Vì cuốn Tiểu Thuyết quá dài, lại quá nhiều tình tiết nên tôi xin phép không đăng hết nguyên văn, mà chỉ lược khảo cốt truyện, đồng thời trích dẫn chứng những điều cảm nghĩ từng đọan văn ngắn, để quý dộc giả tiện việc theo dõi.
Điệp là một thanh niên học thức, anh vừa thi hỏng bằng Cao Đẳng Tiểu Học (Thành Chung tiếng Pháp gọi là Diplome), Điệp là con của ông bà Cử. Trước đây khi ông Cử còn sống, ông đã cùng người bạn thân là ông Tú hứa hẹn làm suôi gia sau nầy. Họ hẹn nhau khi Điệp công thành danh toại, thành nghề thầy giáo như ước muốn thì sẽ lấy cô Lan con ông Tú làm vợ.
Sau khi ông Cữ mất, gia đình Điệp sa sút dần, bà Cử phái đi bán đầu chợ sớm hôm, gia đình Điệp vướng vào cảnh nghèo khó. Ông Tú thấy hoàn cảnh nhà bà Cử như vậy nên hết sức giúp đở, nhất là ông thường giúp tiền bạc cho Điệp đi ăn học một cách rất khéo léo, tế nhị mà anh không hay biết. Riêng Lan, con ông Tú, được sự giáo huấn của cha nên sống rất có đạo đức, nết na, hiền lành, chân thật. Cô không vì hoàn cảnh nghèo khó của Điệp mà phụ lòng nhân nghĩa mà trái lại cô càng thêm yêu quý, tìm cách giúp đỡ vị hôn phu của mình hơn. Hai người vẫn lén gặp nhau tâm sự, "tình trong như đã mặt ngoài còn e", nhưng hai bên vẫn giữ trong vòng lễ giáo.
Biết Điệp vừa thi hỏng, ông Tú cũng buồn nhưng ông cũng an ủi và khuyến khích Điệp rán học lại, thi khoá sau. Riêng Lan, việc Điệp thi đậu hay không cũng không liên quan gì đến tình yêu của hai người.
Nhưng riêng Điệp anh rất mặc cảm vì chuyện thi hỏng, anh cho đó là mình đã phụ bạc lòng tốt của ông Tú và tình yêu của Lan nên gởi bức thư cho cô bày tõ tấm lòng và xin từ hôn. Lan không trả lời thư nên Điệp phải tìm cách gặp riêng cô để nói chuyện dứt khoát. Lúc đó Lan mới nói rỏ lòng mình khiến Điệp rất cảm đông an tâm quyết chí học hành thi lại ở Khoá sau.
Khoá thi sau Điệp suýt hỏng vì gặp vị Giám Khảo quá khó nếu không nhờ có ông quan Phủ, một bạn thân của vị Giám Khảo nói giúp nên Điệp mới thi đậu.
Quan Phủ là một người sống không đạo đức, rất giả nhân giả nghĩa, ông giúp Điệp là để che đậy một âm mưu lợi dụng Điệp sau nầy. Ông khuyên Điệp đừng thi vào ngành Sư phạm theo đuổi nghề dạy học, mà ông sẽ giúp Điệp vào ngành lục sự (thư ký Toà) để có cơ hội thăng quan tiến chức, bởi vì ông sắp được thăng chức Chánh Án trong ngành Toà Án, sẽ có nhiều cơ hội giúp cho Điệp mau thăng quan tiến chức. Vì còn non nớt, mới ra đời nên Điệp sa vào bẫy của ông Phủ, răm rắp nghe lời ông.
Một hôm, ông mời Điệp cùng "ăn tiệc mừng" ngày Điệp vào làm ngành Toà Án tại Phủ của ông. Đêm đó, ông ép cho Điệp uống say rượu rồi cho người khiêng Điệp vào phòng ngủ của cô Thuý Liễu, con gái ông, một cô gái nhà quan đỏng đảnh, khinh người, đang có chửa hoang với một tên lính trong phủ tên là Cách, tức Tư Kềnh. Điệp đã mắc bẫy của ông Phủ, vì do say quá nên anh không biết gì, anh nghĩ rằng mình đã phá hoại trinh tiết của Liễu mà không biết Liễu đã có thai trước đó. Mặt khác, anh còn bị ông Phủ hăm dọa nên đành phụ bạc tình của Lan để lấy Thúy Liễu. Sau khi cưới nhau, Điệp mới vỡ lẽ là Thúy Liễu đã có thai hoang. Cảnh gia đình Điệp không có hạnh phúc vì sự khinh khi, hà hiếp của gia đình ông Phủ và cả Thuý Liễu nữa. Anh hối hận, xin ly dị Thuý Liễu và hy vọng sẽ trở về với Lan nối lại duyên tình.
Riêng Lan vì quá buồn rầu cuộc tình tan vỡ nên bỏ nhà xuống tóc, vào chùa Phương Thành tu, sau khi đả đào hố chôn một xác con bướm (Điệp) và cánh hoa lan (Lan) ý nói cô đã chôn chặt mối duyên tình năm xưa, quyết một lòng theo Phật. Điệp đã đến chùa Phương Thanh thăm Lan nhưng Lan thấy Điệp thì né tránh, không ra, mặc dù cô rất đau lòng. Sợ Điệp giựt dây chuông làm náo loạn cửa Thiền nên Lan dùng kéo cắt đứt dây chuông. Điệp buồn rầu trở lại nhà, anh quyết tâm tìm quên nổi buồn bằng cách tiếp tục theo đuổi việc đèn sách. Nhờ sự giúp đở của ông Tú cha của Lan, Điệp sang Pháp du học và trở thành bác sĩ, anh trở về nước mở một nhà thương riêng.
Sau đó vài năm, một hôm, có cậu bé đến tìm Điệp vi muốn truy tầm nguồn gốc cha của mình, cậu bé tên là Vũ, chính là đứa con hoang của Thuý Liễu với tên lính Cách tức Tư Kềnh mà cậu bé nghĩ rằng Điệp là cha của mình. Nguyên nhân là sau khi sinh đứa bé, Thuý Liễu đã lấy họ Vũ của Điệp để đặt tên cho con nên mới có sự hiểu lầm của cậu bé. Điệp đã lấy những giấy tờ chứng minh là mình không phải là ba ruột của Vũ. Sau cùng thi Vũ cũng tìm ra được cha ruột của mình là Tư Kềnh, một tên lính của ông quan Phũ ngày trước. Điệp đã gởi thư cho Lan tại Chùa để nói mình đã ly dị Thuý Liểu và muốn gặp lại Lan, nhưng cô tưỡng rằng Điệp còn ở với Thúy Liễu nên không đọc thư.
Sau đó Lan vì quá buồn rầu thân phận, tình duyên trắc trở nên mang bệnh nặng. Điệp được tin của Xuân, em gái Lan báo nên lập tức cùng Xuân đến Chùa chở Lan vào bệnh viện của mình. Bệnh Lan đã quá nặng nên Điệp phải nhờ nhiều bác sỉ bạn bè khác tiếp tay nhưng cũng không khỏi. Điệp cũng viện trợ ngành Đông Y chửa trị nhưng tất cả cũng đều bó tay. Mặc dù đã tìm hết cách cứu chữa, nhưng bệnh của Lan cũng không thuyên giảm. Lan qua đời để lại cho Điệp một mối hận lòng khôn nguôi.
