy người ấy mặc áo gấm, và ở cổ tay, ngộn lên những hột vàng và xuyến vàng. Người này giàu. Đúng là thế. Nhưng cái nếp nghĩ vẫn hoài nghi của tôi, lại khiến tôi ngờ là anh thợ truyền thần đã được thuê tiền, nên tô điểm những thứ sang trọng ấy. Rồi đến những người đưa đám qua mặt tôi. Tôi thấy trong đó, có một người áo the, khăn lượt, ô đen, mặt to mà lại rõ. Tự nhiên, tòi mường tượng đến thằng tr huyện Thanh Hà trước, tên là Nguyễn Ngọc Chung. mà tôi biết. ngày tôi ở Hải Dương. Thằng này chúa bất hiếu. Tôi đã nghe về nó, là ngày giỗ bố nó. nó làm một chuyến buôn thịt lợn để lấy lãi, tức là làm lễ ở huyện, mời thân hào 348 NGUYÊN CÔNG HOAN trong hạt lên ăn. Cố nhiên là ai đến cũng phải sắm đồ lễ thật hậu. Mổ một con lợn, nó được thu lãi kếch xù. Hôm giỗ thì trời mưa, đường trơn. Mẹ nó ở tận nhà quê, lần mò đến Thanh Hà. Nhưng vì bà cụ ăn mác quê mùa, rách rưới, nên nó xấu hổ. Nó quát máng, đuổi mẹ về, vứt cho hai hào, nhưng ra lệnh cấm xe ö phố, không ai được kéo bà cụ. Nghĩa là nó phạt bà cụ phải đi bộ cho khổ, để lần sau chừa, đừng bén máng đén chỗ nó làm quan. Sự việc thật là như thế. Nếu tôi viết thành truyện, kế cái mẩu mà tói biết về thằng huyện Chung xử với mẹ, rồi kết hợp với đám ma linh đình này, tôi bịa ra rằng vì uất ức với đứa con bất hiếu, bà cụ tự tử, rồi nó làm ma to để che mắt thế gian. thì truyện cũng được. Nhưng nó sẽ đài. Vì hai ý mà lồng vào một truyện. Thế nào cũng có một ý kém nổi bật. Tôi mới ăn đè, cắn ra làm hai, để viết ra hai truyện riêng. Tôi viết truyện thứ nhất, tả trong nhà một tên nhà giảu đương có khách khứa sang trọng đến ăn giỗ bố. Tôi cho tên nhà giâu là chủ hãng ô tô, để hợp với cái lý là khách nó mời toàn những người sang trọng. Nếu tôi lấy y nguyên sự thật, là tiệc giỗ bố của Nguyễn Ngọc Chung, thì sự ăn mặc của bọn thân hào, ở nông thôn Thanh Hà, không đủ cho tôi trình bầy được sự giao du của vai chính trong truyện. Rồi tôi tả mẹ nó ở nhà quê lần ra nhà nó. Nhưng vì cửa đóng bằng khỏa Tây, bà eq„ không biết mở, mới ngồi chờ ở bực hè. Bỗng anh người nhà ra, vì tối, không trông rõ, anh ta tưởng là ăn mày, mới mắng là lại đằng cổng sau mà chờ xin. Bà cụ đến cửa sau. Thăng con được báo là có mẹ đến, nó ra gặp. Thấy mẹ làm nó xấu ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 349 mặt, nó tức giận, hầm hầm mắng nhiếc, rêi quảng cho hai hào và đuối đi. Truyện viết đến đây thôi đã đủ gợi được tình cảm người đọc. Muốn chua chát, tôi đặt tên là Báo hiếu: Trả nghĩa chơ. Đến truyện thứ hai, tôi kể nốt về lòng hiếu thảo của thằng con quý tử. Bà cụ không về, nên thằng bất hiếu bắt mẹ ở dưới bếp với đầy tớ. Khóng chịu nổi đứa con trai bạc bếo bênh vợ, khinh mẹ, bà cụ thắt cố để tự tử. Thế là thăng khốn nạn làm ma rất linh đình. Tôi lấy những đám ma thật to mà tôi đã trông thấy ở Hà Nội để tả đám ma ấy. Cờ quạt. câu đối, tam sinh, kiệu bát âm, vân vân, rất dài, riêng cái nhà táng kết toàn hoa sen, tốn đến hai trăm bạc. Mụ con đâu thỉnh thoảng theo tục lệ, lại lăn ềnh ra đường để tỏ rằng mình thương mẹ. Còn thằng con trai, thì áo sô, mũ măn, lưng thất dây chuối tay chống gậy đi lòng còng như người thương mẹ đến nỗi hết ca sức lực. Truyện này, tôi lấy những tiếng chua chát của truyện trên để đề tên, chỉ thay có một chữ, là Báo hiểu: Trả nghĩa mẹ. Cách thứ năm: Hiện tượng có nội dưng này. nhưng tôi lật ngược lại để lập ý khác. Có một ông ký đánh vợ, vì vợ ông ngoại tình, với chủ. Việc này thật tầm thường. Vợ ngoại tình mà bị chồng đã là đáng đời lắm, có gì đáng viết. Anh đàn ông đánh vợ cũng đáng khính lắm. Nhưng cũng chẳng đáng viết. Tôi mới lật ngược lại sự thật, cho là thăng chẳng đánh vợ vì bà ta không theo ý nó bắt bà đến hiến thân cho chủ. Lập ý như vậy mới thành được vấn đề đáng viết. Mở đầu tôi tả kỹ cánh chẳng đánh vợ, cốt làm nổi được lòng giận dữ của 350 NGUYÊN CÔNG HOAN chồng, nhưng vẫn chưa hởơ cho độc giả biết vì sao người chồng đánh vợ khiếp thế. Để đến cuối cùng. chỉ nghe một câu của người chồng, độc giả mới hiều tội của người vợ là là muôn giữ danh dự cho đời mình. Truyện này cũng mang một tên đay được bốn chữ trong luân lý, là : Xuất giá tòng phu. Tên truyện có tác dụng gợi sự tò mỏ của người đọc. Tôi đã đồng ý cho Tản Đà đổi truyện Nhân tỉnh tôi là Hà thònh nữ sỹ, vì cả hai tên có sức khêu gợi như nhau, nhưng Hà thònh nữ xỹ có tính chất thầi thượng hơn. Tên On tờ rroăn của Tân Đà đối cho tên Chữ trính nó đí dóm hơn. Còn cái tên Chiều khách mà báo Phong Hóa đổi cho truyện Kia con! của tôi, thì thật kém. bởi vì nó nói toẹt cả chuyện ra mất rồi, còn ai đọc làm gì? Cô Kếu, gái tân thời. thì sự kiện tân thời bị cái tên người rất xấu là Kếu nó phá mất cái ý nghìa đẹp đẽ, và nó gợi một cái gì đáng cười ở bên trong đây. Thế là mợ nó di Táy, đi Tây mà lại thế là thì tất đi Táy phải có hai ý nghĩa. Đến tèn Kép Tư Bền, tôi phải nghĩ kỹ hơn mới tìm ra. Đây là một anh kép hát người Sài Gòn. Tên Sài Gòn, thường đặt dưới thứ bậc như hai, ba, tư, vân vân. Kép ở Quang Lạc hồi bấy giờ, tôi đã thuộc những tên như Sáu Phú, Bay Nhã, Tám Hương. Sáu, bảy, tám, thì cố nhiên mang mầu sắc Sài Gòn rỏi, nhưng Phú, Nhã, Hương thì là tên người Hà Nội cũng được, người Huế cũng được. Töi nhớ Sài Gòn hay nói Phước, Thạnh. chứ không nói Phúc, Thịnh. Nhưng chưa đặc biệt Sài Gòn bằng cái tên gì nó nôm na. Ngày ấy, có ông hội đồng quản hạt là Trương Văn Bền. Thấy tiếng Bần nó Sài Gòn quá, không ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 3ø1 thể lẫn với Hà Nội, với Huế được, tôi mới đặt tên cho vai chính của truyện là Kéếp Tư Bền. Mấy tên truyện khác, như Hai thằng khốn mạn, Xuất giá tòng phu, Báo hiếu: Trả nghĩa cha, Báo hiếu: Trả nghĩa mẹ, Cới nợn ô tô, 0.U... không phải tôi đã tìm ra dễ đàng. Mỗi khi gặp một đề tài và sau khi cả một truyện ngắn bật ra trong đầu óc tôi, thì tôi không muốn nghĩ đến nó nữa. Tôi chi cần nhớ những tiếng chính của câu kết mà tõi đã đặt sẵn ở trong bụng. Nếu tối hôm đó có thì giờ, thì tôi viết ngay. Nếu chưa có thì giờ, thì tôi gh bằng một hai chữ câu kết vào cuốn số tay. Và cũng chỉ bảng một hai chữ, chứ khóng nhiều. Sở đi tôi không muốn nhớ lâu câu chuyện vừa bật ra, vì tâi phải để dành cho đến khi ngồi vào bàn, viết nó lên gìấy, cái hình thù của truyện hiện ra trong óc tôi lúc thoạt đầu, vẫn còn tươi, và giữ nguyên được sự mới me. sự nóng hổi. Và có như vậy, tôi mới viết được tự nhiên và sinh động. Không khác gì lúc đánh trận, tôi mới cho ra quân. Thế trận dàn ra sao, đã hình thành trong đầu óc tôi. đâu là tiền quân, hậu quân, đâu là tả quân, hữu quân, đâu là trung quân chủ lực, toán nào đánh mạnh, toán nào đánh nhẹ, toán nào đánh dử, toán nào làm nghỉ bình. Đặt thế trận là trình bày cốt truyện. Xuất quân là dàn chi tiết. Cho quân hoạt động là kể chuyện. Nếu từ lúc có đề tài đến lúc viết, mà luôn luôn tôi nghĩ, thì tôi nghĩ nhiều quá, chi tiết nọ, ý kiến kia, truyện sẽ rậm những chỉ tiết, rườm những ý kiến, có khi ý chính 389 NGUYÊN CÔNG HOAN bị lụt đi, và truyện ngắn sẽ trỏ thành một cuộc triển lãm chi tiết và ý kiến của một anh tham lam thích khoe tài. Vả lại như thế, lời văn dễ mất vẻ hồn nhiên, vì nó chau chuốt, gìa tạo. Cho nên, khi ngồi vào bàn giấy, viết đến đâu, tôi mới nghĩ đến đấy. Giữ cho quân sức vóc sốt sột thì quân đánh mới khoẻ. 4a: thí dạ eụ thể về một cách đựng truyện thông thường của tôi là như sau: Một lần, đi ngoài đường, tôi nghe thấy hai người ở phía sau, nói chuyện với nhau, có câu Nó tằng tịu với cả mẹ lẫn con. Câu nói thoảng vào tai, thật chẳng có liên quan gì đến người nghe thấy. Nếu tôi không là người có thói quen viết truyện, thì mấy tiếng Ấy vào tai này, nó ra ngay tai kia mất. Nhớ làm quái gì? Nhưng nếu người nghe cho là sự việc khá kỳ quặc, thì cũng kể lại cho người khác. Kể lại với thái độ hoặc lên án cái thằng đàn ông nào đều cáng đó, hoặc lên án cái gia đình hai mẹ con dâm đăng này. Nhưng vì tôi là người có thói quen viết truyện, nên trí tưởng tượng của tôi khiến tòi hình dung ngay cái hiện tượng này. Tôi thấy gia đình kia. tất là người mẹ góa chồng. Bởi vì nếu còn anh chồng sờ sờ ra đó, mà thằng gian phu đến mò vợ anh ta, thì ít ra anh ta cũng cho nó mật cái bạt tai. Vậy thì người đàn bà này góa chồng. Góa chẳng ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TỎI 353 mà cồn xuân tình, thì tuổi phải bao nhiêu? Có thể là trên năm mươi còn ngứa nghề đấy. Nhưng cái lý lẽ khiến người này chưa đến tuổi ấy, là ru còn có người đàn ông còn trẻ đến tằng tịu. Thật thế, tuổi trên năm mươi là tuổi bị ra rìa rồi. Người này có con gái tuổi đậy thì, nghĩa là mười tám, mười chín, thì tuổi mụ chỉ cần dưới bốn mươi thỏi. Tuổi này mới còn mê trai, và khiến cho trai mẽ chứ? Định được tuổi của hai mẹ con, thì dễ thấy tuổi của thằng đàn ông mà tôi đám nói là còn trẻ. Tất tuổi nó ở vào khoảng giữa, nghĩa là độ ba mươi. Ỏ tuổi này mới có thể quyến rũ được các cô gái tơ hơ hớ nhưng ngây tha. (a cứ cho là ngây thơ đi). Và đồng thời làm mê mệt các nạ dòng. Định được tuổi ba người này rồi, thì tự nhiên, có ba người bằng thịt bằng Xương hắn hoi mà tôi biết, hiện ra trong đầu óc tôi: Cái thằng đàn ông rất hay làm hại phụ nữ là ai, cái mụ góa mà còn động cỡn là ai, và cái con bé mới nứt mắt đã ngứa nghề là a1. Có nhân vật rồi, tôi mới tưởng tượng đến hoàn cảnh nào đã dẫn họ đến những hành động bậy bạ như thế. Tự nhiên tôi cho ra ngay cả ba người cùng ở chung một. nhà. Cái nhà này phải là kiểu nhà ống ở một phố như phế Hàng Gai, Hàng Bông chẳng bạn. Hai mẹ con ở nếp nhà trong. Thăng đàn ông ở nếp nhà ngoài. Có ở như vậy, thì thằng cha mới có những dịp vào phía trong. phải qua chỗ hai mẹ con ở, để nhìn thấy nhau. chuyện trò với nhau, rổi mới đầu mày cuối mắt được. Chứ nếu họ ở riêng hai nơi, hoặc ở chung một nhà, nhưng làm nhà kiểu mới, mỗi hộ ở một, buồng riêng, thì ít có dịp gặp nhau. Cố nhiên là nhà tiểu 354 NGUYÊN CÔNG HOAN thuyết có quyền cho ở đâu cũng được, miễn là rút cục họ chìm được nhau. Nhưng tội gì mà đặt câu chuyện vào những trường hợp khó khăn cho mệt óc! Tỏi lại tưởng tượng là nhà này là nhà của người đàn bà ấy, và thằng đàn ông kìa chỉ là người đ thuê. Thằng này sống một mình. Và nếu đã quyến rũ nỏi hai mẹ con, thì tất nó là một tay bẻm mép lắm. Dân này hẳn là dân chạy hàng xách bằng nước bọt. hoặc buôn đồ lậu chỉ chi đó. Do thế, nó mới lắm tiền để ăn điện, chơi bời và ve gái. Còn hai mẹ con nọ, có thể là sống bằng món tiền cho thuê nhà, hoặc bằng thế nào đó, ta không cần biết võ. Và nếu phải vay mượn, thì tất nhiên lúc mới đảu, phải là thinh thoảng nhờ đến cái thằng lắm thủ đoạn này. Nó phóng tài hóa để thu nhân tâm. Tôi tán ra như thế, để có cái cớ cho hai bên giao thiệp với nhau mà lại băng ân tình. Thế là tôi có nhân vật, có hoàn cảnh của nhân vật tương đối với những lý cần thiết cho truyện của tôi. Bây giồ tôi tưởng tượng đến cảnh và tình, nghĩa là sự việc và tâm lý diễn ra ở ba nhân vật. Cố nhiên là thằng Sẻ Khanh tằng tịu với mẹ trước, rỗi mới đến con sau. Thài gian đầu, cá ba người đều được thoả mãn về tình dục. Nhưng khổ cho chúng, là mỗi đứa đều phải giấu hành tung của mình như mèo giấu cứt. Thằng đàn ông, khi gần người mẹ. phải giấu việc đã phỗng được cả con gái của mụ, và khi gần người can, phải giấu việc đã ăn nằm với bà thân sinh ra nó. Cồn người mẹ thì giấu với con cái việc bất chính của mụ. Và người con thì giấu với mẹ cái việc lắng lơ của nó. Nhưng phàm các việc ở trên đời, như cái kim trong ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 358 bọc, lầu ngày còn phải lài ra, huống chỉ là việc ái tình, nó thể hiện lên ở nét mặt, ở cử chỉ, ở lời nói, ở hành động. Người tỉnh ý thoáng trông thấy cũng có thể nhận ra để mà nghì ngờ. Đã nghị ngờ thì phải đỏ xét. Mà đồ xét nhậy nhất là khi người ta ghen hoặc ghét. Cho nên, rồi không lâu, người mẹ mới ngã ngửa người ra, khi thấy con gái mình nó đổ đốn mất rểi. Và người con cũng ngã ngửa người ra, khi thấy mẹ mình cũng là đồ qua mổ. Có thể hai người đã bí mật bắt được qua tang những vụ hành động vụng trộm của nhau. Nhưng vì mình cũng có tật, nên không a1 dám nói ai. Cho nên mẹ tưởng nỗi riêng của mình còn được giữ hết sức bí mật. Con cũng thế. Như vậy, thì tâm lý của hai mẹ con nhà này thế nào? Tất nhiên, khi người mẹ gần gũi thằng Sở Khanh, thì mụ tra hỏi, khóc lóc, dăn dỗi và dày vò, làm tình làm tội nó đủ thứ. Người con cũng †at ngược không kém. Còn thằng Sở Khanh, thì với eä mẹ lẫn con, nó phải thể sống thề chết là nó chung tình. Thằng này hiện giờ ở giai đoạn khổ lắm đấy. Nhưng cả hai mẹ con càng khổ hơn. Ai cũng muốn giữ độc quyền thằng tỉnh nhân về riêng cho mình. Tưởng tượng ra mọi tình huông éo le như vậy, tôi thấy đại thể việc này thì thật bì thảm, nhưng từng chỉ tiết để tạo nên nó, thì lại rất khôi hài. Nếu tỏi viết truyện này, mà kể từ lúc thằng đàn ông tán tỉnh người mẹ để người này phái lòng nó, rỗi đến lúc nó tán tỉnh người con để người con phải lòng nó, rồi hai mẹ con nghĩ ky nhau, đò xét nhau, mẹ thấy đích xác con mình tranh cướp rnất người yêu, con thấy đích xác mẹ mình án 356 NGUYÊN CÔNG HOAN phải bùa phải bả của tình nhân mình, hai mẹ con nổi cơn ghen, tra hỏi, khóc lóc, đằn đỗi và dày vò, làm tình làm tội thằng xỏ lá đủ thứ, rồi mẹ ghen với con, con ghen với mẹ, cã1 nhau tán loạn nhà cửa, thì truyện viết phải đài. Và nếu kém kỹ thuật, thì truyện chưa chắc đã hay. Nhưng chắc chấn là nhạt. Mà nếu có hay, thì nó có ích gì? Vậy muốn truyện trở nên có ích, tôi phải đặt vào nó một vấn đề, khiến người đọc phải suy nghĩ. Vấn đề đặt vào truyện là lên án thằng đàn ông đểu cáng, hay lên án hai mẹ con nhà phải gió kia? Thằng đàn ông, cố nhiên là không được miễn tố. Còn hai mẹ con, tôi lên án người mẹ bất chính nặng hơn, hay đứa con ngứa nghề nặng hơn? Theo dư luận của xã hội Việt Nam, thì a1 cũng phải lên án người mẹ nặng, vì tội của mụ to hơn tội con bé. Con này chỉ là bị thằng Sở Khanh quyến rũ, qua sự đã chỉnh phục được người mẹ. Nhưng viết thế nào để kể tội cả gian phu lẫn dâm phụ, mà không bỏ qua người con gái hư này? Viết cho tỉ mỉ cũng dài quá. Phải làm sao cho vẫn đặt được vấn đề mà truyện lại là truyện ngắn? Truyện ngắn phải ngắn. Theo thói quen tôi vẫn làm, thì muốn diïng một truyện ngắn, tôi phải chọn và chỉ đùng một chi tiết nào trong toàn một sự việc lớn gồm nhiều chi tiết, và xảy ra trong một thời gian không dài. Vị dụ. cái sự việc một thằng tằng tịu cả với hai mẹ con kể trên kia. tôi đã tưởng tượng ra nhân vật, hoàn cảnh, hành động. tâm lý v.v... thì tôi không kể tuốt cả, mà chỉ nhặt lấy một chi tiết có thể vẫn giữ được vấn để, để tôi dùng làm truyện, nhưng ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 357 chị tiết ấy lại phải có thêm mật chức năng nữa, là chỉ đọc một nó, người ta cũng hiểu được toàn bộ sự việc như tôi đã tưởng tượng ra. Muốn thế, thì truyện này có ba nhân vật, trước hết tôi tước bớt đi một vai cho gọn. Vậy cồn lại, thì vai nào là chủ động? Tôi mới nghĩ ngay rằng cái sự việc một thằng đàn ông tằng tịu uới hai mẹ con, còn có thể đặt tên khác nữa, là cđ hai mẹ con đều tầng tìu tới một thằng đàn ông. Nói như câu thứ nhất, thì chủ động truyện là thằng đàn ông. Nói như câu thứ hai, thì chủ động truyện lại là hai mẹ con. Lấy hai mẹ con làm chủ động truyện, thì viết ngắn được đễ dàng. Vai thằng đàn ông có thể lấn đi. Nhưng lấn chỉ có nghĩa là lấn sự có mặt của nó ở trong truyện, chứ không lần tội trạng của nó. Vậy còn hai mẹ con, thì tôi phải dùng vai nào làm chính? Và vai này làm gì? Cố nhiên là trong trường hợp ở tình huống này của hai mẹ con chung một nhân tình, thì chỉ có là ghen nhau. Vậy truyện của tôi sẽ viết, là cảnh hai mẹ con ghen nhau về một người đàn ông. Nhưng viết thế nào? Nếu tôi kể từng lời của người mẹ nói, lại từng lời của người con cãi tra, thì té ra tôi phải nhắc từ đâu đến cuối những lời thô tục mẹ con xỉ vá lẫn nhau, thì kết cục, tôi phải cho ai thắng ai? Cho truyện đi như thế, thì là phiêu lưu, sẽ gặp nguy hiểm. Và cũng dài. Tôi muốn lên án người mẹ, nhưng ngộ trong khi nghĩ ra những lỡi hai mẹ con cã1 nhau, tôi lỡ cho người mẹ lấy quyển trên để đàn áp con, thì không khéo con bé bị lên án. Điều này rất có thể xảy ra. Vì thực tế là người mẹ không 358 NGUYÊN CÔNG HOAN những đứng ở thế người trên, mà mụ còn khôn ngoan, lắm lý sự hơn con nó. Đến đây, muốn giai quyết khó khăn, tôi phải dùng đến nghề, tức là kỹ thuật. Kỹ thuật là cái xe tải nội dung. Kỹ thuật tất thì nội đụng nổi bật. Kỹ thuật rất cần cho người viết truvện. Sống nhiều, nhưng không có kỹ thuật, thì viết truyện kém hay. Viết quen tay thì nảy ra kỹ thuật. Lúc này, vì có kỹ thuật, nên tôi mới nghĩ ngay rắng phải giấu độc giả cái việc ngươi con biết mẹ phải lòng thằng tình nhân của mình. Người đọc truyện có không biết bí mật ấy, thì khi thấy nó đột ngột hiện ra. mới sửng sốt, tự đặt câu chuyện thành vấn đề. Nghĩ ra mưu mẹo ấy với độc giả, thì tự nhiên tôi thăv việc trình bày truyện thành ra dễ dàng rải. Tôi đặt ra là người mẹ không biết răng con mình nó biết tổng tội của mình. nên mụ ta mắng nó về tội nó phải lòng thằng đàn ông kia. Nhưng tại sao tôi không đặt là người con nói mẹ? Rất đề hiểu thôi. Tại vì trong hai mẹ con, kế có thế yếu đối với người đàn ông, là người mẹ. Mụ thì già. Con gái mụ thì trẻ. Thằng tình nhàn có thể bỏ mụ như bốn, nếu mụ không khéo gtữ rịt lấy nó. Giữ rịt lấy nó, thì với nó, mụ đã tra hỏi, đã khóc lóc, đã dẫn dỗi, đã giày vò, đã làm tình làm tội nó vô số rồi. Còn đối với tình địch eủa mụ, là eon mụ, thì mạ dùng thế mạnh của người mẹ mà ra quân trước. (Bởi vì mụ không biết rằng con rau đã tòng tòng tong tội của mụ). Từ nãy đến giờ, tôi đã đặt khá nhiều thì giờ để viết những ý nghĩ của tôi, cho đến mấy đòng trên kia, tôi mái ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 359 nói đến cách dựng truyện này. Nhưng vì tôi quen nghề, cho nén từ lúc tôi nghe thấy hai người đi sau tôi nói câu "Nó tảng tịu cả với mẹ lẫn con", đến lúc tôi nghĩ ra cách dựng truyện, thời gian chỉ là trong khoảnh khắc. Vì khi nghe được câu ấy, thì lập tức cả những nhân vật, hoàn canh, hành động, tâm lý của họ đều diễn ngay ra trong óc tưởng tượng của tôi. Thế là tôi tóm ngay được cái chỉ tiết thú vị nhất, là cái cảnh mà tôi cũng tưởng tượng ra, tức là cái cảnh người mẹ đương mắng, đương dạy con, như tôi vừa nói ở trên kia. Muốn viết về chỗ này cho đúng, tôi phải nhớ lại những lần tôi đã nghe thấy những bà mẹ mắng con. Cố nhiên về tội gì gì kia. Chứ nếu về tội con trai lơ, thì đời nào mẹ lại măng con công khai cho mọi người biết. Nhưng không hề gì. Tôi cốt nhớ lại lời lẽ của một bà mẹ đồng đanh nó như thế nào, của một bà mẹ hiền hậu nó như thế nào, của một bà mẹ ở thành thị nó như thế nào, của một bà mẹ ở nông thôn nó như thế nào. Tôi càn phải nhớ cá dáng điệu, cử chỉ của mấy bà ấy trong khi nói. để thấy cái tâm lý giận đữ, đau buồn của họ ra sao. Tôi chọn lọc những lời lẽ, những đáng điệu, những cử chỉ ấy sao cho hợp với hoàn cảnh của con mụ trong truyện eủa tỏi. Viêt mà dựa vào những cái có thật thì nhanh, vì đễ. Song, nếu tôi chẳng biết một bà mẹ mắng con nào, thì tôi đành phải tưởng tượng ra lời lẽ, đãng điệu, cử chỉ cho nhân vật của tôi. Tưởng tượng ra cũng chăng khó. Vì ai mà chẳng có lúc bị cha mẹ mắng, hoặc trông và nghe thấy người lớn mắng trẻ con. Vậy dù sao thì tưởng tượng cũng là bằng một cơ sở Ít hay nhiều có thật. 3680 NGUYÊN CÔNG HOAN Nhưng phải tướng tượng nhiều thì viết không nhanh, và cứ lo là không đúng lắm. Thế là tôi chỉ còn việc vừa nghĩ ra chữ, vừa viết. Và vào truyện, tôi thuật ngay lời của người mẹ nói với con. Rồi từ đó đến gần cuối, tôi chỉ cho một mình mụ nói. Mụ đem hết các thứ luân lý, đạo đứe cổ kim ra để khuyên rần con. Nên nhó rằng, viết những lời này. tôi phải đặt tôi vào người mẹ, để, tuy là dùng luân lý đạo đức để khuyên rần con, nhưng kỳ tình vẫn là để đánh ghen với con. cho thoả lòng hằn học. Không nấm vững tỉnh thần ấy, thì truyện hồng. Rồi muốn độc quyền người yêu cho mụ, mụ hết sức nói xấu thằng đàn ông là ba que, xỏ lá. Ý là tuyên truyền cho con của mụ kinh tởm nó, chán ghét nó mà bố nó. Vai trò thăng này hiện ra một cách gián tiếp thế cũng đủ. Mụ còn không quên nêu gương đoan chính của mụ, mà khoe rằng hồi bằng tuôi nó, mụ giñ gìn ý tứ, thấy con trai thì thẹn thùng e lệ. Rồi mụ lôi ra một xốc một xếch tấm gương tày liếp của những đứa con gái lẳng lơ cho con soi. Rồi mụ dọa răng nếu con mụ chửa hoang với thằng Sở Khanh, thì thế gian mia mai, cha bị bêu riếu, mẹ bị đeo mặt mo, V.V... Song, tôi không viết từ đầu đến cuối toàn là lời của người mẹ. Vì độc giả sẽ hỏi tôi rằng mụ nói với ai? Mụ nói với con mụ đây. Thế thì con mụ đâu? Sao không thấy mặt, thấy lời? Tôi đã tả con bé ngồi ở đó để nghe mẹ nói. Nhưng cố nhiên, cũng do hiểu mẹ và muốn ghen với mẹ, nên nó cũng có những thái độ và cử chỉ để phản ứng ngằm. Nhưng vì mẹ nó là người trên. vả lại không ngờ rằng mẹ nó biết ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 361 tội của nó, nên lúc đầu, nó sợ, không dám nói lại. Hoặc vì nó thừa tỏng mẹ nó, song chưa dâm nói lại. Cho nên nó ch ngồi đó. Nó nén, nhưng rõ ràng những thái độ và cử chỉ của nó là thái độ, cử chỉ của người đương lên cơn ghen. Điều tối ky ở đây, là tôi không được tả ý nghĩ của nó. Ý nghĩ của nó chỉ được thể hiện bằng nét mặt, dáng ngôi, thái độ và cử chỉ của nó thôi. Người mẹ là chủ động chính, tôi đã nhập thân vào vai ấy, thì tôi mới biết người ấy nghĩ gì, và cũng nghĩ thay cho người ấy. Còn người con, chỉ là vai phụ, ngồi trước mẹ, nghe mẹ khoác áo đạo đức để đánh ghen, thì tỏi chỉ trông thấy nó thôi, chứ biết óc nó nghĩ những gì. Nhưng đến chỗ mẹ nó vẽ nên cái tương lai của nó nếu nó chửa hoang, thì nhất định nó thấy ngứa tai và không chịu được. Đến đây, tôi mới cho nó nói. Và chỉ phụt ra một câu ngắn thôi. Tại sao tôi không cho nó được nói dài? Bởi vì nó là bề dưới, vạn bất đắc đi mới phải dấm dẫn vài tiếng. Nhưng vài tiếng này sao cho gọn để vẽ đủ được lòng ghen của nó. Lẽ tự nhiên là nó tìm ngay ra mãy tiếng ấy để đối phô. bắt mẹ nó phải câm họng đi. Câu ấy là: - Mẹ hãy nói lấy mẹ ấy! Nhưng muốn độc giả hiểu ngay người mẹ này "tiết hạnh khả... nghỉ" thật, thì cuối truyện, tôi chí cần tả thêm chút ít cái nét ngượng nghịu, cái cử chỉ lúng rúng của một đứa có tệ1 bị người ta đột ngột vạch mặt. Truyện đến đây phải chấm dứt. Và có chấm dứt ngay như thế, thì truyện mới có đư âm trong óc suy nghl của người đọc. Kéo đài thêm thì mát hết. 362 NGUYÊN CÔNG HOAN Bởi vì lời nói ngắn của đứa con là phát súng nó làm toang cái màn bí mật. Và một câu gọn tả người mẹ đủ làm tênh hênh cho mọi người nhìn thấy là sau tấm màn bí mật, là là một đống thối thây! Vậy thì truyện này chỉ cần chép những lời của người mẹ sao cho hợp tình hợp lý với con người đánh ghen bằng luân lý, đạo đức. v.v... Nhưng nếu để cho người mẹ nói cả một. chuỗi dài từ đầu đến cuối, thì người đọc thấy mệt. Tôi phải luôn luôn xen kẽ bằng những cử chỉ, thái đò, nét mặt, dáng ngồi của người con cũng đương nổi cơn ghen đã đành, tôi còn phải đặt mình vào người mẹ nữa. Mụ cũng là đứa có tội, mà lại đem tội của mụ để mắng con, nên hẳn có tật thì giật mình ngầm, thế nào mụ chẳng có lúc tự thấy ngượng. Vậy lại phát nói cái ngượng nghịu của mụ bằng cử chỉ - bằng cử chỉ là đủ, chứ tác giả chớ nên viết ra là mụ ngượng - ví dụ mụ lúng túng, tìm miếng trầu để ăn, hoặc quờ quạng tay vào túi để làm như lấy cái gì, nhưng lại chẳng lấy cái gì, v.v... Truyện viết vừa có lời nói, vừa có văn tả người, thì nó không đơn điệu, người đọc không thấy chán. Nếu lại chọn được cho đúng lời nói của nhân vật và tả những nét điển hình của người, thì truyện trở nên sinh động, có sức hấp dẫn. Mà viết lạt cái cảnh chỉ xảy ra độ dăm mươi phút, thì truyện ấy ngắn thôi. Truyện này dựng như vậy thì đạt được ý định của tôi: Tội của thằng Sở Khanh được mượn miệng người mẹ mà bị tố cáo. Tội của đứa con hư đốn cũng bị mẹ nó vạch trần. Còn tội của người mẹ thì chẳng cần phải dài đồng. Chỉ một ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 363 câu ngắn của đứa con ở cuối truyện là nó bị bung toạc ra hết. Vậy con mụ không phải là người vô tội. Song, tôi đã làm thế nào để lên án con mụ nặng nhất, như ý tôi định? Phải. Nếu tôi dựng truyện thế khác, ví dụ để đứa con cãi lại mẹ, để nó nói lên sự thật của mẹ nó mà nó khám phá ra, thì tội của hai người cũng mới chỉ cân nặng ngang nhau thôi. Nhưng mánh khoé viết truyện của tôi đã mách tôi cách làm, là muốn chất thêm cho con mụ một tội nữa, cái tội là gái đi còn già mồm, thì phải dùng cái đòn "gậy ông lại đập lưng ông". Bộ mặt thối tha nhở nhuốc của nó khi bị lột trần, càng làm cho nó đáng kinh tỏm. Cho nên tôi đã chỉ dùng lời của nó nói với con nó để cho nó thành con người giả dõi. Muốn tranh nhân tình với con, mà lại dùng uy thế của người trên, mà lại khoác eái áo luân lý, đạo đức, mà lại còn khoe mình là đoan chính, thế là tự nó khép tội cho nó thêm nặng. Sự việc bi thảm mà trình bày bằng trào phúng, để khi đọc xong, chính vì trào phúng mà a1 cũng thấy cái tỉnh thần bi thâm nó thấm sâu vào ý nghĩ, đó là thói quen dựng truyện của tôi. 41a: việc xảy ra ở trên đời, đến lúc nào thì nó thành chuyện? Một là khi uiệc bình thường sinh ra hậu quả bất thường. Tôi có tiền (việc bình thường): Chưa thành chuyện. Tôi 364 NGUYÊN CÔNG HOAN có tiền (việc bình thường), mới đi mua cái lọ cắm hoa (hậu quả bình thường): Cũng chưa thành chuyện. Tôi có tiển, đi mua cái lọ cắm hoa (việc bình thường) nhưng lại vớ phải cái lọ thủng (hậu quả bất thường): Thế là có chuyện. Tôi có tiển, đi mua cái lọ cắm hoa, nhưng lại vớ phải cái lọ thủng (việc bình thường). tôi mới dùng nó để cấm bút (hậu quá bình thường): Chưa thành chuyện. Tôi có tiền đi mua cái lọ cắm hoa, nhưng lại vớ phải cái lọ thủng, tôi mới dùng nó để cắm bút (việc bình thường). Tôi chẳng tiếc tiền tí nào (hậu quả bình thường): Cũng chưa thành chuyện. Tôi có tiền, đi mua cái lọ cấm hoa, nhưng lại vớ phải cái lọ thủng, tôi mới dùng nó để cắm bút, tôi chẳng tiếc tiền tí nào (việc bình thường). Nhưng vợ tôi thấy thế, mới rầy la tôi om xòm (hậu quả bất thường): Thếl à eó chuyện. Tôi có tiền, đi mua cái lọ cắm hoa, nhưng lại vớ phải cái lọ thủng, tôi mởi dùng nó để cắm bút, tôi chẳng tiếc tiền tí nào. Vợ tôi thấy thế, mới ráấy la tôi om xòm (việc bình thường). Tôi nhận khuyết điểm, chỉ cười trừ (hậu quả bình thường): Chưa thành chuyện. Tôi có tiền, đi mua cái lọ cắm hoa, nhưng lại vở phải cái lợ thủng, tôi mới dùng nó để cắm bút. Tôi chẳng tiếc tiền tí nào. Vợ tải thấy thế, mới rầy la tôi om xòm. Tôi nhận khuyết điểm, chỉ cười trừ (việc bình thường). Nhưng vợ tôi vẫn bực, cứ rầy la mãi, thế là hai vợ chồng cãi nhau tán loạn (hậu quả bất thường): Thế là có chuyện. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 365 Thí dụ này cứ kéo dài mãi, để đoạn trên là sự việc bình thường, đoạn đưởi là hậu quả bất thường sinh ra từ sự việc bình thường ấy. Hai là sự oiệc bất thường sinh ra hậu quả bình thường. Ba là sự oiệc bất thường sữnh ra hậu qua bất thường. Các thí dụ cũng làm như ở trường hợp thứ nhất. Vậy tóm lại, việc bình thường không cho ta chuyện, vì ta không fim đến cái lúc nó sinh va hậu quả bất thường, hoặc vì ta không định được cái lúc ấy. Nhưng nếu việc thật xảy ra nó điễn biến bình thường quá, đến nỗi không có lúc nào sinh ra hậu quả bất thường, thì chính người viết truyện phải tạo ra cái lúc ấy bằng óc tưởng tượng của mình. Người viết truyện phải giàu tưởng tượng, tưởng tượng để việc hoặc hậu quả trở nên bất thường đúng lúc, nghĩa là hợp với hoàn cảnh, với lý, với tình, để vấn đề được đặt ra. Việc này đòi hỏi vốn sống và kỹ thuật. Một. tác phẩm cố đạt hay không, tự người cầm bút, ngay khi dựng nên nó, có thể đoán trước được. Chứ không đợi đến lúc viết xong. hiểu lần, lúc dựng truyện dài, thì đến chỗ nào đó, tác giả cho nhân vật hoạt động như thế này, nhưng khi viết ra truyện, thì đến chỗ ấy, lại đặt lại cho nhân vật hoạt động thế khác. 366 NGUYÊN CÔNG HOAN Ví dụ trong tập Đông rác củ, nhân vật chính là Trần Đức Thừa, một tên vô học, đếu cáng, chỉ lừa lọe laè bịp để mưu cầu danh lợi, và vì sống trong xã hội thối tha nhở nhuốc hồi Pháp thuộc, mà lừa lọc, loẻ bịp vẫn được eøl là miếng võ nhà nghề của bọn cặn bã để leo lên thang phú quý, nên Trần Đức Thừa đã trở nẻn một bậc trí thức thượng lưu. Nó làm lang thuốc, làm chủ báo, làm chủ tàu thủy. làm hàn lâm, làm nghị viên dân biểu, được thưởng Nam long bội tình, vần vân. Ở thời này, làm hàn lâm, làm nghị viên dân biểu cũng được coi như nghề, vì có là hàn là nghị mới lợi dụng được danh nghĩa để lấy thế hịc mà làm giàu thêm. Lúc dựng truyện, tói định cho Trần Đức Thừa chạy chọt làm hàn lâm thế nào, để nói lên được ở cái xã hội cũ, con người sở dĩ được đời gọi tên bằng chức nọ vị kia, chẳng qua là vì đã dùng đồng tiền đút lót cho những ké có quyền hành trong việc gọi là eết nhắc. Tôi định cho nó làm nghị viên dân biểu để tả việc bầu cử người thay mặt dân để làm việc chính trị trong nghị trường có quyền lực tối cao, chỉ là việc mua bán phiếu bằng cách đấu giá của những thẳng ngu dại nhưng giàu có, chúng nó tranh nhau miếng ăn. Bồi vì hồi đầu mở truyện Đống rác cũ, tôi đã giới thiệu Trần Đức Thừa qua đài câu đối do một người bạn thân của nó là một người đỗ đạ) khoa, làm đến đường quan, phúng nó khi nó chết, câu đối tán dương công đức to lớn eủa nó thuở sinh thải, lấy hai vế đối nhau, là đã làm nghề chữa bệnh để cứu nhân độ thế. và đã dùng lài lẽ đanh thép sang sảng trong nghị trường để bênh vực quyền lợi cho dân, cho ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 367 nên, khi dựng truyện. tôi đã định tả tỉ mỉ nó cứu dân độ thế như thế nào, và bénh vực quyển lợi cho đân ở nghị trường như thế nào. Nhưng đến lúc viết, khi nghĩ đến những cảnh nó phải chạy chọt hầm hàn lâm, chạy chọt làm nghị viên, vân vân, tôi thấy nhiều cánh chạy chọt trong một truyện, thì dù mỗi cảnh một khác, nhưng như vậy là trùng lặp, độc giả có thể chán. Tôi mới đối lại là Trần Đức Thừa không chạy hàn lâm. Sở đi nó được gọi là ông Hàn, vì vợ nó, con Ma- rì, có một thời gian bỏ nó, đi lấy một thằng địa chủ là một ông hàn, nên con mẹ được gọi là bà Hàn. Thăng địa chủ chết. Thừa lại về ö với Ma- ri. Vì vậy, chồng bà Hòn được mọi người gọi một cách kính trọng và để dễ hiểu là ông Hàn. Trần Đức Thừa là ông Hàn vì thế, và nó cũng đã lợi dụng cái chức tước mập mờ này để lừa dõi quan trên, vận động xin phẩm vdị cao hơn. Cha truyện đi như vậy, không những tôi đã tránh được sự trùng lặp khi tả nó lo chạy phẩm hàm, cồn làm tăng được về trào phúng của cái sự kiện ông Hàn ấy. Cái việc chồng được gọi bằng chức tước hoặc tên goi quen của vợ, không phải hiếm ở cái xã hội cũ đâu. Tôi đã thấy một anh đàn ông vô nghề nghiệp, sống bám vào vợ, tên là Thịnh, làm nghề bà đỡ ở một nhà hộ sinh. Hắn cũng được gọi là ông đỡ, hoặc ông đỡ Thịnh. Và ð Bắc Ninh, tên địa chủ Hàn Hàm chết, em ruột hãn, tên là Vịnh, đến trông nom gia tài cho các cháu hồi ấy vẫn còn nhỏ. Thì Vịnh cùng được nhân dân vìng ấy gọi một cách kính trọng và để dề hiểu là Hàn Vịnh, là guan Hàn Vịnh. Chỉ buồn 268 NGUYÊN CÔNG HOAN cười là cả ông đỡ Thịnh lẫn quan Hàn Vịnh nghiễm nhiền tự nhận cái tên mới của mình mà không cười. Việc tả Trần Đức Thừa tung tiền ra mua phiếu để được làm nghị viên, thì tôi cũng cứ viết cho thật tỉ mi để ghi cho hết cái cảnh hồi ấy nó nhơ bẩn đến mức nào. Ở đây, việc tránh trùng lặp của tôi là ở chỗ kết quả chứ không ở chỗ phương tiện. Tôi đã không cho Thừa có kết quả là trúng cử nghị viên như ở những cuộc vận động khác bằng đồng tiền. Tôi bắt nó phải thua một người chính trị phạm cũ ra tranh cử với nó, nhưng lại chỉ bằng sự tín nhiệm của cử tri. Như vậy, tôi nói lên được trình độ xét người của nhân dân ta đã tiến một bước khá quan trọng. Sự thật, thời Ấy, có một cuộc tranh cử nghị viên ở Thái Bình như thế đấy. Song, tôi lại kể là Trần Đức Thừa được làm ông nghị bằng cách tung tiền ra mua phiếu bầu ở khóa sau hay sao? Không. Tỏi không cân lắp lại cảnh này. Ngày này, vì muốn tránh cái việc những người có tư tưởng chính trị thật sự được nhân dân tiến bộ bầu vào nghị trường, lấn ca chỗ của bọn ngu đại, chỉ biết gật, bọn thực dân mới nghì cách đối phó. là chúng ra nghị định cho chính phủ được quyền chỉ định một phần ba số người thay mặt dân ở nghị viện. Người thay mặt dân mà chính phú lại cử ra, là một việc trái ngược, rãt nực cười. Cho nên lúc viết đến đây, tôi cho Trần Đức Thừa được làm ông nghị loại đáng khinh ấy. Như thế, tôi vừa đánh dấu được một sự kiện quái gở trong lịch sử xã hội thời Pháp thuộc, vừa nói lên được hạng người như thế nào hay được thực dân ưa chuộng, cho làm ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TỎI 369 chức nọ việc kia. tôi còn làm tăng được chất trào phúng của truyện lên bằng cách mửa mai những thứ câu đối phúng người chết, nó chỉ có văn chương chữ nghĩa, chứ không tựa vào sự thật. Bởi vi việc Trần Đức Thừa làm được nghị viên mới là việc ở trên giấy tờ, chứ thằng này đã đến họp ở viện lần nào đâu? Tôi đặt ở truyện là lúc nó hấp hối ở trên giường bệnh, thì nghị định của thống sứ Bắc kỳ cử nó làm nghị viên dân biểu mới gửi tới nhà nó. Vậy thì cái ý ca tụng công đức nó trang câu đôi, nói là nó đã dùng lời đanh thép sang sảng trong nghị trường để bênh vực quyền lợi cho đân, chỉ có giá trị văn chương, để đối chọi với ý nó làm ông lang cứu dân đệ thế, Độc gia tất phải cười cái ông đò đại khoa làm đến đường quan nào đó, là bạn thân của nó, mà sao quan liêu đến nổi không rõ thân thế của thằng đại bịp này được làm nghị viên từ híc nào? Độc giả cười tác giả đôi câu đối ấy, cười cái lối phúng người chết bằng đôi câu đối của ta ngày xưa, nhưng cùng có thể hỏi tôi, là sao lại đặt ra một chi tiết vô lý, là bạn phúng bạn mà lại mở hề như thế được? Và cái ông đại khoa đường quan nào đã bạc bẽo mà lừa đối văn chương nó đã đưa mình đến bậc tối cao của khoa hoạn? Ở dây, để gỡ tội cho nhân vật chỉ có mấy chữ tên và chức vị trong lạc khoản viết ở câu đối, để trả lời độc giả có thể bỏi tôi đã đặt ra một chi tiết vô lý. và để thêm một sự kiện giả đối này, với ý định làm tăng thêm chất trào phúng cho truyện, tôi không bỏ cái việc Trân Đức Thừa được chức ông nghị, tôi không xóa hoặc chữa lại cho vẽ câu đối đúng với sự thật, mà tôi đặt ở truyện là đôi câu đối này, sở đĩ có, là do con 370 NGUYÊN CÔNG HOAN Ma- ri đã kể nghề nghiệp. và danh vọng của chồng để thuê một người làm câu đối này, cốt lấy danh giá với đời, và nó thuê luôn cả những chữ đề ở lạc khoản là bạn thân, là đại khoa, là đường quan, để loè bịp thiên hạ. Chất trào phúng của truyện được tăng, ở cái nếp loè bịp của gia đình chuyên môn loèề bịp này nó còn thọ dai tối cả ngày thằng đại loè bịp đã chết, nếp ấy mới chịu chấm dứt. 15ay giờ tôi nói về việc tìm chỉ tiết. Viết truyện ngắn, thường tôi chỉ mượn hiện tượng làm ý chính. Còn cấu tạo nên truyện, là do những chi tiết nhặt nhạnh ở đó đây, dàn sao cho gọn ghẽ và chặt chẽ, để làm nổi bềnh được ý chính. Từng loại bánh xe lẻ chiếc không dùng làm gì được, nhưng biết lắp với nhau cho đúng khớp và đúng cách, thì thành bộ máy. Tiểu thuyết chính là bộ máy chạy bằng chi tiết biết chắp nối hợp lý và hợp tình. Tôi chỉ sử đụng thực tế, chứ không chép nguyên thực tế. Việc chắp nối chi tiết cho thành truyện, nhiều khi cũng khá kỳ cục. Nó là râu ông nọ cắm cằm ông kia, cắm - 4 2+ ` ^ ~ sao cho ăn với tuôi và khuôn mặt. Xây dựng truyện, mà không có chi tiết thì không có chuyện sinh động, gây cảm xúc. Nó là cảnh, là người, là ý nghị, tiếng nói, giọng nói, việc làm của nhân vật. Chi tiết thu lượm được trong đời sống sâu và rộng của người viết văn. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 371 Thế thì, ví dụ ở truyện anh y sĩ trên kia, nếu tôi không b§ết đội đi miền núi chống sốt rét làm những công tác gì, thì tôi tựa vào đâu để thực hiện cái chủ đề về cá nhàn chủ nghĩa và tập thể chủ nghĩa? Câu hỏi ấy rất có lý. Nhưng không khá trả lời đâu. Cốế nhiên ta không nên đi ra ngoài địa hạt mà ta hiểu biết không thạo. Đi như vậy là phiêu lưu. Có thể thất bại. Nhưng nếu ta kháng biết những công tác y tế thì cũng không phải vì lẽ đó mà ta bỏ một truyện đã lập được ý hay. Ta cứ dùng ý ấy mà đựng truyện như thế, bằng nhân vật khác, làm công tác khác. Một cán bộ giáo dục, mậu dịch, công an, nông lâm, giao thông, vân vân, chẳng đã có những dịp lên tạm công tác trên miền núi hay sao. Mà cá nhân chủ nghĩa, tự tư tự lợi. thì ở ngành nào chẳng còn mót số người mắc ít nhiều. Vậy thì nhân vật chủ động không cứ phải là một cán bộ y tế, đi chống sốt rét, mà có thể là một cán bộ ngành nào đó, lên miền núi làm một việc mà Èa biết. Bơi vì văn đề chính không phai là công tác chuyên món của nhân vật chủ đâng, mà là tư tưởng cố. nhân chủ nghĩa của con người nói chung. Thì ta cứ lấy một người làm một nghề mà ta biết, ta gán cho anh ta tư tương cá nhân chủ nghĩa. Thế là ta viết được. Nhưng nhiều khi ta vấp phải trường hợp như thế này: Ví dụ ta chọn nhân vật chủ động trong truyện của fa là một cán bộ ngành giao thông. Nhưng chẳng may cho ta, là từ ngày hòa bình đến giờ, Bộ Giao thông mới cử một đội đi công tác trên mạn ngược. Hoặc ngayv Bộ Ÿ tế là Bộ đã có nhiều đội lên mạn ngược chống sót rét, nhưng chưa có cần 372 NGUYÊN CÔNG HOAN bộ nào không đi kháng chiến mà được cử đi, hoặc mới có một cán bộ lưu dung được cử đi. Thì Bộ Giao thâng hay Bộ Y tế sẽ phàn nàn là ta xuyên tạc, ta nói xấu cá nhân ấy. Nếu hai Bộ ấy hiểu cho rằng viết truyện là mượn ngươi để nêu tư tưởng, chứ người viết truyện không có ý nói xấu aI. bồi đen al, thì là may cho ta. Song, ta cũng nên thận trọng trong việc mượn người, để đỡ gáy ra hậu quả đáng tiếc. Muốn không xảy ra hậu qua đáng tiếc, thì, ví dụ muốn đặt chủ đông là một cán bộ y tế, ta nên hỏi xem Bộ này có cử nhiều cán bộ lưu dung đi chống sốt rét hay khóng? Nếu có, thì ta viết. Nếu khống. thì ta hỏi việc cử cán bệ đi chống bệnh hoa liễu. Nếu cũng không, thì ta hỏi đến công tác khác của Bộ ấy. Nếu vẫn cứ không nữa, thì ta hỏi ngành giáo dục, ngành mậu dịch, v.v... Thế nào chả có một ngành cử cán bộ không kháng chiến đi làm công tác đặc biệt một thời gian. ZÐa tài truyện ngắn của tôi là những việc, những cảnh xảy ra ở trước mắt. Thường thì nó chỉ là một câu nói mà tôi vụt nghe thấy, hoặc một hình ảnh thoáng qua trong khi tôi đi đường. Nó cũng là một chi tiết của một thời sự, hoặc chỉ là tấm ảnh đăng trên báo (Chiếu quan tài). Nề cũng lại là những câu thì thào từ miệng nọ sang miệng kia. Nếu đề tài ấy, ban thân nó đã nói lên được cái gì, thì tôi viết nó bằng một thái độ do nếp nghĩ của tôi tạo ra. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 373 Nhưng thường thì đề tài chỉ gợi được cảm xúc. Lúc đó, thì tôi xây dựng truyện bằng cách chắp nối chì tiết, hình ảnh, tâm lý, lời đối đáp, cho nó ăn khớp với nhau, để cuối cùng, ở câu kết, làm nổi bật được vấn để muốn đặt ra hoặc đã g1ả1 quyết. Đào hép mới, Oẳn tà rroằn là những thí dụ cụ thể. Nhưng nếu tôi dùng được một đề tài thông thường để ám chỉ xa xôi, bóng gió một chính sách giả dôi (WNgộôm cười), một nhân vật quan trọng (Kép Tư Bền), một cách đãi ngộ bất câng (Con ngựa già), một lề thói nhìn người nhìn việc không đúng nhưng khá phổ biến (Thng ăn cắp), tóm lại, nếu truyện ngắn biến thành thể ngụ ngôn để động chạm đến bọn thống trị, khiến cho Riểm duyệt có mắt cũng như mù, thì tôi mới cho là đạt. Tôi còn nhớ một việc như sau này. Năm ấy có lễ Nam giao. Lễ Nam giao là lễ vua tế trơi đất, ba năm mới mở một lần, nên rất lớn, rất tốn kém. Năm nào ở Huế tổ chức lễ Nam giao, thì dân ngoài Bắc cũng kéo nhau vào xem rất đông. Cái năm ấy, mà triều đình Bảo Đại tổ chức lễ Nam giao, thì vì mất mùa, nên dân bị đói khổ. Báo Phong Hóa muốn công kích, bèn vẽ bức Bảo Đại ngồi kiệu song loan, đưa đến Kiểm duyệt. Cế nhiên Kiểm duyệt cho ra. Độ một tuần sau, báo ấy đưa bài thơ, có câu kết là Một mình sướng chẳng biết rdng dân khổ. Cố nhiên thấy chẳng can phạm gì, Kiểm duyệt lại cho ra. Nhưng khi lên khuôn, báo Phong Hóa đã In tranh vẽ Bảo Đại ở trên, và bài thơ ấy ở ngay dưới. Anh Kiểm duyệt bị lừa, ngã ngửa người. 374 NGUYÊN CÔNG HOAN Tôi không biết những nhà tiểu thuyết khác thường trình bày chi tiết để xây đựng câu chuyện như thế nào. Còn tôi, thì tôi chấp nối lung tung, của người này một tý, của người kia một tý. Nhưng dù thế nào, thì trong thể hiện nhân vật, nhất định tôi cũng theo ba nguyên tắc chính: nguyên tác về giai cấp, nguyên tắc về nghề nghiệp, nguyên tắc về tầm vóe và tuổi tác của con người. Tôi không tả một tên địa chu thật thà, hiền lành như một anh nông dân. Tôi cùng không tả một ảng giáo khôn ngoan, láu lĩnh như kiểu một ông phán. Khi viết về hạng người nào, bao giờ tôi cũng phai nghĩ đến một người có thật ở trên đời, về hạng ấy, mà tòi quen biết. Tôi bắt người ấy hiện ra trong áe tỏi. Tất cả những cử chỉ, ngữ ngôn, tâm lý. hành động của nhân vật trong truyện đều xoay quanh cư chỉ, ngữ ngôn, tâm lý, hành động của người ấy, hoặc nhặt nhạnh của những người cùng gial cấp, cùng nghề nghiệp, và cùng tâm vóc, tuổi tác với người ấy. Nhưng nhiều trường hợp chấp nối ngược với ba nguyên tác nói trên, thì nó lại có tác dụng ngược lại. Trong thời kỷ nước ta bị Pháp thu thóc cho Nhật, tôi muốn phát động một người nông dân lồng căm thù với cả hai bọn giặc nước, để gợi tỉnh thần cách mạng của người đương bị đói khô. Nhưng vì tôi höi không rõ, nên anh nông dân tra lời là "để Tây cai trị, nhà quê không khổ lắm, vì Tây họ giàu, chỉ biết ăn thịt, chứ để Nhật cai trị thì nguy to, vì Nhật nghèo, biết ăn rau muống. thì nhà quê không còn cả rau muống mà ăn". ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 375 Anh nông dân nói rất đúng. Vì anh ta không được ăn thịt bao giờ, nên dù người Pháp có ăn hết thịt, cùng khòng phải là tranh phần của anh ta. Chứ mà người Nhật ăn cả rau muống, thì là cướp miếng ăn chính của anh ta hàng ngày. Anh †a thây ngay là quyền lợi bị va chạm trực tiếp. Vì vậy, anh ta ghét Nhật chí không ghét. Pháp. Tôi đã lấy câu nói của anh nông dân cùng cực này, để gán vào miệng một tèn tổng đốc xu nịnh, làm một lý luận tuyên truyền yêu Pháp ghét Nhật: ... Tên tông đốc nhac lợi sởi hàng phú huyện, đại y rằng: Người Nhật sang nước ía không phái mục đích giới phóng cho ta đâu. Họ định cai trị ta đấy. Vậy người An Nam cần so sánh: Người Pháp ở xa ta, lại giùu có. Người Pháp thường ðn thịt. Nước Nhật ở gần ta, lại nghèo. Người Nhật biết án ca rau muống. Nếu „ước Nhật cai trị ta, họ sẽ mơng của nước ta tê nước họ rất tiện, 0à ăn tranh cả rdu uống của ta. Tơ sẽ không còn đến cả rau muỏng mà ăn. Người Pháp cai trị, ta còn được ăn rau muống... (Tranh tối tranh sáng. chương T[ Câu nói của anh nông đân không được ăn thịt bao giờ nó thành thực, thông minh. và đáng xót thương bao nhiêu. thì đến lúc nó ở miệng tên tổng đốc không phải ăn rau muống, nó trở nên ngây ngô, ngu độn, và đáng buồn cười bấy nhiêu. Trong cách mồ tả, tối hay nói quá lên một tý. Tôi cho là nói quá sự bình thường, thì nó khóng bình thường. Sự 376 NGUYÊN CÔNG HOAN việc sẽ trở nên đặc biệt dễ đập được vào óe người đọc. Cùng lấy ví dụ trong chương II của Tranh tối tranh sóng. Tôi kế đoạn tên tri huyện dẫn người Nhật và người thông ngôn về mật làng để bắt dân nhố lúa trồng đay. Sự việc binh thường và có thê có lý, và tên tri huyện mời hai người khách lên ô tô của hắn. Hắn và người Nhật ngòi ghế phía sau. Người thông ngôn ngòi ghế phía trước, cạnh người lái. Hắn không cần cho lính súng đi theo. Nhưng muấn có lính đi theo để thị uy. thì hắn cho hai người lính cùng ngồi cả trên xe. Vì thường thì một xe bốn chỗ ngồi vẫn chở được sâu người. Nhưng tôi không trình bày đoạn truyện này một cách bình thường như thế. Muốn tả tên trì huyện xu nịnh cả từ tên thông ngôn của người Nhật, tôi đã bắt đên trị huyện ngôi phía trước cạnh tài xế... Hắn nhường ghế sau cho khách. Bởi tì khách này thuộc loạt khách quý. Khi xe đỗ, bình thường ra, thì người Nhật hoặc người thông ngôn tự mở cửa để xuống đất. Nhưng tôi muốn cho tên tri huyện hết sức bản tiện, nên xe đến lối rẽ oào làng Xuân Đình thị dứng. Tên trì huyện nhanh nhẹn xuống đất. Hân chạy đèn mở cửa phía sau. Hơi người khách lần lượt chư! ra. Muốn nói rõ là người Nhật và người thông ngôn đã có xe đạp để đì, nên tôi dùng hai chiếc xe đạp ấy cho bọn lính cơ đạp theo quan. Và bọn lính không phải chỉ là hai, mà là bốn người. Bất bốn ngưỡi đi giúp việc đàn áp của giặc, tèn ĐỜI VIẾT VĂN CÚA TÔI 377 quan huyện đã tổ là khuyên mã đắc lực. Hắn lại ác với thuộc hạ, là bất bọn lính đèo nhau, theo cho kịp xe ô tô. Đi việc quan nghiêm trang mà bốn người lính phải đèo nhau trên hai chiêc xe đạp, tôi muốn bôi sự việc cho mất vẻ nghiêm trang. Bởi vì hình ảnh bọn lính đèo nhau là hình ảnh khôi hài hết sức: Xe đẹp Nhát Bản đã năng, đường đã xứớu, người đèo lại năng, to lênh bệnh, oướng căng, thế mà còn ngược gió. Nhưng người đạp cứ phải nghiến röng, cắm cổ, nhăn mặt, gò lưng tôm mà hết sức rún cho kịp xe ô 1ó, Lánh quan truyền thế. Khi đến, bốn người nhảy xuông đất. Họ mệt quá, loạng choạng, suýt ngã. ẤS)hư tòi đã nói về tính chất. các truyện ngắn, truyện đài của tôi đã viết, thì nhân vật quen thuộc của tói đều là những nhãn vật xãu trong xã hội thuộc Pháp. Họ là bọn nhà giàu cậy quyền thế mà áp bức bóc lột người nghèo. Họ là quan lại, là địa chủ, là tư sản, là tiểu tư sản lớp trên. Vẽ họ, tôi tìm đủ các nét nhơ bẩn về vật chất cũng như về tình thân. Còn nhân vật chính điện thì thường tôi chỉ tả họ qua ngũ ngôn, cử chị để thấy được con người của họ. Tôi vẽ người xấu nhạy hơn người tốt. Bởi vì tôi vốn bi quan, nên nhìn mọi vật bằng con mắt hoài nghi, chỉ thấy phía xấu. Phía xấu dễ nhập tám hơn phía tốt. Cho nên tôi nhớ rất kỹ. 378 NGUYÊN CÔNG HOAN Hình như con mắt tôi không biết thưởng thức cái đẹp. Đứng trước một người phụ nữ má hồng môi son hắn hoi, trang điểm màt rất lắm công phu, thì tôi lại nhìn bằng một. cách thở bạo, tình quái. Mật người ấy, tôi lại trông ra là chiế: banh dày đảm cưới, ở gù?a đặt một qua chuốt ngủ, cả ngay đầu quả chuối, nằm dài hơi múi cà chua. Những nhân vật tả trong truyện. là những người tôi gặp nhiều lần. Từ đáng điệu, cư chỉ. cho đến lồi ăn tiếng nồi của họ, được nhắc đi nhắc lại vào mắt và tai tôi, nên tôi thuộc lòng. Tôi thuộc lòng đến nỗi thoạt gặp ai, tôi có thể đoán hạ làm nghề gì. Nghe họ nói một vài câu, tôi có thể đoán được bụng dạ họ. Ngày trước, đọc Á-lếch-dăng Đuyma, tôi thấy tác giả tả một người có cái cằm vuông mà nói là người cương quyết, tôi eứ tự hỏi tại sao nhà tiểu thuyết lại có thể là thấy tướng được. Nhưng sáu, tôi mới thấy, tuy không phải thầy tưởng, tuy không phải nhà tiểu thuyết, mà bất cứ ai, biết nhận xét người khác, cũng có thể "trông mặt mà bắt hình dung", bởi vì "người làm sao, chiêm bao Ìàm vậy”. Con người ð xã hội củ, về hình thức cũng như về tình thần, rất đễ nhận xét. Những người làm cùng nghề, đều giống nhau về căn bản. Căn bản ấy, là cái khuôn mà chế đó đúc nên, chế độ phong kiến thâm căn cố để, pha trộn với chè độ thực dân bất rẻ cũng khá sâu. Riêng chế độ thực dân cũng đào tạo ra những hạng người mới, như tham đốc, ký phán. như quan lạ: bồi bếp, như thợ giật, thợ cạo, như vợ Tây, giảng há, vv.. Họ cũng giống nhau theo một khuôn căn bản. Họ đã có điển hình. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 379 Theo tôi, tả một nhân vật nào mà độc giả cùng đã thường nhìn thấy nhiều lần giống như thế, thì là tả đúng. Tả một tên trí huyện tân học, thì phải là béo phị, lưng gù, đội khăn nhỏ nếp và đặt trên gáy. Cứ nói từng ấy nét điển hình, người đọc cũng đã nhận ngay ra đó là quan, mà quan thế nào. Nếu sìi thực, trong giới quan trường có một người dáng thanh thanh. mặt hiển hiền, đố a1 đoán người ấy là làm quan. Bởi vì tiếng quan là tiếng đồng nghĩa với tiếng nịnh hót. gian ác, và ăn tiền. Thì những nét nào ở mặt mũI, ở cử chỉ, ở hành động tỏ được tính nịnh hót, gian Ác và ăn tiền, ta cứ tha hề trút vào bức họa một tên quan, ta không sợ mang tiếng là vụ oan cho một điển hình quan lại. Khi đi xe lửa vào một chuyến chiều thứ bảy, đến một ga xép nào, nếu anh thấy một ngươi đàn ông mặc áo sa bóng. quán hồ lơ, đội khăn xếp, chân đi giày Tây có cổ, tay cắp cái cáp đa, lúc xe còn lừ lừ, chưa đỗ hắn, người ấy cứ nhón nhơ nhón nhác nhìn vào từng toa để tìm bạn, thì người ấy nếu không phải là một ông giáo đạy học ở trường làng gần đấy, thì cứ bắc kiểng lên lưng tôi mà đun. Một ông giáo, đến chiều thứ bảy, thường hay về quê hoặc lên tỉnh để chơi. Lên xe lửa, ông ta hay tìm bạn đồng nghiệp để nói chuyện. Mà chuyện gì thì chuyện, thế nào cùng nói đến việc khám trường và việc thăng thưởng. Trong cặp ông đựng cái gì không rõ, nhưng thế nào cũng phải cá một cái quần đài. Tóm lại. mỗi người trong xã hội, làm nghề gì có dâu riêng của nghề ấy. không sao trộn lẫn được. Một hôm. vào nắm 1957, tôi đi xem diễn kịch im trên 380 NGUYÊN CÔNG HOAN của Vị Huyền Đắc. Vai thầu khoán Trần Thiết Chung trên sân khấu đã không ăn mặc đúng lối thầu khoán dưới thời Pháp thuộc. Một người làm nghề thầu khoán khóng ăn mặc đẹp và đúng mốt. Ăn mặc đẹp và đúng mết thì là công tử, chứ không phải là thầu khoán. Đặc tính của người làm thầu khoán, là ham tiền chứ không ham diện. Nhưng vì có nhiều tiển, nên người thầu khoán cũng khoe của. Cho nên người thầu khoán điển hình phải án mặc xuểnh xoàng. ví dụ quần ông hẹp và ngắn, không phẳng nếp. Cái áo không cản cùng một thứ hàng với quần. Nhưng thế nào ở túi ngực. cũng phải thôi lòi ra ngoài cái dây đồng hề bằng vàng, đầu dây có cái vuốt hổ cũng nạm vàng. Nếu lại cho người thâu khoán Ấy đeo bộ ria mép uốn vềnh cong hai bền, và có bộ răng đen nữa. thì khán giả được rõ ngay cả quá khứ lẫn tính chất của những người làm nghề thầu khoán. Tả địch dễ hơn tả ta: Bởi vì cái xấu là cái đặc tính nó làm nổi bật con người. Người tốt. trừ những anh hùng, chiến sỹ, là những người đặc biệt, còn thì tất cả là bằng bằng, cả về hình thức lẫn tỉnh thân. Thường thường, muốn làm độc giả chú ý một hình ảnh nào, tôi hay nêu một hình ảnh tương phản để đối chiếu. Cạnh một cảnh cực khổ đáng thương, tôi trình bày một cảnh giàu sang đáng ghét (Báo hiếu: Trả nghĩa chư). Cạnh một người khốn nạu về vật chất. tôi nêu một người khốn nạn về tình thản (Hai thăng bhân nạn). Cũng như muốn cải là xo bật cao, ta phải đùng sức ấn mạnh cái cần xuong. yồi hãy buảng ra. Cho nên, khi muốn ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 381 khai triển một ý, một vấn để, thì tôi tìm những chỉ tiết đề ấn cái cần lò xo tình cảm của độc giả xuống mạnh. đề rồi lò xo bật lân cao. Ö đây. kinh nghiệm càng cho tôi thấy rằng phải đặt được ý, được vấn đề trước, thì mới chọn đúng những chỉ tiết cần thiết, không tham lam, không bông lông. Bố trí không chặt. truyện ngắn không viết được ngắn. Tôi lại muốn nhấn mạnh một điều mà tôi đã nói nhiều. là muốn viết văn, trước hết phải sống. Đừng cá cậy ở thiên tài. Thiên tài chỉ cho ta nghệ thuật. Sống mới cho ta nội dung. Nội dung là trí tuệ của quần chúng, không thể ngất mật xó mà tưởng tượng ra được. Anh buôn giỏi, nhưng không có vòn, thì anh huôn cái gì? * #ộình thức trình bày truyện giúp cho nội dung truyện thêm tĩnh thần của nó. Điều này ít người viết truyện chú ý tới. Cho nên thường thường thì tác giả chỉ đóng vai kể chuyện. Nghĩa là làm như một người đứng giữa, vì biết cầu chuyện một cách tỉ mỉ, nên kể lại cho người khác nghe. Nhưng không phải chỉ có một hình thức ấy. Trên thực tế, ta đã thấy có răt nhiều hình thức làm lợi ích cho nội dung. Trong hát chèo, khẳng phải ngẫu nhién mà có điệu làn thắm, có điệu nổi niêu, có điệu đường trường, có điệu hát đếm, v.v... cho nên không phải gặp bất luận trường hợp nào cũng có thể hát được điệu này hay 389 NGUYÊN CÔNG HOAN điệu nọ, như ta thường thấy ít lâu nay. Điệu lối lơ, lúc giọng vút lên cao, lột được đúng cái tỉnh thần chua ngoa của vợ anh tuần ti từ trong Quảng ra đánh ghen với vợ lẽ của chồng là người vợ tệ bạc của Chu Mãi Thần. Trong thơ ca, không phải ngẫu nhiên mà có bài bốn câu, có bài tám câu, có bài trường thiên, có câu năm chữ, có câu bảy chữ, có câu sáu tám, có lối yết hậu, có lối leo thang v.v... Mà ngay trong việc ăn uống, chúng ta cũng không rót rượu bia vào bát triết yêu, và không hòa giấm vào nước rau muống đựng trong cốc. Nhưng trình bày truyện không có nhiều hình thức như ở hát chèo, ở thơ ca. Ngoài hình thức kể chuyện mà tác giả làm như mật người ngoài truyện, còn một hình thức nữa, là tác giả làm như chính mình là người trong truyện. Tác giả vờ đóng vai chủ động để kế chuyện mình, xưng với độc gia là tôi. Vậy thì khi nào tác giả đóng vai kế truyện người khác, khi nào đóng vai kể truyện mình? Theo tôi nhận xét, khi một truyện diễn ra từ đầu đến cuối bằng nhiều cảnh, nhiều việc, thì tác giả nên đóng vai người ngoài đã nhìn thấy những cảnh, những việc ấy mà kể lại cho độc giả nghe. Vì hầu hết mọi tiểu thuyết là cuộc biểu diễn của cảnh, của việc, nên hình thức kể chuyện được co1 là hình thức rất thông thường. Nhưng khi một tiểu thuyết chỉ tựa vào cảnh, vào việc để nói lên sự diễn biến của tâm lý, của tư tưởng, thì người viết truyện dùng hình thức kể chuyện cũng không sao. Nhưng tết hơn, là nên dùng hình thức mình kế chuyện ĐỜI VIẾT VĂN CÚA TÔI 383 mình. Mình nói tâm lý tư tưởng mình, thì được người nghe để tin là thực, là đúng. Hơn thế nữa, nếu vai trò chủ động là một người có nhiều tâm lý xấu, hoặc có nhiều ý nghĩ ngốc nghếch, dại dật, đáng buổn cười, thì chi bằng tác giá nhận phăng vai ấy là mình. Mình kể chuyện mình, xưng là tôi, thì dù ai cũng xấu. ngốc dại như người trong truyện, có bị chạm nọc, họ cũng không giận tác gia đã lật tây họ. Một truyện tả tư tưởng biến điễn từ cá nhân chủ nghĩa đến tập thể chủ nghĩa, là một truyện vui, chế nhạo những người có ý nghỉ tự tư tự lợi. như kiểu truyện anh y sỹ trên kia, thì hình thức mình kể chuyện mình tăng được tính hài hước của truyện. Tôi đã không dùng hình thức mình kể chuyện mình trong Hơi thăng khốn nạn, Thày cấu, bối vì những truyện này cản ta nhiều cảnh, nhiều việc. Nhưng tôi đã xưng tôi trong Tới chủ báo, anh chủ báo, nó chu báo để tả những ý nghĩ bản thỉu của bọn con cái nhà giàu vì danh hão mà bị lừa và đi lừa lẫn nhau. Tôi đã xưng tôi trong Cơi lò gạch bí mút, đề tả những ý nghĩ của vai phụ, là một anh lế này phục một anh lốế khác, vì anh lố khác cứ tự cho mình là tình khôn. Ngoài hai hình thức trình bày truyện này, thính thoảng ta cũng nên tìm tòi để thay đổi lôi kể chuyện, để viết cho đö chán. Trong đời tôi, ít được đọc ngoài, tôi rất lấy làm tự hào vì đã tìm ra một vài lốt kè chuyện mà tới cho là mới, là khác thường. Thế là mơ nú đị Tây chỉ là những bức thư lẻ tế của người vợ đi du học bên Pháp viết cho chồng. Nhưng toàn 384 NGUYÊN CÔNG HOAN thể là một câu chuyện tả sự hy sinh của người chồng được đền bù bằng lòng bạc bẽo của người vợ. Chiếc quan tài là một truyện mà chủ động là một vật võ trì, nhưng đã hành động rất linh hoạt. Cú Kếu, gái tân thời, Nỗi lòng ơi fô là những truyện không có chuyện. Hai cai bụng không những không có chuyện, còn không có cả hành động nữa. Thịt người chét là một truyện nói cái sì việc muôn thuở, là quan ãn tiền của dân, nhưng tôi đã tìm được bọn ghen ăn với quan, là những con quạ, con cá mương, con tuêi, con nhặng, con giỏi, con bọ, để cho câu kết của truyện khá ngộ nghĩnh. Tơ cương là truyện dài viết theo thể nhật ký. 1930- 1932 là truyện tôi không phải viết một chữ nào. Tôi đã cắt những mẩu báo đăng về một sự việc diễn ra trong hai năm này, với trình tự thời gian hắn hoi, rồi dán lại, thành một truyện có đầu có đuôi xảy ra vì sự việc Ấy. Tôi còn muỏn thử viết những truyện mà cách trình bày khó khăn hơn: Một truyện mà từ đầu đến cuối, kết hợp bằng toàn những cảnh không lién quan với nhau; một truyện mà chủ đêng không phải là một người, mà là một tập thể; một truyện mà chỉ cá lời của một người đương nói với người khác bằng điện thoại. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 385 ZĐịnh được hình thức trình bày truyện rồi, là nên tính xem truyện viết nên bắt đầu từ đâu và đến đâu nên chấm dứt thì vừa vặn gợi câm. Như truyện anh y sỹ trên kia chẳng bạn, vì là truyện vui, chế nhạo một anh tị tư tự lợi, cho nên chấm dứt ở chỗ anh ta được tiễn bằng chai mật ong. Thêm đoạn người vợ vào tổ đan len, thì tiếng cười của độc giả bị đuối. Vì đoạn ấy không ăn với chủ đề. Ta có thể bỏ nó đi. Hoặc nếu để, thì ta nên kể vào trước cái đoạn anh y sỹ được chai mật ong. Ví dụ nó là một bức thư mà anh ấy nhận trong thời gian công tác. Bức thư ấy, không phải vợ anh viết. để có thể còn nghi ngờ là nói đối, mà của em gái anh, một bà cô chỉ tìm cd hội xoi mói chị dâu. Câu chuyện anh y sỹ có thể kể thẳng và dần dần, từ ngày anh còn nhỏ tuổi ở nhà quê, anh đi học ở tỉnh, đến ngày kháng chiến, trong thời gian địch chiếm đóng Thủ đô, rồi Hòa bình trở lại, anh công tác ở Bộ Y tế, nay anh được điểu đi công tác chống sốt rét. trước khi đi, anh thắc mắc thế nào, định gỡ gạc ra làm sao, rỗi trong quá trình anh ở trên đồng bào miền núi, những cái gì làm anh thay đối tư tưởng, v.v... Lại có thể kể ngay vào truyện, là từ ngày anh y sỹ được tin công tác lên mạn ngược chống sốt rét. Rồi chuyển một cách khéo vào lai lịch của anh từ thuở bé. Rồi lại chuyển một cách khéo, để tiếp tục kể những việc từ ngày anh đi công tác, cho đến ngày anh được tiễn chai mật ong. 386 NGUYÊN CÔNG HOAN Trong hai cách trình bày này, tôi thấy cách trình bày thứ hai đúng bơn. Vì nó vào ngay truyện. Nếu kể lải nhải từ ngày anh cồn bé thì độc giả sẽ sốt ruột, Vì mãi khóng thấy tác giả vào vấn đề. Cho nên cách kể chuyện tốt nhất, dù truyện kể từ đoạn đầu, từ đoạn giữa, hay từ đoạn kết, là ta phải nhằm xem đoạn nào là trọng tâm của truyện. Như truyện anh y sỹ này, trọng tâm là từ đoạn giữa. Song, muốn để độc giả hiểu anh y sỹ, thế nào ta cũng phải chuyển câu chuyện về quãng đời trước của anh. Sở di tôi nói chuyển một cách khéo, là vì tôi đã thấy nhiều truyện chuyển một cách vung về. Ví dụ tác giả tả anh ta được tín ởi công tác, thì anh ta 1m lặng nghĩ. Anh ta nghĩ đời anh ta từ thuở bé học ra sao, lấy vợ ra sao, thời tạm chiếm Ìàm những việc gì, v.v... Từng ấy việc hiện trong óc anh như cuốn phim chiếu trên màn anh. Cách trình bày quá khứ như vậy, tôi cho là non kém, quê kệch, sống sượng. Mà cũng vô lý nữa. Trong chúng ta đây, đã có anh nào, trong một lúc nào đó, ngồi một mình ngẩn tò te mà nghĩ lại cuộc đời mình lần lượt từ thuö bé đến giờ hay không? Vô lý hơn nữa, là thỉnh thoảng tác giả lại bát anh Ấy cười mim một mình, nói khẽ một mình, thì không ngập ngừng gì nữa, ta bảo người ấy là người sắp hóa dại. Cho nên, muốn chuyển về truyện cũ, tác giả nên làm cách nào cho mềm mại. Cách hợp lý nhất mà cũng tự nhiên nhất, là tác giả cứ việc kể. Vì tác giả biết. Chứ không việc gì phải giả dôi mà làm như người ấy nghĩ. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 387 đÊhi đã nắm được bố cục thì tôi ghi dàn truyện. Bởi vì đoạn nào viết kỹ, đoạn nào viết sơ, truyện bắt đầu từ đâu, đến đầu thì chấm dứt, tôi đã định trước. Và tôi cũng hình dung được toàn cuốn truyện trong đầu óc tôi rồi. Có đàn truyện trước, tôi mới ước lượng được truyện dài truyện ngắn bao nhiêu trang thì vừa. Có dàn truyện trước, tôi mới không cao hứng mà kéo dài những đoạn nên viết sơ. Mà cũng không ẩu xị mà rút ngắn những đoạn nên viết kỹ. Dàn truyện là trói voi bỏ bị. Không dàn truyện là để cho chó chạy ruộng khoai. Vấn đề đàn truyện thuộc về vấn đề kỹ thuật viết truyện. Nhiều người có vốn sống dồi đào, nhưng chỉ vì chưa biết đàn truyện, nên viết ra, truyện thành lủng củng, khó nhớ. Do đó, nó không có sức hấp dẫn. Hãi trước Cách mạng, có những nhà xuất bản lập nghiệp bằng cách in truyện kiếm hiệp dịch của Trung Quốc. Cho nên, trong giới viết văn, nảy nòi va một ít người sáng tác truyện kiếm hiệp Việt Nam. Vì truyện kiếm hiệp là thần kỳ, là pháp thuật, cho nền tác gia kiếm hiệp muốn cho vai nào sống thì được sống, bắt vai nào chết thì phải chết. Không cần lý do, không cần luật lệ gì. Chỉ cần một cái là phù phép. Và cũng nực cười nữa, là người chết hẳn hơi, nếu tác gia muốn cho sống lại, cũng chỉ phù phép là được. Mấy ông viết kiếm hiệp, chắc rằng vì tiền nhiều hơn vì nghệ thuật, đã làm việc rất ấu. Truyện nghĩ đến đâu, viết 388 NGUYÊN CÔNG HOAN dần đến đấy, chứ chẳng dàn bài dàn biệc gì cho mất thì giờ. Thì xây ra một lần, có một vai, tác giả cho ra đánh nhau với kẻ địch, bị kẻ địch giết. Thế là vai ấy chết. Nhưng có lẽ "ranh" nhân vấn hay đăng trí, cho nên ông tác giả nhà ta quên phất đi mất là chính tay ông đã làm cho vai ấy chết rồi. Đến ngay hồi sau, thế nào mà ông lại cho vai ấy lù lù hiện ra, quay cuồng, hò hét, y như vai ấy chưa chết lần nào. Nhưng không sao. Nhà văn sáng tác kiếm hiệp của chúng ta biết mình vô ý, nên đã lại sáng tác cho vai Ấy sống một cách không cần ngượng như tác giả bằng phương pháp rất giản đị, là phù phép. Chúng ta viết truyện có thực, chứ không viết truyện thần kỳ kiếm hiệp. Cho nên trước khi viết, chúng ta nên đàn truyện cẩn thận. Kẻo lỡ ra chúng ta đăng trí, đã giết một người nào, thì không thể làm người ấy sống lại bằng cách phù phép đâu! ®:¡ tôi viết, thì những nhân vật của truyện hiện ra trong óc tôi. Tôi bất họ biểu diễn thật thong thả từng ý nghĩ, từng cử chỉ, từng lời nói, từng cách đi đứng, v.v... như trong một cuốn phím quay chậm, để tôi nhìn cho rõ và ghỉ cho hết. Ö đây, lại nảy ra vấn đề đã được nhác lại nhiều lần, tức là vấn đề sống. Phải, nhà văn phải sống nhiều mới thuộc được những ý nghĩ, cử chỉ, lời nói, cách đi đứng, v.v... của nhân vật. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 389 Nếu không sống nhiều, không thuộc. thì có khi những nhân vật của ta nói đối mà ta không biết. Rồi ta cứ chép nguyên những thứ nói dối ấy. Thành thư là ta nói dâi độc giả. Nên nhớ rằng độc giả cũng sống nhiều. cho nên thấy có cái gì không đúng, không thật, người ta biết ngay. Nhưng thường trí tượng tượng đi nhanh hơn tay viết, nên một đôi khi, những ý nghĩ dí dóm hoặc chua chát của tôi, những hình ảnh, những tâm lý của nhân vật, cố kìm lại trong óc, mà nó cứ vẫn tuôn ra vùn vụt. Khi ấy, thì tôi phải chép vội chép vàng ra mép bản thảo. Nếu không chép, thì nó bay đi mất, không sao nhớ lại được. Cho nên bao giờ viết một truyện ngắn, tôi cũng phải cố một mạch cho xong, không thể để dây dưa buổi này sang buổi khác. Thường thì tôi làm việc về buổi tối. Xung quanh yên tĩnh thì tư tưởng được tập trung. Viết xong truyện, tôi phải sửa đi sửa lại, sửa cho thật kỹ, có khi bảy tám lần, cho đến khi thấy hoàn hão, thì tôi ngủ mới yên. Chưa sửa xong, thì nằm trần trọc, trong trí lúc nào cũng vấn vơ nghĩ ngợi, thỉnh thoảng chợt nảy ra điều gì, lại phải ngồi nhỏm dậy để ghi. Nếu có chợp mất, thì cũng mơ mở màng màng, nằm mê toàn thấy chữa hoặc thêm bớt ở bản tháo. Rồi đến sáng hồm sau, lúc trở đậy, tôi tưởng chừng như suốt đêm chưa ngủ. Vì óc vẫn làm việc, lúc nào cũng tỉnh như sáo. Truyện Kép T Bên tôi đã viết trong thời gian tôi bị đau mắt. Có đề tài lúc chập tối, tôi bứt rứt, bực bội, đắn đo, không biết có nên thức mà viết hay không. Tôi mà liều, tất mắt bị sưng rất nặng. Nhưng chờ cho đến ngày khỏi 390 NGUYÊN CÔNG HOAN mới viết, thì câu chuyện nó nguội, hóa thiu, hóa thối ra mất thôi. Thế là tôi quyết định viết. Vì đèn vặn nhỏ, ánh sáng yếu. nên luôn luôn tôi phải giương to đôi mắt. Tôi vừa viết vừa lau mắt. Lắm lúc mỏi quá, phải nhắm nghiền lại, nghỉ một lúc cho khỏi nhức. Tôi đã đây đọa đôi mắt ốm yếu của tôi như vậy từ mười giờ tối đến năm giờ sáng, thì truyện ép 7T Bản được sửa xong lần cuối cùng. Tôi đau nặng thêm, nhưng rất khoan khoái, nhẹ nhõm. Tôi viết truyện dài cũng như viết truyện ngắn. Khi nghĩ được cốt truyện thì tôi ghi cái đàn truyện ra từng hồi, mỗi hồi bằng một hai chữ. Rồi tôi viết dần mỗi hồi một buối. Ñnói quen viết truyện của tôi, là nghĩ thế nào để nói thế nào, thì viết. ra lời thế. Tôi cố gắng làm sao cho câu văn bình thường, tự nhiên, giản dị như lời nói, không có vẻ gọt rũa, không có vẻ cầu kỳ. Nhiều lần tôi phải sửa đi chữa lại cách đặt câu, cách dùng tiếng, cho lời văn giữ vững bản sắc dân tộc, không lẫn với văn dịch. Tôi còn cố gắng dùng cho hết tiếng nói Việt Nam, dùng cho đúng lối nói Việt Nam, mà câu văn vẫn sinh động, sáng sủa và gãy gọn. Tôi tránh dùng những chữ mượn của nước ngoài còn mới lạ, chưa phổ biến rộng rãi. Sính dùng chữ nước ngoài, tôi cho là hợm hay chữ, là khinh tiếng mẹ đẻ. là thích ăn săn. lười biếng. Không chịu tìm tòi là làm cho tiếng nước mình ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 391 nghèo đi, hoặc xấu đi. Tại sao nghe tiếng frờng ky thì ta hình dung ra cái ghế bằng gu hoặc bằng trắc, có trạm trổ đẹp đẽ. Mà nghe tiếng ghế đài, thì ta nghĩ ngay đến cái tấm ván bằng gỗ tạp có bốn chân bày ở hàng nước? Tại sao lại đạy học trò cái óc là não, thân người là nhân thể, v.v... Tiếng óc và não, thân người và nhân thể, tiếng nào có vẻ khoa học hơn, là do quan niệm của ta, và cũng do ta có hay không hiếu kỳ. Mấy năm trước, ở góc hiên nhà ga Hà Nội, có hàng quà bán cho khách, không đề là hàng quà - mà chẳng để, người ta cũng biết là hàng quà - lại đề là Phòng cung ứng sinh hoqt. Cái tật dùng nhiều chữ thật còn khá nhiều người mắc. Và còn nói sai nữa. 7oe thán lầm là ca thán, biến thành ca dao (rêu rao). Quả thực biến thành hoa thực. Phấn khởi biến thành hớn khởi. Cáu bết biến thành cấu bết. Phương án biến thành hương án. Tỏo đưng (cần quét) biến thành tdo đẩm, vân vân, vần vân. Tôi nhớ, trong kháng chiến, có một lần ở xã mà cơ quan tôi đóng, có tổ chức một cuộc mít tính cổ động nhãn dân vào hội Liên Việt. Ông chủ nhà tôi ở cũng đi dự. Ông là người Tày. Vì nghe diễn giả nói dài quá, lại dùng nhiều chữ khó quá, tôi ngờ rằng thính giả ít người hiểu. Lúc ông chủ nhà tôi về, tôi hỏi khéo: - Thế nào, cụ nghe tiếng kinh có biểu không? - Có chứ. - Anh ấy nói những gì? - Anh ấy nói dài lắm. Tôi chỉ nhớ rằng: Bây giờ độc lập rồi. Chuyện cũ bỏ đi. Mãi tháng đóng một hào. 392 NGUYÊN CÔNG HOAN Tôi bật buồn cười. Đúng là hội Liên Việt chủ trương đoàn kết. Nhưng anh cán bộ nói gần một giờ đồng hồ. Ông chủ nhà tôi chỉ nhớ bốn tiếng chuyện cũ hỏ đi. Chuyện cũ mà bỏ đi thì đoàn kết được chứ gì? Tôi hỏi thêm: - Cụ nghe có thích không? Ông cụ tặc lưỡi; - Ối chà. Thèm thuốc bỏ mẹ! Mót đái bỏ mẹ! Mà ngôi hàng ghế đầu, đếch dám ra. Ý nghĩa câu này là chê Anh cán bộ nói lâu quá. Lại một lần nữa, ngày bắt đầu kháng chiến, làng tôi ở cũng mở cuộc mít tỉnh để giải thích vì sao ta kháng chiến, và kết quả là ai thắng. Muốn chứng minh là ta thắng, diễn giả sơ sánh giữa hai lực lượng ta và địch về chính trị, về kinh tế, về quân sự, v.v... Chính tôi nghe cũng thấy khó hiểu quá. Cuộc mít tính tan, nhân dân ra về. Bỗng có một bà lay cánh tay tôi, gọI: - Ảnh ơi, người ta nói thế là Tây được hay cụ Hồ được? Tôi đáp: - Cụ Hồ được. Bà ấy sung sướng: - Ừ, thế thì đánh nhau. Ca: xăt lấy làm xấu hổ, vì mang tiếng là người viết văn, tôi chưa biết hết nghĩa của tiếng nói Việt Nam. Nhất ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 398 là những nghĩa của phương ngôn, tục ngữ. Và tôi chưa tận dụng được tiếng nói và lôi nói đặc biệt của dân tộc Việt Nam. Ví dụ thế nào là con daưo hai, con dao ba, thế nào là bớ cọc chèo. Tôi hỏi người thợ đánh đao, mới biết hai hay ba, là hai hay ba rố. Vổ là chiều rộng của gan bàn tay. Người thợ làm dao lấy vố để đo làm cữ cho lưỡi dao dài hay ngắn. Tôi có đi đò. mới học được nghĩa của tiếng uớ. Vớ là cái dây vặn theo hình con số 8, để mắc mái chèo vào cọc chèo. Đặc điểm của lối nói Việt Nam là mạnh dạn dùng thẳng hình ảnh, chứ không cần ví von lắm. Ta gọi là má lim đồng Hên, chữ không cần gọi là cái má có chỗ lúm như lỗ của đồng tiền. Cũng như ta đã gọi cánh buôm, lúa con gói, chỏm hoa doi, đường sống trâu, búi tóc củ hành. Cho nên, ở nhiều nước khác, tiếng nói và văn viết khác nhau. Nhưng ở Việt Nam, nói cũng như viết, đều rât văn vẻ. Người viết văn Việt Nam phải có nhiệm vụ là khai thác được đúng cái tính chất văn vẻ của tiếng nói và lối nói của dân tộc. Không nên cho là nôm na, mà phải mượn tiếng nói và lối nói của nước ngoài lạ với cái lỗ tai thông thường Việt Nam, mới chỏ là văn về. Nghĩ và làm như vậy là chưa hiểu ngôn ngữ Việt Nam mỗi ngày một văn vẻ hơn. Và làm sao mà biểu dương được giá trị văn vẻ của ngôn ngữ Việt Nam với quốc tế, Vì không ai dám tự phụ là biết hết và hiểu hết tiếng mẹ đẻ, nên cần phải học. Nhà văn càng cần nghiêm chỉnh mà học. Học để hiểu tiếng khó, thêm tiếng mới. Đọc bài nào mà người viết không "hay chữ", tôi cứ thấy như ăn phở 394 NGUYÊN CÔNG HOAN không thịt, mà bây gið gọi là "phở không người lái". Học ở ngôn ngữ dân tộc, học ở văn học dân gian. Quanh anh, ở nông thôn, ở thành thị - nhất là ở những nơi làm nghề mới nó đề ra tiếng mới, để ra nghĩa mới của tiếng cũ - không thiếu giáo sư ngôn ngữ rất thành thạo. Anh cứ để ý mà học. Xui người Việt Nam học tiếng Việt Nam, nhất là xui người viết văn Việt Nam học tiếng Việt Nam, tôi có vẻ như là nói với trẻ con không bằng! Không. Đấy là chuyện người lớn nói với nhau đấy. Nghề của ta là nghề dùng tiếng để viết. Anh không giàu tiếng, thì đố ngòi bút của anh tiing hoành được. Người viết văn không chỉ cần có vốn về sông, vốn về chữ nghĩa, mà cồn cần có vốn về văn hóa nữa. Bất cứ làm nghề gì, anh ít văn hóa, hoặc không có văn hóa, thì anh chỉ biết bắt chước đúng như cái mà người khác đã làm. Nhưng có văn hóa thì anh nghiên cứu cái Ấy để cải tiến, và sáng tạo, phát mính ra thành cái của anh. Cái mà bây giờ gọi là mới, thì chỉ ít lâu đã là cũ thôi. Bởi vì mọi mặt ở đời này đều tiến rất nhanh. Ta dùng chữ tân để chỉ cái mà hôm nay ta cho là mới. Nhưng chẳng bao lâu, cái tân trở nên cũ, ta phải dùng chữ đối tân để chỉ cái mới hơn. Rồi đến chữ /ốf tối tân, khi mà cái tối tân trỏ thành lạc hậu. Tôi là một người bị quan, hoài nghĩ, nên khinh thế, ngạo vật, hay đùa và hay chế nhạo. Sống đưới chế độ thống trị của thực dân, tôi thấy cái gì cũng là giả dối, lừa bịp, đáng khôi hài Thế mà thằng làm trò khôi hài. là thằng thực dân, lại làm ra mặt nghiêm chỉnh. Thật là ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 395 buồn cười. Cho nên tôi hay chế giễu, mỉa mai để khôi hài tác giả việc khôi bài. Tôi coi thường tất cả. Tất ca, đối với tôi, chỉ là trò cười. Vì vậy, tôi hay pha trò cười. Tôi viết tiểu thuyết cũng mang cái giọng nói thường của tôi là trào phúng và hài hước. Tôi để cười, vì tôi thích cười. Cười để lúc buồn thì được giải, lúc vui được thêm vui. Tôi muốn ai cũng vậy. VẢ sự thật, thi có cái cười làm tôi khoái trá, có cái cười làm tôi đau thương. Những tiếng cười ấy khác nhau. Chỉ có những vị lãng phí quá mức sự đứng đắn một cách không cần thiết mới không đám cười, vì tưởng không cười là ưu thời mẫn thế. Chính mấy ông cụ non này là những người đáng cười hơn al hết. Nếu kể một câu chuyện đau thương mà viết bằng giọng đau thương, thì người đọc cố nhiên thấy đau thương. Nhưng nếu bắt người ấy, sau khi nghe truyện đau thương, phải cười mỉa, thì cái cười ấy sâu sắc, đáng sợ biết là ngần nào. Anh có một kẻ thù. Nếu anh là một người phối bò, thì anh hung hăng, anh đánh kẻ thù cúa anh. Nhưng xong trận đánh ấy, anh hết. thù. Nếu anh là người nham hiểm, anh chỉ cười khẩy, cười lạt một tiếng, tức là anh nuốt giận, đe ngầm kẻ địch là bất nhật, anh sẽ trả thù. Cho nên tôi cho là đau thương mà phải cười, thì đau thương thấm thía. ăn ngọt vào trong người. Nó sống lâu dài. Mà cái cười khẩy, cười lạt càng nhẹ bao nhiêu, thì ý nghĩa của nó càng mạnh bấy nhiêu. Cười ra nước mắt là cái cười ác với kẻ địch. 396 NGUYÊN CÔNG HOAN Vì vậy, viết lối văn hài hước và trào phúng, tôi muốn độc giả đọc mỗi truyện của tôi, đều có tiếng cười chua chát, để khinh, để ghét, để thù những kẻ đáng khinh, đáng ghét, đáng thù. Khi viết một tác phẩm, tác giả nên luôn luôn nhớ đến người đọc mình là ai, và nhân vật mình đương trình bày đây là thuộc tầng lớp nào trong xã hội. Thường thì ta hay đãng trí ở điểm đó. Hai vị điễn giả mà tôi nói trên kia đã quên những người đứng nghe quanh mình. Cho nên vị thứ nhất đã nói với vị nhiều hơn là nói với người nghe. Và vị thứ hai đã nói hoàn toàn cho một mình vị. Bái không nhớ đến nhân vật mình đương viết là al, cho nên nhiều tác giả, khi cao hứng, thì nhập ngay mình vào hồn nhân vật ấy. Có truyện viết một em bé lên ba mà ăn nói khôn ngoan như người lớn. Có truyện tã một nông dân mà nghĩ ngợi, ăn nói như người trí thức tiểu tư sản ở thành thị. Có truyện kể My Châu nái với Trọng Thủy, mà cũng trái từn em đã hiến nơi anh. Trong nghề viết văn, cách đặt câu là việc khá quan trọng. Tòi thường cố gắng sao cho câu của tôi được gọn, gãy và rõ. Cho nên tôi chỉ đặt những câu ngắn. Phải để một câu dài quá hai dòng là điều vạn bất đắc dĩ và là sự khổ tâm cho tôi Câu văn ngắn thì nó nhẹ. Người đọc nó được nghỉ, được thở luôn, sẽ không thấy mệt, và không oán người viết. Dù truyện của tôi không hay, thì tôi cũng dùng được điểm ấy để vớt lại cảm tình của độc giả. Thường thì khì đặt câu, cái nhạc điệu của thơ được luyện vào trong óc tôi ngay từ ngày càn bé, tự nhiên nó xui ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 397 tôi áp dụng vào văn xuôi. Cho nên, tùy trường hợp. để cho câu cứng khoẻ hoặc êm dịu, tôi hay năn cho chữ cuối đối theo giọng bằng trắc, trắc bằng. Câu của tôi cũng đặt theo luông hơi tình cẩm. Kính nghiệm cho tôi thấy rằng khi tác giả hòa được luồng hơi viết của mình vào luồng hơi đọc của độc giả, thì dù câu đặt ngoài mẹo luật chung, nhưng khi anh được đêng tình thì không những mọi khuyết điểm của anh được xí xóa hết, mà cồn được công nhận là có nghệ thuật nữa (Theo nhận xét của một số nhà làm mẹo luật tiếng Việt). Tôi đã đặt những câu một chữ để tả cảnh buôn: Từ chiêu, lại bắt đầu trở rét. Gió. Mưa. Não nùng. (Anh sẩm) Và những câu vài chữ, để tả dáng điệu cho sinh động: Xong đâu đấy, cô lận đôi giầy mang cớ, ôm cái uí đầm đến trước tủ gương mà đứng. Cô quay đồng trước. Cô quay đồng sau. Cô đi đi. Cô lại lại. Cô uốn éo. Cô thướt tha. Rồi cô đứng yên, cô ngắm. Cô bàn. Cô tán. Cô bình phẩm. Cô khoái lắm. (Cô Kếu, gái tân thời) Hơi tình cảm còn cho phép tôi bất đầu ngay truyện bằng chữ Và, 398 NGUYÊN CÔNG HOAN Và bụi. Và tanh. Vờ ồn ào. Và hơi người. Và chen chúc. Chợ họp mỗi lúc một đông. (Bữa no... đòn) Và bắt đầu câu bằng chữ Vân vân: . nào là những buổi tối có trăng, bởi thuyên đi uen hồ Tay, đến dưới uòm cây xunh, thì ngừng chèo, ngắm lần nước lăn tăn sóng bạc, nào là mùa hè những năm trước, đi tắm biển Trà Cổ, một mình tha thẩn trên bãi cát, phóng tâm mốt ra đảo Vĩnh Thực, tỉnh cát óng ánh như mặt gương, rồi mới nhảy sóng, tập bơi cho nở nang thân thể. Vân bên, toàn những chuyện lãng mạn biểu "Vui uẻ trẻ trung” như uậy. (Đời viết văn của tôi - Sáng tác) Tôi còn làm tăng ý nghĩa ngộ nghĩnh của sự việc bằng cách theo kiểu chia ngôi động từ chỉ sự việc ấy của tiếng Pháp, để chia danh từ của Việt Nam ra từng ngồi: Tôi chủ báo, anh chủ báo, né chủ báo. Theo cách đặt câu của Pháp, thì trước danh từ chủ báo phải có đông từ /à. Nếu tôi viết tôi là chú báo, thì chủ báo ch1 có nghĩa thông thường thôi, tức là tôi làm công việc thông thường của người chủ báo. Nhưng ở truyện, vai chủ động của tôi không làm việc thông thường của người chủ báo, mà anh ta là đại đột, rồi gán sự đại đột của mình cho một anh nhà giàu dại đột khác. Cho nên 722 chủ báo, anh chủ báo, nỗ chủ báo, về hình thức đặt câu, nó buồn cười, về ý nghĩa, nó hàm được tính chất ngộ nghĩnh của sự kiện chủ báo. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 399 Kinh nghiệm cuối cùng của tôi trong việc viết, là bao giờ tôi cũng viết trên giấy dọc ra khổ nhỏ. Và viết một mặt. Viết một mặt không lăng phí giấy. Vì mặt sau, để dùng lần sau. Viết khổ nhỏ đỡ lăng phí giấy và đã lãng phí thì giờ, nếu cần phải hỏ trang ấy và chép lại ra trang khác. Viết một mặt cũng đỡ lãng phí thì giờ, nếu cần chép lại một đoạn nhỏ cho rõ ràng, thì đoạn nào chữa xóa lem nhem, tôi dùng kéo cắt đi, chép xong sang mảnh khác, tôi dán điền vào đó. Khi một truyện viết. xong, hoặc có đáng báo, hoặc không đăng báo, thì tôi cũng theo một thói quen có lợi, là cất biệt hẳn đi. Chứ không phải thỉnh thoảng mở ra mà ngắm nghĩa nữa. Tôi không nghĩ đến nó. Giá được quên hẳn nó thì càng tốt. Năm sáu tháng sau, tôi mới lấy nó ra để sửa. Sä dĩ tôi không sửa ngay, vì đối với một tác phẩm mới viết, bao giờ tác giả cũng chủ quan, không thể nào thấy được khuyết điểmvề nội dung. Tôi nói về nội dung thôi. Chứ về hình thức như câu văn chẳng hạn, thì lần nào đọc lại, cũng có thể sửa chữa cho lọt tai hơn. Nhưng về nội dung thì phải đợi một thời gian dài, tác giả mới khách quan như một độc giả khác, mà nhìn rõ thiếu sót. Có sửa được truyện cũ, mới thấy mình tiến bộ. * Đa. xong một tác phẩm thì ai cũng đọc lại. Việc này bình thường, không khác gì khí ăn cdm xong thì rửa 400 NGUYÊN CÔNG HOAN miệng, xỉa răng, uống nước. Có gì là lạ mà tôi phải đặt riêng là một việc. Lại không có những ngươi đọc đi đọc lại nhiều lần tác phẩm mình vừa viết xong, đến nỗi gần như thuộc lòng từ đầu đến cuối hạy sao? Nhưng, thưa các bạn, tôi xin hơi các bạn một câu này. Các bạn có đọc lại tác phẩm của các bạn thật, nhưng các bạn đọc lại bằng tai, bằng mắt nào, bằng đầu óe của ai? Đó, vấn đề là ở chỗ ấy. Đành răng khi viết xong một tác phẩm, ai cũng muốn đọc lại để tìm ra khuyết điểm mà sửa chữa cho hoàn toàn. Nhưng khốn nỗi, ý định thì vẫn hay, mà nhiều khi, lúc đọc lại, ta lại theo chủ quan của ta mà đâm ra đãng trí. Đáng lẽ là việc đọc lại để kiểm soát, thì ta lại biến nó thành một cuộc bình văn. Mà lòng tự ái của con nhà văn có lúc lại to hơn tài của nhà văn ấy! Cho nên văn ta, có khi ta càng đọc càng cao hứng, chì thấy những hay là hay! Đọc lại như vậy tức là chưa đọc lại. Vì tôi đã viết lâu năm, nên không cần nháp trước ra giấy. Tôi nháp trước ở trong đầu, rồi viết thẳng ra giẤy sạch. Cho nên. đến lúc sửa. tôi đặt công phu tỉ mi hơn lúc viết rất nhiều. Khi đọc lại bản thảo, ít nhất tôi cũng phải khách quan như sau: Một lần, đọc với sự suy xét của người làm còng tác chính trị, xem tác phẩm của mình có chỗ nào sai đường lối hay không. Một lần, đạc với sự hiểu biết của người độc giả bình thường, xem câu văn của mình có dễ hiểu hay còn nhiều chữ khó, chủ lạ. Có gọn, có gãy không, hay lằng ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 401 nhằng, lờm xờm. Có giản đị hay cầu kỳ. Có nhẹ nhàng hay nặng nề. Có sáng sủa hay tối tăm. Có Việt Nam hay ngô nghê như văn dịch. Một lần, đọc với sự lạ lùng của người khác, chưa biết truyện viết những gì, viết thế nào. Chứ không phải đọc với sự thông thạo của người biết trước câu chuyện đại ý ra sao, mở đầu ra sao, kết cục ra sao, nhân vật ra sao, chi tiết ra sao, v.v... Như vậy, mới nhìn rõ ở truyện ấy, tình tiết có hợp lý không, đâu là thừa, đâu là thiếu, cách trình bày có làm nổi bật được ý của truyện hay không. Kể như vậy, có trôi, có chạy không. Hành động, ngôn ngữ, tư tưởng, tâm lý có đúng với nhân vật trong thời gian và hoàn cảnh Ấy không. Người viết truyện là người biết trước câu chuyện, thường tưởng người đọc cũng biết như mình. Cho nên không đễ nhận được những cái gì là đột ngột, không hợp lý, không hợp lẽ tự nhiên. Chỉ người ngoài mới đọc lần đầu, gặp những thiếu sót, mới thấy chối, thấy bở ngỡ. Vì vậy, lần này, nên đọc thật thong thả, để hết sức chú ý. Một lần, đọc với sự xét nét của một độc giả khó tính hay bẻ bai. Tức là nhìn chung khắp các mặt. Có như vậy, thì lần cuối cùng, ta hãy nên đọc với lòng tự hào của một người vừa hoàn thành một tác phẩm. Lúc này thì tha hồ mà cao hứng. Đến đây, tôi tưởng cũng nên thêm một ý kiến nhô. Là khi đọc, ta nên kiểm điểm xem chữ ta viết có tháu lắm không. Có khó đọc không. Có dập xóa lem nhem không. Nếu là bản đánh máy, thì đã đánh dấu chưa. Nên nhớ rằng đọc một bài ở bản chữ in, ta thấy trôi hơn ở bản chữ 402 NGUYÊN CÔNG HOAN viết. Cho nên bản thảo viết bẩn, đễ làm người đọc mất cảm tình. Cũng như bản đánh máy, dễ che giấu khuyết điểm. Đọc lại cẩn thận như vậy, rỗi ta hãy nên trao tác phẩm của ta cho người khác để nhờ góp ý kiến. đinh nghiệm viết văn thì vô vàn, kể hàng ngày chưa hết. Song, phải có một tác phẩm nào làm thí dụ, mới nói được cụ thể. Vì mỗi tác phẩm đều cho ta được một số kinh nghiệm khác nhau. Cho nên trên đây, tôi chỉ trình bày mấy kinh nghiệm có tính chất nguyên tắc chung chung mà thôi. Nghề viết văn, không phải do đọc lắm kinh nghiệm và lý luận mà thành thạo được. Muốn thành thạo, trước hết, ta phải làm, và làm nhiều. Anh muốn biết bơi thì anh phải nhảy xuống nước mà tập. Chỉ đứng trên cạn mà hót cách, thì thiên vạn cổ anh cũng chẳng biết bơi. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 408 IV VẤN ĐỀ LÊ năm 1930 trở đi, tôi được việt luôn, nên viết được nhiều. Một tờ báo mà tôi cộng tác, một khi có bài của tôi gửi đến, thì hển đăng ngay. Việc đó làm tôi phấn khởi, như được cái đà để viết ngay truyện khác. Tôi phải luôn luân tìm đề tài. Cái óc sáng tạo nhà nghề của tôi trở nên rất nhạy với những hiện tượng có thể viết thành tiểu thuyết. Tôi tiếc không có đủ tay và đủ thì giờ để làm hài lòng tất cả những tờ báo mời tôi giúp. Do việc óc tôi luôn luôn nghĩ đến truyện, và ngòi bút tôi luôn luôn viết truyện, mà tôi được rèn luyện, nên thuần. Nhưng từ năm 1942, đế quốc ngầm cấm tôi viết truyện ngắn cho đến nay, tôi chưa có địp nào viết luôn và viết nhiều để được thử thách một lần nữa. Ngày ấy - ngày tôi bị đế quốc treo giò - tôi tự an ủi rằng đồi hoạt động văn học của tôi, thời kỳ thứ hai, cũng được ngót mười lăm năm. Tôi thấy những bậc tiền bối của tôi, những bạn đồng thời với tôi, những người có tài và đã có một thời oanh liệt, họ không sống dài quá mười năm. "Nhà văn Việt Nam thường chết non". Tôi vẫn nghĩ thế. 404 NGUYÊN CÔNG HOAN Vậy mà năm 1956, tôi còn viết nổi cuốn Tranh tối tranh sáng. thì tôi tự hào là tôi chưa chết. Tôi sống đai hơn các bậc tiền bối và các bạn đương thời của tôi nhiều. Tôi chưa chết, tòi sống lại, là da, như tôi đã nói, công ơn của Cách mạng. Trong những ngày đầu Cách mạng, tôi bị choáng mát, bở ngỡ. Không phải không có gì để viết, nhưng chính là tôi thấy ngòi bút của tôi bất. lực trước những để tài vô tận, và mỗi ngày một hay hơn, những đề tài về xã hội, về chính trì của một đân tộc chuyển mình để vươn lên vùn vụt. Rồi qua tám năm kháng chiến, tôi lại sống những ngày buồn và vui của đắt nước. Những chuyện bộ đội lúc mới bắt đầu nố súng, những chuyện nhân dân cầm cày cuốc, vừa tự lực cánh sinh, vừa góp công của vào chiến tháng, tóm lại tôi lượm lặt được biết eø man nào là vấn đề về quân sự, về chính trị, về văn hóa xã bội của một dân tộc nhỏ yếu nhưng anh hùng, quyết tâm quật cường chống bè lù đế quốc hùng mạnh. Rồi tôi được học tập chính trị thường xuyên, học lý luận, nhất là trong mây tháng chỉnh huấn năm 1953, rồi học thực tế, nhất là trong những ngày đi phát động quần chúng nông đân giảm tô và cải cách ruộng đất năm L953 và õ4. Lập trường tư tưởng eủa tôi được vững chắc và nâng cao. Với những đề tài phong phú mà tòi thu được. qua sàng lọc bằng ý thức chính trị và sự lắng đọng Vì thời gian, tới có thể viết nhiều, và viết khoẻ như cð. * ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 405 ©ong, nhìn vào mình, không phải tôi không thấy những khó khăn. Ngày trước, tôi vừa dạy học viïa viết văn. Bởi cũng coi việc viết văn như một nghề, nên trong tuần lễ, tôi đã dành cho việc sáng tác những tối nhất định. Những buổi ấy, tôi hoàn toàn làm chủ. Khi tôi định viết, không việc nào khác tranh nổi thì giờ ấy của tôi. Những việc thường lệ, như chấm bài, soạn bài eho học trò, như đi chơi giải trí, tôi đã thu xếp vào những buổi khác. Nếu có việc bất thưởng xảy ra, tôi cùng mặc kệ. Con ốm, tôi không quan tâm. Bạn đến, người nhà nói đối là tôi đi vắng. Không có sự khêu gợi nào bút nổi tôi khỏi bàn giấy. Vì vậy, những tối tôi viết, tư tưởng tôi được tập trung. Mà tư tưởng được tập trung thì viết dễ, viết nhanh. Không những tư tưởng tôi được chỉ tập trung trang lúc viết văn, mà có thể nói rằng cả quá trình mười lãm năm hoạt động văn học, không lúc nào tôi kbông nghĩ ngợi tới sáng tác. Tôi sống với những sự việc, những nhân vật đương xây dựng ở trong đầu óc, đến nỗi đối với những sự việc, những nhân vật thật ở đời. tôi như người đăng trí, vô tình. Con ốm, hôm nay bệnh nhẹ hơn hôm qua thế nào, tôi không biết. Người giúp việc trong gia đình, «ó khi đến mấy tháng, mà gặp ở ngoài đường, tôi chỉ mang máng là đã có gặp ở đâu đó. Lúc nào tôi cũng đăm chiêu. Lúc ăn, lúc sắp ngủ, lúc đứng thờ thấn một mình, không lúc nào óc tôi không làm việc. Nếp sống với cảnh đời bên trong thành tật trên mặt tôi, vẽ những rếp nhăn trầm mặc trên trán, vào má tôi. 406 NGUYÊN CÔNG HOAN Nhưng từ Cách mạng, đến kháng chiến, tôi bản công tác khác. Tôi không sáng tác. Thỉnh thoảng có định viết cũng cứ nơm nớp lo rằng không biết tôi có làm chủ được thì giờ của tôi hay không. Hay đánh đùng một cái, có việc bất thần nào xảy tới, tôi lại phải họp hành để thảo luận việc giải quyết. Bởi vì công tác viết văn của tôi chỉ là phụ. Từ ngày Hòa bình lập lại, tôi trở về với nghề cũ. Nhưng tôi đã viết những truyện ngăn. Nông dân uới địa ch trong trường hợp tư tướng không được tập trung. Không có chỗ riêng. không có lúc nào riêng để chuyên làm việc. Mỗi truyện, tôi phải viết dây dưa đến ba bốn buổi lắt nhất. Vì vày tôi viết kém nhiệt tình và kém hào hứng. Công tác cơ quan và hội ý bất thường có quyền bứt tôi ra khỏi bàn viết. Cho đến khì viết Tranh tôi tranh sang, tôi mới tìm một chỗ ö nhờ, xa cơ quan, xa gia đình, tránh được những công việc không cần thiết có mặt của tôi. Tư tưởng và thì giờ được tập trung, tôi yên tâm và chuyên tâm sáng tác. Trước kia, như tôi đã nói ở trên, tôi không đề ý đến việc gì khác, ngoài việc nghĩ truyện và việc viết truyện. Nhưng từ ngày nghỉ viết, tôi dùng đầu óc của tôi để ]o nghĩ về nhiệm vụ, lo nghì về gia đình. Tôi mất thói quen lo nghĩ về sảng tác. Lại bởi chỉ chuyên tâm về một việc văn bài, nên thanh niên tính rất dồi đào trong người tôi. Nhưng từ khi đảm nhiệm những công việc khó khăn, nặng nề, đần đần thanh niên tính bị mất. Lại thêm tuổi đời mỗi ngày mật cao, có dâu, có rể, có cháu nội, cháu ngoại, thì tự nhiên tôi đứng đắn ra. Cái vui vẻ hồn nhiên không còn nữa. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 407 Ví thử bây giờ tôi viết luôn. để ngồi bút được rèn luyện, thì có thể tôi vẫn nghĩ được ra truyện nhanh như trước, nhưng không biết lối trình bày truyện có chặt chẽ. lời văn có hoạt bát, vui vẻ như trước hay khâng. Ấm ấy, tôi nghĩ rằng muốn bắt tôi phải rèn luyện lại ngòi bút, thì tôi thấy một điều cần, là tôi không nên ăn lương của ngân sách quốc gia, để thành một nhà văn công chức. Tôi có thể làm một công tác khác, kiếm lương tháng, như hồi Pháp thuộc tôi làm nghề dạy học, để trong khi làm nghề dạy học, tôi tập luyện nghề viết văn. Có phải sống ti/ túc, tôi mới cố gắng viết cho tết, để dần dẫn xứng đáng với tên gọi là nhà văn. Và dần dân tự lập được bằng ngòi bút. Người viết văn ngày trước, như tôi chẳng hạn, lúc mới chập chững, thì viết bài gửi cho báo, chỉ mong báo đăng cho là đã đủ thoả mãn lắm rồi. Thấy tác phẩm của mình được thành hình bằng chữ ín, có ba chữ tên của mình ở dưới, in bằng chữ hoa, tôi coi đó là một phần thưởng quý giá về tịnh thần. Tôi nưng niu tờ báo ấy, rồi cắt những trang có bài của tôi, cất đi, để giữ lại. Qua thời kỳ đem tên mình ra đời để giới thiệu với độc gia, tôi được các anh em chủ báo, chủ nhà xuất bản thấy là viết được, nên mời tôi cộng tác. Món tiền nhuận bút là do sự lao động nghệ thuật của tôi đem lại. Tiền nhuận bút ấy, theo sức tôi viết nhiều hay ít, viết hay hay không, mà tăng hoặc giảm. Tới khi tôi viết dở hoặc không viết được nữa, 408 NGUYÊN CÔNG HOAN thì tôi lại bám vào nghề dạy học hợp với khả năng của tôi, để làm kế sinh nhai. Tôi không phải đeo cái tiếng là nhà văn mà không viết gì. Nhưng bây giờ không thế. Bất cứ ai mới tập cầm bút, hoặc không viết đi nữa, cũng được tiền nhuận bút nhất định phát cho hàng tháng như thường. Tức là lương cán bộ. Không còn gì nực cười hơn! Ma cũng đau xót làm sao! Nực cười hơn nữa và đau xót hơn nữa, là những người được lĩnh lương thang ấy, hoặc có viết, hoặc không viết, cũng đều tư nhận là nhà văn. Bởi vì họ đã có cái hãnh diện là được ngân sách về văn nghệ của nhà nước bảo đảm sự sống. Tôi biết rằng chế độ ta không tán thành sự cạnh tranh giữa những người cùng nghề, để đi đến cá lớn nuốt cá bé, giành nhau chỗ sống. Đã là cá, đều được nuôi cho cùng lớn. Nhưng nên nhớ rằng trong ao, khòng phải chỉ có cá con. mà còn có cả nong nóc. Cho nên giúp đỡ những người có khiếu, có tài, để trở nên người cầm bút lành nghề, thì càng đông càng hay. Nhưng không phải trong số đó không có lẫn những người vô tài, thậm chí vô hạnh. Được ăn lương tháng, họ tự huyền hoặc là có tài, nên kiêu ngạo. Được ăn lương tháng, hạ không cần làm gì. Và không làm nổi gì, mà đã tự kiêu, nên họ phải để lãi cho chính sách, cho đường lối của lãnh đạo, cho công tác choan hết thì giờ. Sự thực, nào phải như thế. Những người này là loại nong nóc, được nuôi lớn lên thì thành một con vật tên là con cóc, cốc làm gì, cóc coi al ra gì, chỉ nhảy láo và kều ẩm 1. Vì vậy, cho người viết văn ăn lương tháng xếp theo ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 409 cấp bực là làm cho một số người không biết nghĩ đã mù quáng với họ. Họ không cổ gắng viết tốt. có khi không cố gắng viết. Vấn đề sinh tử của họ không phải ở ngồi bút, thì làm sao họ trau đổi về nghiệp vụ, về đạo đức để tiến bộ, làm sao họ có nhiệt tình sáng tác, làm sao họ khòng trở nên bàng quan. Họ biến vai trò hoạt động của họ trèn sân khấu văn học thành vai trò của người đi xem, một là xem một cách hờ hững, hai là xem mọt cách hăn học, ghen tỊ. Bởi vì họ biết họ là vô tài, vô hạnh, nhưng lại muốn cho người khác lầm mà phục họ. rong năm đầu kháng chiến, có một lần tôi viết vài truyện ngắn. Nhưng viết xong thì cất đi. Vì không có báo để đăng. Tôi định bụng cứ tiếp tục viết. Bây giờ không dùng thì lúc khác dùng. Nhưng bụng thì định hay, mà thực tế tôi không thực hiện được ý định. Vì không có cái gì gây cho tôi hứng khởi để sáng tác. Đến năm 1948, khi tạp chí Văn Nghệ ra đời. tôi gửi bài Bà lát đò Việt Nam cho bão ăy. Hai tháng sau, tồi mới nhìn thấy tác phẩm của tôi được ín. Việc tiêu thụ chậm chạp hàng hóa như vậy, không biết nhà sản xuất. nào còn muốn tiếp tục làm việc hay không. Chứ như tôi, đã trót được nuông chiều quen thân. có bài gửi đến là báo đăng ngay, bây giờ, bài viết ra. mấy tháng sau mới thấy được In, thì lòng sốt sắng nào với báo mà chẳng phải nguội. Và lại việc viết văn không được coi là công tác chính, tôi càng dễ 410 NGUYÊN CÔNG HOAN đâm ra chán nãn. Tôi đã qua quá lâu cái thời kỳ viết một mình để thưởng thức một mình, hoặc để mời một vài người bạn đọc hộ rồi. Viết xong mà tác phẩm được in, thì viết có hào hứng. Không phải hào hứng về vật chất, là món tiền nhuận bút, nhưng chính là hào hứng về tình thần. Được nhiều người đọc, mình thấy công mình khâng phải là công thẩm, không đem lợi ích đến cho ai. Hào hứng ấy còn làm cho ngòi bút được rèn luyện. Cho nên, tơ báo văn học hoặc tờ báo có dành một phần để đăng những tác phẩm văn học, là nơi tập đượt tốt cho người muốn rèn luyện nghề viết văn. Chỉ khi não người viết văn thành hình, sáng tác được những tác phẩm vững chãi, thì những tác phẩm ấy mới xứng đãng được in thành sách. Vì vậy, càng có nhiều báo để đăng tác phẩm văn học, càng lợi cho phong trào văn học. Nếu không có nhiều báo, thì người viết văn - được đào tạo mỗi ngày một nhiều - hoàn thành một tác phẩm, họ không được giới thiệu công lao với công chúng, nghe phê bình, định giá trị. để tiến bộ. Viết tác phẩm không phải để đọc một mình, hoặc đọc cho đdăm ba người bạn nghe, rêi cát đi. Như vậy. thì viết để thấy kêt quả gì? Nhà xuất bản không phải là nơi đón những người mới vào nghề bước chân tới. Làm xong một truyện ngắn, viết xong một bài thơ. tôi không thể đến gõ cửa nhà xuất bản, nhờ phổ biến hộ. Tỏi phải làm ít ra được một chục truyện ngắn hoặc hai chục bài thơ. Và nếu văn phẩm của tỏi không còn trong thời kỳ ấu trì. tôi mái có thể nói chuyện ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 411 được với nhà xuất bản. Nhưng những bài lẻ tẻ ấy vẫn có thể tiêu thụ được ở các báo có phụ trương văn học. Cho nên hàng sản xuất phải có chỗ tiêu thụ. Không có chỗ tiêu thụ, thì cung nhiều hơn cầu, sẽ có một cuộc khủng hoang. Nhà văn bị khủng hoảng sẽ phá sản và bó tay. Không mỏ nhiều báo có phụ trương văn học, mà chỉ mở nhiều nhà xuất bản như mấy năm nay, thì công lao của Đảng đào tạo và bồi dưỡng người viết văn không có hiệu quả như ý muốn. Sự mâu thuẫn giữa cung và cầu sẽ để ra sự mâu thuẫn cá lớn nuốt cá bé. Cá bé không có điều kiện lớn lền được. 9 gười viết văn Việt Nam bao giờ cũng nên nuôi lòng tự hào dân tộc. Dân tộc Việt Nam có tiếng nói, có lối nói riêng. Xã hội Việt Nam không thiếu gì đề tài sáng tác. Ta học tập kinh nghiệm nước ngoài để bồi bổ cho ta năng cao nghiệp vụ trong sáng tạo và hành văn. Không nên bắt chưác để tài của người ta. Không nên dịch lói nói của người ta. Phải giữ bản lĩnh và cốt cách của mình. Cho nên một người viết văn có bản lĩnh, có cốt cách, không nên mừng rằng mình viết giống aì. như al, để quên bản lĩnh, cốt cách của mình. Người mà bản lĩnh, cât cách dân tộc chưa vững vàng thì chưa nên vội vã viết văn. Bởi vì văn phẩm sẽ mang tính chất lai căng, hồ lốn. Tôi đã có lần định xóa bán lĩnh và cết cách của tôi. 419 NGUYÊN CÔNG HOAN Vì nghỉ viết một thời gian khá lâu, tôi nghì rằng nên tìm một lõi trình bày truyện khác với lối tôi vân làm từ trước đến gìd. Trong các tác già nước ngoài, tôi thích nhất lối viết về nông thôn của Triệu Thụ Lý. Tôi thấy cốt. truyện của Triệu Thụ Lý rất bình thường, và lối kế chuyện cũng rất bình thường. Càng bình thường bao nhiêu, giá trị của tác phẩm Triệu Thụ Lý càng nối bấy nhiều. Truyện của anh y như truyện thật. Văn của anh như kể bằng miệng. Nó dung dị và vui ve. Vì vậy, khi cầm lại quản bút viết truyện về nông thôn, tôi chọn ngay Triệu Thụ Lý làm thây. Tôi quên rằng tôi viết văn từ năm 1990, đã có một thời kỳ hoạt động khá lâu. Tôi quên rằng về mặt văn học, tôi đã có bản lĩnh và cốt cách. Và tôi quên rằng Triệu Thụ Lý đã sống như thế nào, còn tôi thì sống như thế nàa. Cho nên phần lớn truyện trong Nông dân tới địa chủ có một ít Triệu Thụ Lý bắt chước một cách vụng về, một ít Nguyễn Công Haan cũ với óc tự ti, và một ít Nguyễn Công Hoan mới muôn tuyên truyền sống sượng về chính trị. Ba thứ đó, pha trộn với nhau, để kết tình, làm hại tôi. Z¿ giúp ta sảng tác tiến bệ, có anh em góp ý kiến, hoặc có phê bình nêu ưu khuyết điểm lên báo. Trước Cách mạng, vì sống ở nơ) xa các bạn cùng nghề, và chưa biết lợi ích của tập thể, nền tôi làm việc cô độc. Tôi ĐỜI VIẾT VĂN CÚA TÔI 413 nghĩ một mình, viêt một mình, rồi gửi ngay bài đến tỏa báo. Tôi không được bàn bạc với al. Báo đăng bài của tôi, độc giả thấy thế nào, tôi cũng không biết. Sở dĩ tôi tự đánh giá được tác phẩm của tôi. là vì khi viết, lúc đọc lại, chính tôi biết trước là nó không đỏ. Lại thấy ông chủ báo luôn luôn giục tôi viết tiếp. Thỉnh thoảng, một vài bài phê bình càng làm tôi tìn là tôi viết vững vàng. Cho mãi đến năm 1935, tập truyện ngắn Kép Tư Bên xuất bản, tôi mới thấy một cách chính thức dư luận của toàn quốc, từ Nam chí Bắc. Bây giờ, lối làm việc của ta, là nhờ tập thể góp ý kiến. Tập thể sáng suốt, không chủ quan như ta, nên vô tư. Tập thể chỉ cho ta những thiếu sót mà ta chưa nhìn thấy, hoặc chưa nhìn rõ. Nhưng từ trước tới giờ, tối chưa tranh thủ được ý kiến của tạp thể, theo đúng nghĩa của nó. Thường thì viết xong một bài, tôi đưa cho một anh đọc. Ảnh này đọc xong, nói đăm ba câu về ý nghĩ của mình. Tôi lại đưa bản thảo cho một anh khác. Anh này cũng đóng góp cho tôi vài câu gọi là. Rầi tôi đưa bản thao cho một anh thứ ba. Vân vân... Lối làm việc như vậy không phái là tập thể. Nhiều khi ý kiến anh thứ nhất trái ngược hẳn ý kiến anh thứ hai. Cũng nhiều khi, tôi không đồng tình với một ý kiến nào đó. Thế thì biết đâu là đúng, là sai. Nên theo ý kiến nào, không nên theo ý kiến nào. Nêu tôi là người yếu bóng vía, cứ nhắm mắt mà sửa chữa theo lời khuyên bảo của tất cả, 414 NGUYÊN CÔNG HOAN thì tác phẩm của tôi có còn là của tôi nữa hay không? Ba chữ tên ký của tôi ở cuối bài còn có lý do tổn tại nữa hay không? Tôi có còn được chịu trách nhiệm về tác phẩm tôi viết nữa hay không? Hay lúe đó, bài của tòi đã biến thành cái xe thổ, thô toàn ý kiến của người khác? Lối làm việc như vậy, không thể gọi là tập thể. Nó không có ích, nhiều khi có hại. Bởi vì nó chỉ là lối góp ý kiến của từng cá nhân lẻ tẻ của tập thể. Nó dễ đi đến độc đoán và phá hoại. Đã gọi là làm việc tập thể, thì khi đề ra ý kiến, cùng phải có tập thể bàn bạc. Ba bến người đã đọc tác phẩm của tôi, cùng họp lại, đưa ý kiến của riêng mình. Ý kiến nào tập thể thấy đúng mà tác giả cũng thấy đúng, thì nên theo. Nhưng nếu tác giả chưa đồng tình với một ý kiến nào, thì nên bàn bạc cho kỹ. Lối góp ý kiến này mới thật. dân chủ và xây dựng. Tôi muốn tô chút ý nghĩ về công tác phê bình. Theo tôi, nhiệm vụ của cây bút phê bình rất nặng nề. Người phê bình không được quyền sống kém, mà còn phải biết văn học trước, hiểu văn học bây giờ, thêm vào đó, phải đọc nhiều tác phẩm của người mình định phê bình. Biết thêm được cả con người của người ấy càng tốt. Người phê bình phải vì ván học mà lên tiếng, chứ không nên vì mình haặc vì tình. Tức là không dìm dập tác phẩm có giá trị, và không đề cao tác phẩm vô giá trị. Công chúng rất sáng suốt. Khóng ai tin lâu lời nói dối. Người phê bình tốt, thường nêu đúng ưu điểm hoặc khuyết điểm của tác phẩm. Nhưng thường nêu khuyết điểm thì dễ, nêu ưu điểm thì khó. Người tác giả bao giở ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 415 cũng theo chủ quan của mình mà làm việc, cái hay, cái dở đều ở trong tiềm thức mà ra. Cho nên hay hay đỡ, viết thì cứ viết, chứ không nhìn thấy. Nhà phê bình có nhiệm vn vạch khuyết điểm cho người ta tránh, nhưng cũng có nhiệm vụ nêu ưu điểm cho người ta phát huy. Nói rõ được ưu điểm mà trong khi viết, tác giả không nhận ra - vì nó ở trong tiềm thức - là một điều cần trong công tác phê bình. Xưa nay, các anh hùng làm việc anh hùng mà không tị biết, vì ban chất của họ là anh hùng. Chỉ người ngoài mới nhìn rõ và nêu được rõ. Cho nên muốn sự phê bình giúp không những cho tác giá, mà còn có lợi ích cho văn học, thì phê bình phải chú ý cả về mặt biểu dương, để rút được cho nhau những kính nghiệm tốt. Người phê bình phải độc lập suy nghĩ, và phán đoán. không nhắc lại điều người trước đã viết. Chẳng lẽ có mật khuyết điểm của một tác phẩm, mà người này nói rải, người khác cũng nói lại. Phê bình thế, không ích cho người sáng tác, chỉ lợi cho mình, là chẳng lẽ ta lại chẳng nói gì. Nên tránh cái lối quái gở thiếu vĩnh dự ấy. LE: một số hiện tượng trong văn học của ta hồi trước Cách mạng, anh em làm nghiên cứu bây giờ có nhận thấy, nhưng chưa tìm ra lý do. Nghiên cứu để thấy hiện tượng là tốt, nhưng tìm ra lý do của hiện tượng mới càng tốt hơn. 416 NGUYÊN CÔNG HOAN Nếu không, sẽ suy luận. Và suy luận thì tùy trình độ. tùy người, sẽ sai nhiều hay ít. Sự thật chỉ có một. Cho nên, nếu có mười lời suy luận, trong đó có một lời nói đúng, thì ất là có chín ]ỡi nói sa. Năm 1968, Hội Nhà vấn mở lớp huấn luyện anh em viết văn trẻ. Vì phải để phàng chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ, cho nên lớp chưa được mở ngay ở Hà Nội, mà phải ở xa. Mượn nhà dân làm nhà ở. nhà án và giảng đường. Hôm lên lớp, tự nhiên tôi nảy ra một ý nghĩ khá ngộ nghĩnh. Là bây giờ chụp ảnh lớp học này, để giữ lại ba bốn mươi năm sau. Thì ngày ấy, con cháu ta nghiên cứu chúng ta, vớ được cái ảnh này là hình ảnh eụ thể nhất, nếu họ không tìm ra lý do, mà chỉ suy luận liều, họ sẽ viết rằng: "Bậc đàn anh chúng ta, đã được Đảng Mác- xít Lânìn- nít giáo dục nhiều từ lâu rồi. nhưng đầu óc duy tâm mê tín vẫn chưa gột rửa được. Chứng có là lớp học viết văn của Hội nhà văn tổ chức đến năm 1968 rồi, mà vẫn phải có bàn thờ để cúng tế sao Khuê, hoặc các cụ Nguyễn Du, Nguyễn Trãi". Thì rö ràng là anh em học viên ngồi trước bàn thờ thật. trong ảnh còn rõ cả lư hương, lọ hoa, đèn nến, mâm bồng, đài rượu. Bởi vì lớp sơ tán, ở nhà dân, thì có nhà Việt Nam nào ở nông thôn mà gian giữa không bày bàn thờ? Cái hiện tượng về văn học Việt Nam mà anh em tìm ra được, là từ năm 1930 đến 45, phong trào khi lên khi xuống. và riêng từng nhà văn, cũng không đồng nhất, lúc tiến bộ, lúc thụt lùi. Ấy thế đấy. Tôi đã hoạt động trong thời kỳ này, nên ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 417 nhìn vào anh em, nhìn vào tôi, tôi thấy điều đó không khó hiểu. Tôi viết. tiểu thuyết, chỉ cho là mình phụng sự nghệ thuật. Những truyện tôi đã viết, là do tôi nghĩ ra, nhưng cũng là do bạn hữu kể lại, cho mình nghệ thuật hóa để thành tiểu thuyết. Nhất là những lúc óc nghĩ lắm phải cạn, mà được anh em gợi cho ý, hiến cho một cốt truyện, thì lấy làm sung sướng quá. Cho nên cái tư tướng phụng sự nghệ thuật nó không cho tôi suy nghĩ rằng viết để in ra giấy trắng mực đen, tác phẩm ấy sẽ lợi hay hại, lợi nhiều hay ít, hại nhiều hay ít. Người viết văn lớp trước có ai đặt bút xuông mà nghĩ được đến ảnh hưởng về chính trị của tác phâm mình đâu. Cái tác phẩm đồ sộ Thanh đạm của tôi chứng mình ý kiến tôi vừa trình bày. Cồn nhìn vào anh em, thì Vũ Trọng Phụng là thí dụ điển hình nhất. Tôi nhắc lại là ngày trước, đã ở trong tòa soạn, thì anh phải viết. Vì anh đã ăn lương của người chủ báo trả cho anh. Thì thường thường là nếu anh có tính nể nang, nếu anh nhu nhược, tất anh hay chiều lòng người chủ báo. Lòng người chủ báo là muốn cho báo chạy. Muốn cho báo chạy, tất phải chiều thị hiếu của bạn đọc. Vũ Trọng Phụng chuyên nghiệp hóa từ ngày anh ở trong tòa soạn báo Nhật Tân của Đã Văn mới ra đời. Ngày ấy, anh viết phóng sự về cờ bạc bịp, lấy tên là Cgm bây người. Rồi thôi báo Whát Tán, một dạo anh làm Hà Nội báo. Hà Nội báo là tờ báo muốn tranh độc giả với hai tờ báo được đọc nhiều, là Phong Hóa và Ti¿u thuyết thứ bấy. Đường lối của 418 NGUYÊN CÔNG HOAN Phong Hóa là vul cười, ]à vui ve trẻ trung, là lãng mạn. Đưàng lối của Tiểu thuyết thứ bấy là đường lối của Vù Đình Long, có óc bao thủ, thiên về gia đình chủ nghĩa. Cho nên Hà Nói báo phải tìm một đường lối khác với hai báo kia. Cái đường lối dễ xơi nhất, có thể chiều được thị hiếu một số độc giả ở Hà Nội, là thói hư đốn của số nam nữ thanh niên đương choal choai, bị phong hóa đổi trụy của đế quốc nó đầu độc, nên Ha Nói báo đã tìm thấy đương lối mới. là con đường khiêu dâm. Ở báo ấy, Vũ Trọng Phụng đã viết Dông tỏ, vải mấy phóng sự khá khêu gợi. Đến cái phóng sự pha! nghiên cứu các tài hệu do bọn bác sĩ Pháp viết về bọn nhà thổ phái hàng tuần đi khám bệnh hoa liễu, Vũ Trọng Phụng cũng đặt cho cái tên là Lực +. Rồi khì Phan Khôi mở báo Sóng Hương ö Huế, anh đã dùng nghệ thuật của mình trong một tiếu thuyết đăng từng kỳ, là truyện hàm ởi. Thế rồi cả mấy tờ báo khiêu dâm bị độc giả đứng đắn chán ghét, phải tự đình bán, Vũ Trọng Phụng cộng tác trong Hải Phòng tuần báo vái Phùng Bão Thạch. Anh viết mấy truyện ngắn rất hay. Rồi quay về Nhật Tân vỏi Phùng Tất Đấc, anh đã viết phóng sự Kỹ nghệ lấy Tây. Rỏi khi Nhật Tán đình bán, vào cuối đời anh, anh giúp Vũ Đình Long, thì trong Tiểu thuyết thứ bấy, anh viết toàn truyện đứng đắn, như Người tù được tha, Vỡ đê, Trúng số độc đắc. Cho nên, nghiên cứu về một nhà văn, thời nào tiến bộ, thời nào thụt lùi. phai nghiên cứu ca trình tự sáng tác của người ấy, trong năm ấy, anh ta cộng tác với bảo nào, al là chủ, tính chất người chủ ấy thế nào, và từng thời kỳ, tình hình tư tưởng nào nó thống trị trong xã hội Ấy. ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 419 Vậy thì tại sao mỗi nhà văn lại bếp bênh như vậy? Và mỗi giai đoạn nhó, phong trào văn học mang một sắc thái khác nhau? Điều này cũng dễ hiếu lắm. Là bởi vì người viết văn lớp trước, có aì giáo dục cho lập trường chính trị, có ai chỉ báo cho đường lối sáng tác như bây giờ? Tức là chưa được bàn tay của Đảng vươn tới. Mà chỉ viết vì mình đã trót nhận đồng lương. Cao hơn một chút, là để phụng sự nghệ thuật. Cho nên, cũng chẳng lạ gì, khi ta thấy người này người khác viết ca những câu mà bây giờ ta thấy là phản động. Vũ Trọng Phụng đã bị mang tiếng này. Nhưng ta nên rộng lượng với những người khi còn chưa hiểu biết, khi còn chưa có lập trường chính trị. Ngày này, có thể là Vũ Trọng Phụng phải có bài, nên khi đọc báo của Đệ tam và Đệ tứ quốc tế công kích lẫn nhau, thì anh chẳng yêu ghét aì - vì anh đã mù chính trị - nên thấy bên nào nói mà anh thấy ngứa tai, thì anh đá. Nhưng ta cũng nên tìm sâu hơn một chút cho khỏi oan anh, là công kích con người của Đệ tam mà anh thấy chướng mắt, hay là công kích chủ nghĩa Đệ tam? Hắn anh đã nhìn một người tự nhận là của Đệ tam, sinh hoạt thế nào đó, khiến anh trái mắt, nên nhận xét lắm về Đệ tam cũng nên. Chính cái người làm anh nhìn qua để hiểu lầm về Đảng, đã sinh hoạt quá quắt thật. Ban ngày, người ấy đi bán báo Đảng, nhưng ban tối, lại nằm nhà cô đầu, bên cạnh bàn đèn. Người ấy, tôi không tiện nói tên ra đây, hiện còn sống, và vì không gột rửa được đầu óc cá nhân, hưởng lạc, nên trong kháng chiến, đã nhiều lần tô ra bất mãn mà nằm nhà, và từ hòa bình lập 420 NGUYÊN CÔNG HOAN lại, đã không lột được xác cũ, nên phạm nhiều lầm lỗi, đến nỗi hiện giờ không được giao công tác nào. Lại vì không được ta nhìn bằng con mắt khoan dung, nên Vũ Trọng Phụng còn đeo một tiếng oan khá lớn nữa. Là có lời đồn rằng anh đã bí mật làm mật thám cho Pháp. Tôi nghĩ rằng làm mật thám cho Pháp, tất Pháp cho tiền. Thì một là khi đã có tiền kiếm được bằng việc khác một cách đễ dàng, Vũ Trọng Phụng không cần kiếm tiền bằng cách moi óc ra để viết cho khổ. Hai là nếu Vũ Trọng Phụng kiếm được tiền bằng nghề làm mật thám, sao anh còn nghèo xơ nghèo xác, cho đến lúc nhắm mắt? Vã lại, anh em viết văn hồi ấy có nhiều đâu, ai thế nào bạn bè đều biết. Nhất là người làm cái việc bần tiện là làm mật thám, thì càng không giấu nổi ai. Người ấy sẽ bị đồng nghiệp khinh rẻ, xa lánh. Ngày Vũ Trọng Phụng còn sống, tôi chưa nghe nói anh làm mật thám bao giờ. Và hẳn cả những anh em trong làng văn cũ, hiện giờ còn sông, cũng chưa ai nghe thấy Vũ Trọng Phụng làm việc xấu xa đê nhục ấy để kiếm sống, dù anh nghèo rớt mồng tơi. Một cuốn sách nghiên cứu về văn học Việt Nam trong thời kỳ 1930- 1945, khi đến Vũ Trọng Phụng, thì đặt đầu là vấn đề Vũ Trọng Phụng. Vài bài báo khác, tuy viết về Ngô Tất Tố, viết về Nguyễn Công Hoan, nhưng thỉnh thoảng có đá ngầm Vũ Trọng Phụng vài đá. Tôi cho là chả nên. Vũ Trọng Phụng có cái thiệt, là anh ta chết sớm. Chứ nếu anh ta sống dai như chúng ta, thì chắc sau này, một người viết văn nghèo như anh ta, biết hằn học với chế độ, biết bất mãn với thời cục, lại biết hướng ngòi bút vào người ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 421 cùng khổ, vào những cảnh lờ lăng, thì thế nào anh ta cũng theo Đăng. Và một khi đã biết theo Đăng, thì bao nhiêu những việc làm, những lời nói lầm lẫn khi còn chưa hiểu Đẳng, sẽ được tha thứ hết. Nếu ta khát khe với những người trước kia đã viết và nói không đúng về Đảng, thì trong hàng ngũ anh em ta bây giờ, ta có thể đưa ra khối người bằng chứng cớ trên giấy trắng me đen hắn hoi. Việc nghiên cứu về phong trào văn học trước Cách mạng, cũng như nghiên cứu từng nhà văn trong thời kỳ ấy, để cao quá thì không đúng, mà đề thấp quá cũng không đúng. Phải nhìn hoàn cảnh xã hội, khâng khí văn học, tư tưởng và lề lối làm việc của từng nhà văn, thì trình bày mới phải lẽ, và phán đoán mới không sal. Nhân đây, tôi có một ý kiến về Văn học sử. Văn học sử không nên chỉ là cuốn tuyển tập về tác phẩm và tác giả. Văn học sử Việt Nam phải là con người Việt Nam và như con người Việt Nam. Trước hết, nó có tính chât riêng của nó. Rồi nó có đời sống của nó: Nó sinh trưởng ra làm sao, thời kỳ nào nó khoẻ, thời kỳ nào nó ốm, đều có lý do về tình hình Việt Nam trong lĩnh vực kinh tế, chính trị và xã hội, và để cuối cùng, nó lớn mạnh. Từng tác giả, từng tác phẩm, từng phong trào văn học không phải ngẫu nhiên mà xuất hiện. Tại sao Lê Thánh Tông làm nhiều thơ mang khẩu khí thiên tử? Tại sao đầu hồi Pháp thuộc, nảy ra đẳng thời một loạt nhà thơ trào phúng, và rồi sau đó, thì lãng mạn được ưa thích? Văn học lý giải tình hình. Hoặc nó theo tình hình để ốm, hoặc nó chống lại tình hình để khoẻ, nó đều do cái nguyên nhân của từng thời kỳ và đều 499 NGUYÊN CÔNG HOAN mang tính chất dân tộc. Cho nên, viết văn học sử Việt Nam mà không tìm ra đây đủ tài liệu - dà là một tác phẩm rất nhỏ - để chứng minh đời sống của văn học trong từng sự kiện lịch sử của đất nước thế nào mà nó tiến rất mau chóng như ta đã thấy, thì chưa là Văn học sử Việt Nam. ữ::2 lên, tôi đã nỏi những thuận lợi và khó khăn đối với tốt trong việc sáng tác. Tôi đã thấy khó khăn, như không được chuyên viết, lại ý lại vào lương tháng, và có viết nhiều cũng không được tiêu thụ. vân vân. Nhưng những điều đó, chưa phải là khó khăn chính. Khó khăn căn bản của tôi, mà tôi thấy rõ nhất ở tôi bây giờ, là vốn sống mới của tôi thật ít ó1, nghèo nàn. Tới như cái cây mới đánh lên để trồng lại ra chỗ khác, rễ chưa ăn với đất mới. Tôi là người chỉ có vốn sống cũ. Ngay tác phẩm của tôi viết mới đây (như Đồng rác cũ, Anh con trai người bạn đọc ây), cùng khai thác đở vốn sống cũ. Tuy tôi vẫn có thể lấy tài liệu trong xã hội trước Cách mạng, để viết nhiều tác phẩm nữa, nhưng không phải vì thế mà tôi có thê không cản tích luỳ vốn sống mới. Hai chế đệ khác. hat đời sống không giống nhau. Từ Cách mạng đến nay, trải qua một phần tư thế ký, tôi được biết vô vàn đề tài hay. Nhưng những đề tài ấy ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 423 chưa dùng để viết truyện được, vì nó thiếu hàn chất. sông của nó. Tôi được nghe trận Sông Lâ, cuối năm 1947, đ Đoan Hùng, pháo bình ta tháo đại bác. vác từng bộ phận nặng hàng tạ lên vai, chạy đuổi theo chiếc tàu chiến giặc đương mở hết tốc lực để trốn về xuôi. Bộ đội ta đón đầu. lắp súng vào, chờ lúc tàu tới, thì bắn. Tàu bị đạn đấm chìm. Thật là một chiến công đặc biệt Việt Nam, không thê có được ở một cuộc chiến tranh giữa hai nước khắc. Nhưng viết trận ấy thế nào? Tôi không biết pháo bịnh, không biết chiến trường, thì tả sao nối con người bộ đội với sự hy sinh dũng cam của họ. Tôi đã nghe thấy ở vùng duyên hải thuộc tỉnh Kiến An, năm 1955, một cánh ruộng bị nước mặn trần vào. Nông dân muốn cứu ruộng, bèn hớt lớp đất mặn đi, và gánh đất ngọt ở một nơi xa, hàng mười cây số đường, đem về đổ lên ruộng. Thế là cả cánh đồng vẫn tiếp tục sản xuất được. Nhưng tôi không được trông thấy người nông dân lo nghĩ, người nông dân bàn bạc, rồi người nông dân quyết tâm chống thiên tai như thế nào, thì tôi viết sao nổi. Rồi đến cuộc kháng chiến chống Mỹ ở hai miền Bắc Nam. Thôi thì vô vàn là chuyện hay. Hay gấp bội những chuyện trong kháng chiến chống Pháp. Nhưng tôi không viết được. Vì tôi đã thiếu sự sống. Sống đây, không có nghĩa là tôi phải dự trận Đoan Hùng, dự cuộc thay đất, hay đi vào tận trong Nam, mà là phải hiểu con người bộ đội, con người nông dân mới của ta. 424 NGUYÊN CÔNG HOAN Sống để hiểu con người. Con người là tài liệu chính. Vì con người sống sẽ làm sống đề tài. Trong kháng chiến trước, trải qua tám năm trời, tôi đã sống tách rời con người của nhân dân. Vì điều kiện phải giữ bí mật, mà các cơ quan làm nhà riêng, ở giữa rừng, xa nơi làng bản. Nếu tôi đi công tác, thì ban ngày cũng không dám dừng chân nghỉ ở những phố xá, chòm xóm đông đúc, vì sợ máy bay địch đến ném bom bất thình lình. Cho nên, ngoài một số anh em trong ed quan, tôi không còn biết đến người khác. Mà anh em cũng sống như tôi thôi. Chúng tòi đều chỉ biết thời sự qua những bài báo, những bản báo cáo. Nếu thỉnh thoảng có được nghe một vài câu chuyện, thì lại cũng do từ miệng nọ sang miệng kia, nó hao hụt hoặc thêm thắt rất nhiều, rồi mới đến tai mình. Ỏ trong cơ quan, tôi được luyện tính tổ chức và kỷ luật. Làm việc, học tập, ăn, nghỉ, ngủ, đều theo đúng giờ giấc nhất định. Nhưng tôi lại bị xa cách một phần với phong trào, với thực tế đời sống. Tôi đã được xuống nông thôn, là nơi trước kia tôi hiểu biết, để công tác phát động quần chúng. Nhưng một năm sống thực tế, vẫn ít ởi cho tôi, là người muốn hiểu nông dân và nông thôn sau Cách mạng. Tôi đã theo đúng phương pháp "ba cùng" (cùng ăn. cùng ở, cùng lao động) mà tôi cho là màu nhiệm nhất để nhanh hiểu được con người. Nhưng những con người mà tôi gặp, đều vẫn coi tôi là cân bộ khác giai câp. Lập trường chưa vững làm cho tôi lẫn lộn người thật vái người không thật. Do đó, cái mớ tài liệu mà tôi lượm lặt được, dùng để ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 495 viết một số truyện không phải do sự sống nhiều, sống kỹ, mà tôi hiểu biết về nông thôn mới. Chính là do miệng tôi hỏi và tay tôi ghi. Lấy tài liệu bằng cách như vậy, mà tôi đã viết ngay thành truyện, cho nên khi tôi vét hết những chữ đã ghi trong sổ, là sạch sành sanh, óc nhà tiểu thuyết cũng vừa rỗng tuếch. Vì vậy nhiều truyện hời hợt. Nhiều truyện tệ hơn, là không thật. Không thật về chuyện. Không thật về nhân vật trong truyện. Không thật về tâm lý và ngữ ngôn của nhân vật. Cái thật của chuyện, không phải bất di bất dịch. Nó đổi thay theo hoàn cảnh, theo thời gian. Con người trước Cách mạng không giống con người sau Cách mạng. * ụ sỏng giải quyết cho người viết tiểu thuyết cái khó khăn là thế hiện nhân vật. Hiện nay, tả con người mới, tôi thật lúng túng. Là vì tôi sống rất ít ở cơ sở, tức là nơi sinh ra những con người mới. Tả người dưới chế độ cũ không khó. Hạng người nào cũng có những điểm giống nhau về căn bản. Họ được đúc theo một khuôn. Tỉnh thân điển hình tạo nên điển hình của nhân vật. Cho nên, nếu nhìn quen và nhớ nhiều, ta thấy rõ mệt hạng người thì giống nhau ở chỗ nào, hạng người này thì khác hạng người kia ở chỗ nào. Tả người, nếu cứ nhằm đúng như vậy mà viết, thì rất rõ. Vì người dưới chế độ cũ đã có điển hình. Nhưng từ Cách mạng tháng Tám đến nay, tình hình tiến bộ nhanh vùn vụt. Nhất là trong những năm này, 426 NGUYÊN CÔNG HOAN nước ta còn trải bao sự biến chuyển của lịch sử về xã hội và về chính trị. Sau Cách mạng thì đến kháng chiến. Vùng đương tự do thì bị tạm chiếm. Vùng đương bị chiếm thì được giải phóng. Những st† kiện ấy làm cho con người phải bao lần đói thay, lên xuống. Rồi sau ngày Hòa bình lập lại, thì đến Cải cách ruộng đất. Nông dân vươn mình, làm cuộc cách mạng triệt để phản phong để làm chủ nông thôn. Tuy có nơi làm trước, có nơi làm sau, có nơi làm đúng, có nơi làm sal, nhưng nhất định con người nông dân bây giờ khác trước, bệ mặt nông thôn bây giờ khác trước. Rồi trong giai đoạn tiên lên xã hội chủ nghĩa, nhân dân được học tập, được giáo dục, được nỗ lực lao động và lao động tập thể để cải thiên đời sống. Con người lại trải qua một sự thay đồi để vươn lên lớn lao hơn nữa. Rồi giặc tới miển Nam, ra mặt xâm lược, gâv chiến tranh đặc biệt đến cục bộ. Miền Bắc bị oanh tạc, gây một số khó khăn cho công tác, sản xuất và sinh hoạt. Các hợp tác xã nông nghiệp lên cao cấp, nhưng sự quản lý còn chưa quen. Ỏ nhà máy, hầm mö, công nhân mới vào nghề, chưa được rèn luyện những đức tính thuần tuý của giai cấp, vân vân... Cho nên con người bây gid. trừ thanh niên mới lớn lên, còn tất ca đều là những con người đã sống dưới chế độ cũ, được ảnh hưởng những cái hay của thơi đại mới, nhưng cũng vẫn còn mang những rơi rớt của chế độ cũ. Trong mỗi người đều có cái hay, cải dd. Rồi dần dần, cái đở mất đi, cái hay trội lên. Cho nên từ Cách mạng tháng Tám đến nay, con người luôn luôn thay đối, chưa thành hình hăn. Muốn tìm một cái gì là điển hình cho một ông chủ tịch xã, cho ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 497 một người cán bộ thuế, cho một bà mới bỏ nghề buôn riêng để đi vào sản xuất tập thể chẳng hạn, thật là khó khăn. Vậy thì, theo tôi, con người mới tuy đã xuất hiện, nhưng chưa thành khuôn. Ta mới biết chung chung họ là ngươi lao động, họ có ý thức tập thể và đương tiến vượt mức. Trên đây, tôi muốn nói những suy nghĩ hoàn toàn chủ quan của tôi. Những suy nghĩ có thể còn thiếu sót, nhưng cũng cứ mạnh đạn trình bày. Một thiếu sót nữa về vốn sống của tôi. là từ ngày Hàa bình lập lại, tôi chỉ sông chuyên ở Hà Nội. Đời sống của người Hà Nội thế nào, tôi đã nói ở trên. Tòi muốn áp dụng lối sống đi sâu đi sát như hồi tôi xuống nông thôn làm cải cách ruộng đất, cũng không được. Một lẽ là hồi đầu, khi Thủ đô mới giải phóng, tôi phải sống băng sự cảnh giác với địch. Lễ nữa, là khi mệt số bà con biết tôi là cán bộ đã đi kháng chiến, họ liền cánh giác với tôi. Họ không thật bụng nói ra những điều họ nghĩ ở trong bụng. Có thể nói rằng sống ở Hà Nội hơn chục nãm nay, sự biểu biết của tôi chẳng sắc sáo được hơn trước mấy. Tói thấy có một đạo, nhiều nhà buôn xấu không được tự do cất hàng lâu, tự do đầu cơ tích trữ, tự do tăng giá để làm giàu ùn ùn như thời Thủ đô tạm bị chiếm. Họ kêu ca rất nhiều với nhau. Nhưng trước mặt tôi, họ vẫn khen Mậu địch là tốt, khen thuế là đúng. Nực cười hơn nữa, họ lấp lại như con vẹt mấy tiếng được đóng thuế, mà ý là để phàn nàn. Có thân với họ lắm, họ mới dám nói xa xóới, nhưng cũng để đổ cho cán bộ đánh thuế không sáng suốt. 428 NGUYÊN CÔNG HOAN Con người tiểu tư sản của tôi, vì căn bản chưa vững, thường có con mắt lệch lạc để nhìn khâng đúng chỗ đáng nhìn. Sau ngày Hòa bình lập lại, tôi về thăm làng tôi. Tôi không thấy cái góc mái đình cong cong, tôi không thấy hai cây bàng cổ thụ ở trước văn chỉ, chỗ này thiếu cái nhà gác vươn lên trên hàng rào râm bụt, chỗ kia thiếu cái công gạch quét vôi trắng xóa. Tôi cho là phong cảnh làng tôi bây giờ kém xưa. Nhưng lại không nghĩ là vì chiến tranh. Tôi nhớ những hình ảnh cũ và buồn buồn. Nhưng sự thực, tôi đã buồn và tôi nhớ những di tích của phong kiến, của địa chủ. Con mắt tiểu tư sản của tôi chỉ cho tôi chú ý có phía ấy. Tôi không nhìn thấy cái thành tích vì đại của cải cách ruộng đất đã cải thiện hắn đồi sống của người nông dân khổ cực từ hàng nghìn năm. Tôi không nhìn thấy tỉnh thần làm chủ đời mình, làm chủ làng mình của nhân dân đông đảo đương thay đổi cách sống và cách làm việc. 4: việc làm cho tôi bắt mãn về tôi, là tôi đã học tập món chính trị còn dối dá, sống sượng. Món chính trị cần cho bất cứ a1, làm nghề gì. Ná như liểu thuốc bổ, làm cho người ta có thêm sức mạnh. Nhưng phàm thuốc bổ. thì phải hợp với phủ tạng mới có lợi. Nếu uống vào mà cơ thè không sử dụng được, thì nó không tiêu, có thể lại nôn ra thuốc. Chính tói đã nôn ra thuốc. Cái con người "thày dốt lại ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 429 đọc canh khôn" của tôi còn luôn luôn làm tôi cảnh giác với từng câu, khép nép với từng chữ mà tôi dùng. Bởi chất chính trị chưa ăn vào trong xương trong máu tôi, cho nên tôi phải nghĩ rằng câu và chữ tôi đùng, có thể sai chính trị. Luôn luôn tôi tự hỏi: "Viết như vậy, để phục vụ gì, có được không?" Theo tôi nghĩ, ý thức chính trị phải thấm nhuần vào trong con người ta, trước khi biết viết văn, và trước khi ngồi vào bàn cầm bút. Ÿ thức ấy đã tạo cho người viết văn một nếp nghĩ, một nếp làm việc chỉ để phục vụ ai, phục vụ thế nào. Không cần phải đợi đến lúc sắp viết mới sực nhớ đến phục vụ. Nếu con người của người nghệ thuật đã biến thành con người của người chính trị, thì khi nhận để tài nào để sáng tác, bản thân để tài ấy là phải có tính chất chính trị để phục vụ ai và phục vụ thế nào rồi. Khi ấy nghệ thuật là chính trị, chính trị là nghệ thuật. Nghệ thuật là hình thức, chính trị là nội dung. Nghệ thuật là phương tiện vận tải nội dung chính trị. Khi ngồi vào bàn viết, nhà nghệ thuật chỉ còn phải nghĩ việc dùng nghệ thuật cho khéo để đưa cái đề tài có tính chất chính trị ấy cho nó mềm mại, hấp dẫn mà thôi. Con người chính trị cao là con người không cần nói chính trị ra lời. Bác H đã giảng dạy bằng những bài nói rất giàn dị, tưởng như al cũng nói được. Nhưng nghỉ kỹ thì thấy là những bài học về chính trị rất sâu sắc. Là con cháu Bác Hồ, lại là nhà văn viết để phục vụ chính trị, tôi phải noi gương nói và viết của Bác, Nếu non về chính trị, tôi cứ phai lái ngọn bút của tôi vào hướng chính trị của tác phẩm. Tác phẩm trở nên công 430 NGUYÊN CÔNG HOAN thức, khô khan, cứng nháe. Nó là bức minh họa chỉnh sách, hoặc bản báo cáo chính trị. Non về chính trị, anh sáng tác làm hại nghệ thuật đã đành, nhưng anh nghiên cứu cũng làm hại sự thật, và anh phê bình lại làm hại sáng tác. Văn nghệ, có sự lãnh đạo của Đảng, thì trở nên tết và hay. Cho nên ván nghệ sĩ phải triệt để tin tưởng ở Đảng. Muến là văn nghệ sĩ có tác phẩm tốt và hay, trước hết. phải là người biết tin Đang. Tin Đăng thì làm việc gì cũng thành. Trong kháng chiến, có những người cán bộ công tác ở miền Hòn Gay. Những người này không đám ở trên đất, mà phải ở trên mặt biển. Nhưng không phải ở trên thuyền. Vì muốn giữ hết sức bí mật, nên quanh năm, anh ta àn núp trong bãi sú mọc rậm ở biển. Ảnh ta nằm trên võng. Thủy triều dãng cao đến đâu, thì võng mắc theo đến đó. Gặp lúc mưa, thì phải căng tâm nỉ lông lên trên. Bạn ngày ở đấy. Ban tối ở đấy. Chờ cho đến khuya, người cân bộ ấy mới đám lên vào bờ để làm nhiệm vụ. Cho đến gần sáng, anh ta lại trỏ ra biển, nằm kín trong rừng sú. Anh ta sống liên miên như vấy hàng năm. Lúc nào tai cũng phải lắng nghe xem có tiếng thuyền địch đi làng hay không. Ây thê mà đến chập tối, ở trong phía Hòn Gay, đèn điện sáng trưng, loa phóng thanh đưa ra những tiếng hát, tiếng đàn vếo voơn, réo rất, Cả một cảnh tượng bề ngoài hoa lệ. vui tươi êm đểm ấy, sao không có lúc làm cho anh cán bộ của ta chạnh tưởng đến đời mình gian khổ và nguy hiểm. Vậy mà sao nó không hấp dẫn nổi anh ta đi theo giặc. Hẳn là vì anh ta có lòng tin tưởng sắt đá vào Đảng. Bác Hồ đã nói sáu tiếng kháng chiến nhất định thăng lợi. Cho nên anh ta ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI 431 nhất định bần bỉ chịu gian khổ, hứng nguy hiểm, để giành lấy tương lai thật sự hoa lệ, vui tươi và êm đềm, cho đồng bào và cho anh. Tôi đặt vấn đề tin tưởng sự lãnh đạo của Đảng vào chỗ cuỏi cùng của mục này, là tôi muốn nhấn mạnh nó. Dù vấn đề này hết sức quan trọng, nhưng tôi viết ngắn thôi, vì tôi biết là bất cứ một người viết văn nào, cũng nhận thấy như vậy. Lòng tin tưởng sự lãnh đạo của Đảng quyết. định rất. nhiều chu người viết văn, quyết định về mặt chính trị, về mặt văn hóa, về mặt nghiệp vụ. Nó quyết định tối thiểu về mát tư cách, đạo đức cho một người thường, huống chỉ cho một người viết văn, tự nhận mang sứ mệnh thiêng liêng là kỹ sư của tám hồn, cẦn phải có lập trường đúng, có thái độ đúng. 439 NGUYÊN CÔNG HOAN V KẾT LuẬN ZĐen phần này, tôi chưa biết nên nói cái gì cho ra dáng một chút, để tổng kết cuốn Đời tiết văn của tôi. Bồi vì đời viết văn của tôi chưa kết thúc. Tuổi tôi tuy cao, nhưng sức chưa yếu, tôi còn làm việc được lâu. Ngay như lần này, tôi viết cuốn này. mà có hôm say mê, tôi cặm cụ tới mười hai, mười ba gìø đẳng hồ chưa thấy mỏi. Tôi nghĩ rằng chẳng ai tự nhiên mà có thiên tài viết văn đâu. Chỉ có tích luỹ, tích luy không ngừng những tài nãng về trí tuệ cúa nhân dân, thì nhà văn mới dùng nghệ thuật mà làm thành tác phẩm được. Nhân dân ta đương frẻ, mỗi ngày một tre hơn. Và rất đối a.h hùng. Vẫn cùng cấp hàng ngày cho thế giới biết bao tờ¿ liệu quý giá. Tôi chỉ mong ước được thông thạo đời sống hiện tại. Có sự hiểu biết mới sâu sốc, có tấm nhiệt tình yêu uăn học đổi đào, có lang tin triệt để vào Đảng, nhất định tôi còn sáng tác được bền, lành mạnh và tốt. Tôi phải có nhiều tác phẩm mới để đền công ơn trời biển của Bác Hồ sang năm tròn 80 tuổi, cúa Đảng 40 năm, của Chế độ một phần tư thế kỷ, và của Lâ- nin đã sinh đến năm thứ 100. Viết thêm vào bản sơ tháo tháng 12 năm 1957, xong ngày 20 tháng 7 năm 1969 để xuất bản, đánh dấu chặng đường viết văn 50 năm của tôi.

Trang

Nhà văn Nguyễn Công Hoan

Ads 468x60px

Nhãn

Thứ Năm, 8 tháng 1, 2015

Lá Ngọc Cành Vàng

Lá Ngọc Cành Vàng

Thứ Hai, 5 tháng 1, 2015

Đời viết văn của tôi

Đời viết văn của tôi

GIỚI THIỆU SÁCH

Đời Viết Văn Của Tôi

Mời nhấp chuột vào đây

Mời xem tại ISSUU

Nghe đọc

Lưu trữ Blog

Bài đăng nổi bật

Bài đăng phổ biến

Người theo dõi

Nhãn

Video

Translate